Trong quá khứ, vương quốc Champa, cũng
như ngày nay là dân tộc Chăm, ngoài hai tôn giáo được du nhập từ Ấn Độ
là Hindu giáo và Phật giáo, còn tiếp thu Islam giáo hay Hồi giáo từ các
quốc gia Islam, mà đặc biệt là từ Thế giới Mã Lai, tạo thành cộng đồng
người Chăm Awal (thường được gọi là Chăm Bàni) ngày nay. Cũng như Hindu
giáo và Phật giáo, Islam giáo và cộng đồng Chăm Awal là kết quả của sự
giao lưu văn hóa giữa Champa và thế giới Islam nói chung, mà trực tiếp
nhất là thế giới Mã Lai.
Thông thường, các nhà nghiên cứu thường có hai chiều hướng để diễn
giải về quá trình truyền bá Islam vào Champa. Thuyết đầu tiên cho rằng
Islam được du nhập vào Champa khoảng thế kỷ X-XIII, hoặc xa hơn là thế
kỷ XIV, như vậy theo thuyết này các nhà nghiên cứu cho rằng Islam giáo
được du nhập vào Champa là kết quả của cuộc tiếp xúc trực tiếp với Islam
ở Trung Đông hoặc Bắc Phi. Thuyết thứ hai, đưa ra mốc thời gian muộn
hơn, khoảng thế kỷ XV-XVII, và theo đó Islam giáo được du nhập trực tiếp
và đầy đủ nhất từ cuộc tiếp xúc với thế giới Mã Lai.
Trong quá trình nghiên cứu, chúng tôi nhận thấy, nhóm các nhà nghiên cứu ủng hộ ước thuyết thứ nhất gồm E. Aymonier, Ed. Huber, P. Ravaisse, G. Maspero…Đầu tiên, E. Aymonier, dựa vào một biên niên sử của hoàng gia Panduranga, đưa ra lập luận rằng từ năm 1000 đã có một ông vua Islam mang tên Po Awluah (Alla), vì vua đầu tiên của vương quốc phía nam này, nên từ đó ông nhận định Islam đã du nhập vào Champa sớm nhất là thế kỷ thứ X[1][2].
Bên cạnh đó, khoảng năm 1922, P. Ravaisse đã công bố hai bia ký chữ Arab, được một sĩ quan Pháp khai quật được ở miền Trung. Bản thứ nhất là một ngôi mộ của một người tên Abu Kamil có niên đại 1039. Tấm bia thứ hai, có niên đại khoảng 1025 – 1035, đó là một thông báo cho cộng đồng Islam giáo ở đây phải đối xử như thế nào với dân bản xứ khi tiếp xúc với họ. Từ kết quả này tác giả cũng nhận định, khoảng thế kỷ XI, đã có một cộng đồng Islam giáo ở Champa[3].
Tiếp đó, Ed. Huber[4] và G. Maspero[5] khi nghiên cứu tài liệu của Tống Sử (thư tịch Trung Hoa), nhận thấy một lễ thức dùng trâu để tế lễ thần kèm theo lời khấn: “Allah Akhar”, từ đó hai tác giả đưa ra nhận định có thể Islam đã được du nhập vào Champa từ thế kỷ IX.
Mặc khác, từ thế kỷ thứ XIII, các nghiên cứu cho thấy rằng, vị vua Champa là Jaya Sinharvarman III (Chế Mân), đã cưới một công chúa Jawa, được ghi nhận với tên Bia Tapasi (hoàng hậu Tapasi), từ đó các nhà nghiên cứu như G. Maspero cho rằng Islam giáo đã hiện hữu trong cung đình Champa từ thế kỷ XIII[6]. Hay một số ghi nhận rãi rác trong các thư tịch của Trung Hoa như Tống Sử nói đến những người sứ giả họ Bồ, (Bố để chỉ người Arab đến từ Champa) cũng trong thế kỷ XIII…
Nhưng sau đó, lại xuất hiện một nhóm ý kiến khác cho rằng, chỉ từ thế kỷ XV – XVII, Islam mới du nhập mạnh mẽ vào Champa, và nó là kết quả của sự giao lưu tiếp xúc của người Champa với Thế giới Mã Lai, chứ không phải từ Trung Đông như trước đây. Năm 1979, P.Y.Manguin là người đầu tiên phản đối quan điểm của P. Ravaisse đã nêu ở trên, ông cho rằng hai tấm bia đó chỉ xuất phát từ một quốc gia khác ngoài Champa[7]. Trong một hội thảo về bia ký Đông Nam Á (11/2011) Gs. Ludvik Kalus lại góp thêm những tư liệu và lập luận mới phát triển, làm rõ thêm ý tưởng nghiên cứu của P.Y. Manguin trước đó.
Một nhà nghiên cứu khác, Haji Adi Taha lại cho rằng Islam giáo được du nhập vào Champa từ những thủy thủ Mã Lai mang đến, hoặc do chính người Champa trực tiếp học đạo từ người Mã Lai. Trong thời điểm này, theo nhiều nguồn tư liệu, Champa và Mã Lai có những mối quan hệ hết sức thân thiết, trong đó có đề cập đến cuộc viếng thăm của vua Po Kabrah đến viếng thăm Malayu[8], hay sự kiện năm 1594 vua Champa còn giúp đở một tiểu quốc là Sultan chống quân Bồ Đầu Nha[9]; Cũng vào thế kỷ XVII, đặc biệt vào thời Po Rome (1627 – 1651), các văn bản Chăm như Damnay Po Rome, Damnay Po Tang Ahaok, Damnay Po Rayak (tiểu sử vua Po Rome, Po Tang Ahaok, Po Rayak)…ghi nhận các sự kiện quan trọng như sự kiện vua Po Rome sang viếng thăm Kelantan, kết hôn với công chúa Malai và học đạo Islam, ngoài ra Po Tang Ahaok, Po Rayak cũng được cử sang Mã Lai để học về tôn giáo, bùa phép, quân sự[10]…
Bên cạnh đó, cũng trong thời điểm này, thông qua các biên niên sử hoàng gia, các gia phả hoàng tộc của Mã Lai như Hikayat Seri Kelentan (gia phả dòng họ tiểu vương Kelentan), Riwayat Kelentan Sejarah Melayu (lịch sử Malayu)…ghi nhận, nhiều vị tướng Mã Lai cũng đến Champa như Ungku Omar, Abdul Hmid, tại đây, họ đã dạy đạo Islam cho dân chúng địa phương…[11].
Theo các tác giả trên, sự du nhập mạnh mẽ của Islam giáo và sự hình thành cộng đồng Islam giáo bản địa ở Champa hay là người Chăm Awal ngày nay phải bắt đầ từ thế kỷ XV, đặc biệt thế kỷ XVII và đó là kết quả của cuộc giao lưu văn hóa với Thế giới Mã Lai.
Về phía mình, trong quá trình nghiên cứu, chúng tôi nhận thấy một số điểm sau: theo nhóm nhận định thứ nhất thì từ thế kỷ X –XIII, Islam đã bắt đầu du nhập vào Champa, và đó là kết quả của cuộc tiếp xúc với các thương thuyền buôn bán của người Ảrập ở Trung Đông. Nhưng những cứ liệu đó rất tãn mạn, chưa cho thấy rằng trong thời kỳ này đã hình thành một cộng đồng Islam giáo bản địa như ta thấy sau này, chưa đủ để tạo nên một cộng đồng người Chăm Awal (Chăm ảnh hưởng Islam giáo) như ngày nay.
Trước hết, hai văn bia được tìm thấy vào năm 1922, có niên đại thế kỷ XI, chỉ cho thấy sự tồn tại rãi rác của một cộng đồng Islam giáo từ Trung Đông trên con đường buôn bán trên biển của họ đến Champa. Hay sự kiện, vua Champa kết hôn với một công chúa Jawa chỉ cho thấy một mối giao thiệp tãn mạn bước đầu tiếp xúc với Islam giáo của Champa…Trên thực tế, hầu hết các tài liệu vẫn ghi nhận, trong thời kỳ này (thế kỷ X – XIII và XIII – XV), ảnh hưởng của Hindu giáo trong hoàng gia và dân chúng vẫn còn giữ vai trò thống trị trong hệ thống tín ngưỡng Champa.
Theo hướng giả thuyết số hai, xuất hiện sau này, chúng tôi nhận thấy có nhiều điểm ý kiến, nhận định xác đáng hơn. Như đã nói, từ những tư liệu hết sức phong phú ở cả Champa và Mã Lai cho thấy trong khoảng thế kỷ XV – XVII, Champa và Mã Lai đã có mối quan hệ thân thiết, đặc biệt là về tôn giáo, tín ngưỡng bằng chứng là vua Po Rome sang học đạo và gửi các cận thần của mình sang Mã Lai học về giáo lý, tín ngưỡng Islam, và các vị tướng, tư sĩ người Mã Lai cũng sang Champa để truyền đạo.
Ngoài ra, sở dĩ chúng tôi tán đồng với nhóm giả thuyết này, vì chúng tôi cho rằng, cộng đồng người Chăm Awal ngày nay, có những nét sinh hoạt tôn giáo, phong tục, quan niệm của mình rất gần gũi với Islam giáo ở Mã Lai, hơn là Islam giáo ở Trung Đông. Biểu hiện cụ thể, điển hình là trong lễ hội Rija Proang của người Chăm, một nghi lễ quan trọng của cộng đồng Chăm Awal, có mối quan hệ rất gần gũi với lễ Mak Yong vủa Mã Lai, từ nguồn gốc lễ là xuất phát từ việc hai hoàng tử Mã Lai sang thăm Champa, đến việc hành lễ, đồ tế lễ, nhạc cụ trong lễ đều rất gần gũi với nhau, cho đến các bài khấn vái trong lễ cũng bằng tiếng Mã Lai…
Như vậy, chúng tôi nhận thấy Islam giáo chỉ du nhập mạnh mẽ vào Champa và tạo nên một cồng đồng Islam giáo bản địa, mà chúng ta gọi là người Chăm Awal hay Chăm Bàni (ảnh hưởng Islam giáo) trong khoảng từ thế kỷ XV đến XVII, và đó là kết quả của một cuộc giao lưu văn hóa trực tiếp của vương quốc Champa với thế giới Mã Lai, chứ không phải là một sự du nhập trực tiếp từ Islam ở Trung Đông (Ả Rập) như các nhà nghiên cứu trước kia thường vẫn hiểu nhầm.
Trong quá trình nghiên cứu, chúng tôi nhận thấy, nhóm các nhà nghiên cứu ủng hộ ước thuyết thứ nhất gồm E. Aymonier, Ed. Huber, P. Ravaisse, G. Maspero…Đầu tiên, E. Aymonier, dựa vào một biên niên sử của hoàng gia Panduranga, đưa ra lập luận rằng từ năm 1000 đã có một ông vua Islam mang tên Po Awluah (Alla), vì vua đầu tiên của vương quốc phía nam này, nên từ đó ông nhận định Islam đã du nhập vào Champa sớm nhất là thế kỷ thứ X[1][2].
Bên cạnh đó, khoảng năm 1922, P. Ravaisse đã công bố hai bia ký chữ Arab, được một sĩ quan Pháp khai quật được ở miền Trung. Bản thứ nhất là một ngôi mộ của một người tên Abu Kamil có niên đại 1039. Tấm bia thứ hai, có niên đại khoảng 1025 – 1035, đó là một thông báo cho cộng đồng Islam giáo ở đây phải đối xử như thế nào với dân bản xứ khi tiếp xúc với họ. Từ kết quả này tác giả cũng nhận định, khoảng thế kỷ XI, đã có một cộng đồng Islam giáo ở Champa[3].
Tiếp đó, Ed. Huber[4] và G. Maspero[5] khi nghiên cứu tài liệu của Tống Sử (thư tịch Trung Hoa), nhận thấy một lễ thức dùng trâu để tế lễ thần kèm theo lời khấn: “Allah Akhar”, từ đó hai tác giả đưa ra nhận định có thể Islam đã được du nhập vào Champa từ thế kỷ IX.
Mặc khác, từ thế kỷ thứ XIII, các nghiên cứu cho thấy rằng, vị vua Champa là Jaya Sinharvarman III (Chế Mân), đã cưới một công chúa Jawa, được ghi nhận với tên Bia Tapasi (hoàng hậu Tapasi), từ đó các nhà nghiên cứu như G. Maspero cho rằng Islam giáo đã hiện hữu trong cung đình Champa từ thế kỷ XIII[6]. Hay một số ghi nhận rãi rác trong các thư tịch của Trung Hoa như Tống Sử nói đến những người sứ giả họ Bồ, (Bố để chỉ người Arab đến từ Champa) cũng trong thế kỷ XIII…
Nhưng sau đó, lại xuất hiện một nhóm ý kiến khác cho rằng, chỉ từ thế kỷ XV – XVII, Islam mới du nhập mạnh mẽ vào Champa, và nó là kết quả của sự giao lưu tiếp xúc của người Champa với Thế giới Mã Lai, chứ không phải từ Trung Đông như trước đây. Năm 1979, P.Y.Manguin là người đầu tiên phản đối quan điểm của P. Ravaisse đã nêu ở trên, ông cho rằng hai tấm bia đó chỉ xuất phát từ một quốc gia khác ngoài Champa[7]. Trong một hội thảo về bia ký Đông Nam Á (11/2011) Gs. Ludvik Kalus lại góp thêm những tư liệu và lập luận mới phát triển, làm rõ thêm ý tưởng nghiên cứu của P.Y. Manguin trước đó.
Một nhà nghiên cứu khác, Haji Adi Taha lại cho rằng Islam giáo được du nhập vào Champa từ những thủy thủ Mã Lai mang đến, hoặc do chính người Champa trực tiếp học đạo từ người Mã Lai. Trong thời điểm này, theo nhiều nguồn tư liệu, Champa và Mã Lai có những mối quan hệ hết sức thân thiết, trong đó có đề cập đến cuộc viếng thăm của vua Po Kabrah đến viếng thăm Malayu[8], hay sự kiện năm 1594 vua Champa còn giúp đở một tiểu quốc là Sultan chống quân Bồ Đầu Nha[9]; Cũng vào thế kỷ XVII, đặc biệt vào thời Po Rome (1627 – 1651), các văn bản Chăm như Damnay Po Rome, Damnay Po Tang Ahaok, Damnay Po Rayak (tiểu sử vua Po Rome, Po Tang Ahaok, Po Rayak)…ghi nhận các sự kiện quan trọng như sự kiện vua Po Rome sang viếng thăm Kelantan, kết hôn với công chúa Malai và học đạo Islam, ngoài ra Po Tang Ahaok, Po Rayak cũng được cử sang Mã Lai để học về tôn giáo, bùa phép, quân sự[10]…
Bên cạnh đó, cũng trong thời điểm này, thông qua các biên niên sử hoàng gia, các gia phả hoàng tộc của Mã Lai như Hikayat Seri Kelentan (gia phả dòng họ tiểu vương Kelentan), Riwayat Kelentan Sejarah Melayu (lịch sử Malayu)…ghi nhận, nhiều vị tướng Mã Lai cũng đến Champa như Ungku Omar, Abdul Hmid, tại đây, họ đã dạy đạo Islam cho dân chúng địa phương…[11].
Theo các tác giả trên, sự du nhập mạnh mẽ của Islam giáo và sự hình thành cộng đồng Islam giáo bản địa ở Champa hay là người Chăm Awal ngày nay phải bắt đầ từ thế kỷ XV, đặc biệt thế kỷ XVII và đó là kết quả của cuộc giao lưu văn hóa với Thế giới Mã Lai.
Về phía mình, trong quá trình nghiên cứu, chúng tôi nhận thấy một số điểm sau: theo nhóm nhận định thứ nhất thì từ thế kỷ X –XIII, Islam đã bắt đầu du nhập vào Champa, và đó là kết quả của cuộc tiếp xúc với các thương thuyền buôn bán của người Ảrập ở Trung Đông. Nhưng những cứ liệu đó rất tãn mạn, chưa cho thấy rằng trong thời kỳ này đã hình thành một cộng đồng Islam giáo bản địa như ta thấy sau này, chưa đủ để tạo nên một cộng đồng người Chăm Awal (Chăm ảnh hưởng Islam giáo) như ngày nay.
Trước hết, hai văn bia được tìm thấy vào năm 1922, có niên đại thế kỷ XI, chỉ cho thấy sự tồn tại rãi rác của một cộng đồng Islam giáo từ Trung Đông trên con đường buôn bán trên biển của họ đến Champa. Hay sự kiện, vua Champa kết hôn với một công chúa Jawa chỉ cho thấy một mối giao thiệp tãn mạn bước đầu tiếp xúc với Islam giáo của Champa…Trên thực tế, hầu hết các tài liệu vẫn ghi nhận, trong thời kỳ này (thế kỷ X – XIII và XIII – XV), ảnh hưởng của Hindu giáo trong hoàng gia và dân chúng vẫn còn giữ vai trò thống trị trong hệ thống tín ngưỡng Champa.
Theo hướng giả thuyết số hai, xuất hiện sau này, chúng tôi nhận thấy có nhiều điểm ý kiến, nhận định xác đáng hơn. Như đã nói, từ những tư liệu hết sức phong phú ở cả Champa và Mã Lai cho thấy trong khoảng thế kỷ XV – XVII, Champa và Mã Lai đã có mối quan hệ thân thiết, đặc biệt là về tôn giáo, tín ngưỡng bằng chứng là vua Po Rome sang học đạo và gửi các cận thần của mình sang Mã Lai học về giáo lý, tín ngưỡng Islam, và các vị tướng, tư sĩ người Mã Lai cũng sang Champa để truyền đạo.
Ngoài ra, sở dĩ chúng tôi tán đồng với nhóm giả thuyết này, vì chúng tôi cho rằng, cộng đồng người Chăm Awal ngày nay, có những nét sinh hoạt tôn giáo, phong tục, quan niệm của mình rất gần gũi với Islam giáo ở Mã Lai, hơn là Islam giáo ở Trung Đông. Biểu hiện cụ thể, điển hình là trong lễ hội Rija Proang của người Chăm, một nghi lễ quan trọng của cộng đồng Chăm Awal, có mối quan hệ rất gần gũi với lễ Mak Yong vủa Mã Lai, từ nguồn gốc lễ là xuất phát từ việc hai hoàng tử Mã Lai sang thăm Champa, đến việc hành lễ, đồ tế lễ, nhạc cụ trong lễ đều rất gần gũi với nhau, cho đến các bài khấn vái trong lễ cũng bằng tiếng Mã Lai…
Như vậy, chúng tôi nhận thấy Islam giáo chỉ du nhập mạnh mẽ vào Champa và tạo nên một cồng đồng Islam giáo bản địa, mà chúng ta gọi là người Chăm Awal hay Chăm Bàni (ảnh hưởng Islam giáo) trong khoảng từ thế kỷ XV đến XVII, và đó là kết quả của một cuộc giao lưu văn hóa trực tiếp của vương quốc Champa với thế giới Mã Lai, chứ không phải là một sự du nhập trực tiếp từ Islam ở Trung Đông (Ả Rập) như các nhà nghiên cứu trước kia thường vẫn hiểu nhầm.
[1] E. Aymonier (1890): Légendes historiques des Chams, in Excursions et Reconnaissances XIV‑32, pp. 145‑206.
[2] Bá Trung Phụ: Đạo Bàni Của Người Chăm Ở Việt Nam, Tạp chí Ngiên Cứu Tôn Giáo, số 12 – 2007, tr 54.
[3] P. Ravaisse (1922):Deux inscriptions çoufiques du Campa, in Journal Asiatique XX, pp. 247‑289.
[4] Như trên.
[5]. Sakaya (2013): Tiếp Cận Một Số Vấn Đề Văn Hóa Champa, Nxb Tri Thức, HN, tr 96.
[6] G. Maspero (1928): Le Royaume de Champa, Paris, tr 13.
[7] P-Y. Manguin (1979): “L’Introduction de l’Islam au Campa, BEFEO LXVI, P 255 – 257.
[8] Po Dharma (1999): Quatre Lexiques malais – Cam anciens, Paris: EFEO, tr 5.
[9] P-B. Lafont (1988): On relations between Champa and Southeast Asia, trong Proceedings of the Seminar On Champa, Paris, tr 65 – 75.
[10] Sakaya (2013): Sđd, tr 592.
[11] Abdullah Zakaria bin Ghazali (2003): Historical And Cultural relations between The Malay World And Indochina In Malay, đăng trong Pinisule Indochioise Et Monde Malais, BFEO, Kuala Lumpur, tr 169. Dẫn theo Skaya (2013), sđd, 626.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét