“Đồng tiền đi
trước là đồng tiền khôn” nên chuột cũng biết lo lót quà cáp cho mèo để việc đại
hỉ được “đầu xuôi đuôi lọt” trong bức tranh dân gian Đông Hồ nổi tiếng Đám cưới chuột;
Trước hết đó là
tính cá nhân, vị kỷ, chỉ biết vơ vén cho mình, cho gia đình, họ hàng, với lối
sống khôn lỏi, ranh vặt: khôn sống mống chết, khôn ăn người, dại người ăn. Và
tạo ra những vây cánh họ tộc: trong họ ngoài làng, "một người làm quan cả họ
được nhờ".
Người Việt trọng
miếng ăn: "đánh mõ không bằng gõ thớt", muốn ăn trước người, còn khó khăn, nguy
hiểm đùn cho người khác: "ăn cỗ đi trước, lội nước đi sau".
Của chùa, của
người thì bồ tát mặc sức xài xả láng, còn của mình thì lạt buộc. Điều gì cá
nhân không hưởng lợi thì không làm: "ôm rơm rặm bụng".
Việc chung sẽ có
người khác lo, tội gì "ăn cơm nhà, vác tù và hàng tổng", chỉ tổ "lắm thóc, nhọc
xay". Ấy vậy nên cha chung không ai khóc.
Lối sống vô cảm
cháy nhà hàng xóm bình chân như vại, sống chết mặc bay, tiền thày bỏ túi cũng
sinh ra từ tính cá nhân, ích kỷ.
Muốn sống yên ổn
trong một xã hội nhiều tai bay vạ gió, con người phải thu mình lại, tránh những
vạ miệng, nói năng nước đôi: "người khôn ăn nói nửa chừng, để cho kẻ dại nửa
mừng nửa lo", "làm trai cứ nước hai mà nói" hoặc "mũ ni che tai, việc ai chẳng
biết".
Có lối sống an
phận lão giả an chi, nhẫn nhục im lặng "ngậm miệng ăn tiền", cam chịu thân hèn
không dám động đến những người quyền chức, còn do "miệng quan trôn trẻ, lươn lẹo
khó lường". Thấp cổ bé họng nhưng muốn sống an toàn nên sẵn sàng lo lót, chạy
chọt.
Dẫu nghề nào
cũng “ăn”, cũng “tham nhũng vặt”: "thợ may ăn giẻ, thợ vẽ ăn hồ, thợ bồ ăn nan,
thợ hàn ăn thiếc"... nhưng nghề làm quan thì hết biết: "quan thấy kiện như kiến
thấy mỡ". Nghề làm quan kiếm ăn dễ nhất, “khủng” nhất, tham nhũng lớn nhất khiến
bà mẹ phải thốt lên: "Con ơi mẹ bảo con này/cướp đêm là giặc cướp ngày là quan".
Quan mới hay bới chuyện. Vô phúc mới lôi nhau lên quan. "Vô phúc đáo tụng đình,
tụng đình rình vô phúc", bởi "nén bạc đâm toạc tờ giấy".
Coi mình là
trung tâm, cái gì của mình cũng hơn và thiên lệch đến vô lý: "Ta về ta tắm ao
ta/dù trong dù đục ao nhà vẫn hơn".
Mình là nhất nên
không thích và cũng không có khả năng hợp tác, nhất là khi quyền hành nắm trong
tay. Hậu quả là "lắm thầy thối ma, lắm cha con khó lấy chồng". Tự cao đấy nhưng
cũng lại tự ti đấy: "văn mình, vợ người".
Anh em sinh đôi
của tính ích kỷ, cá nhân là bệnh háo danh, dẫu là hư danh. Trạng Quỳnh từng
được người làng cầu cạnh giúp họ trở nên ông nọ bà kia, với cuộc đời một miếng
giữa làng bằng một sàng xó bếp. Sinh thói trọng hình thức, rồi nạn mua quan bán
tước.
Có cầu ắt có
cung. Hình thành những người hành nghề “chạy” (chạy chức, chạy quan, chạy bằng
cấp, chạy huân chương, chạy danh hiệu..., chạy án, chạy tội…), và những người
làm giả tất tần tật mọi thứ, tạo ra một xã hội đầy rẫy những giá trị giả.
Háo danh nên chỉ
thích được khen, khó chịu cả với những lời chê hợp lý. Người Việt chỉ sợ mang
tiếng chứ không sợ làm điều xấu.
Trong các từ
điển tiếng Việt, chỉ có cụm từ (sợ) mang tiếng, (sợ) mất mặt mà không thấy (sợ)
cái xấu. Còn công việc thì lại đùn đẩy nhau trách nhiệm, biên chế càng phình
lên thì công việc càng rối và bê trễ, lắm sãi không ai đóng cửa chùa.
Đáng sợ nhất là
thói kèn cựa "con gà tức nhau tiếng gáy", "trâu buộc thì ghét trâu ăn, quan võ thì
ghét quan văn dài quần" và thậm chí "không ăn thì đạp đổ".
Một xã hội mà
tính cá nhân, đố kỵ nổi trội lại rất háo danh và coi trọng hình thức sẽ không
có chỗ đứng cho những người tài, muốn đóng góp cho đất nước luôn vươn tới những
tầm cao mới. Chỉ có chỗ cho bọn khôn ranh, luồn lạch kiểu lươn, kiểu trạch.
"Đánh chó phải
ngó chủ nhà": Nhiều vụ việc trong đời sống, nhiều cách hành xử cho thấy người
Việt rất nhớ câu đánh chó phải ngó chủ, "gió chiều nào che chiều ấy", cốt sao
được an toàn. Và cũng là lối sống "phù thịnh, chẳng ai phù suy". Ai chẳng may gặp
rủi ro, thất thế thì người ta "nhờ gió bẻ măng", thừa cơ "đục nước béo cò", "giậu đổ
bìm leo"...muốn béo cò phải khuấy cho đục nược, muốn bìm leo phải kéo cho dậu đổ và dìm cho chết luôn, cho kền kền rỉa xác. (Sưu tầm).
