Vĩnh Lộc là huyện trung du của tỉnh Thanh Hóa, nằm ở tả ngạn sông Mã, giữa vùng chuyển tiếp từ miền núi xuống đồng bằng. Trước ngày giải thể (2025), huyện có diện tích tự nhiên 157,7 km², dân số khoảng 100.000 người, gồm 13 đơn vị hành chính cấp xã (01 thị trấn và 12 xã).
So với tổng diện tích 11.120,6 km² của tỉnh Thanh Hóa, Vĩnh Lộc chỉ chiếm 1,4%, xếp thứ 2 nhỏ nhất trong các huyện, chỉ lớn hơn huyện Hậu Lộc. Dẫu quy mô khiêm tốn, nhưng đây lại là một vùng đất đặc biệt – “kỳ” về địa thế, lịch sử, văn hóa và nhân kiệt, đúng như bút tích “Thanh Kỳ Khả Ái” mà Chúa Trịnh Sâm từng khắc trên núi Xuân Đài.
2. Lịch sử hình thành và tên gọi
Theo Đại Nam nhất thống chí, vùng đất này thời Trần gọi là huyện Vĩnh Ninh, thời thuộc Minh vẫn giữ tên cũ. Đến năm Quang Thuận (Lê Thánh Tông) đổi thuộc phủ Thiệu Thiên; sau vì kiêng húy Lê Trang Tông (tức Lê Duy Ninh) đổi thành Vĩnh Phúc. Thời Tây Sơn đổi ra Vĩnh Lộc, và tên ấy được giữ nguyên qua triều Nguyễn.
Đồng Khánh địa dư chí ghi Vĩnh Lộc thuộc phủ Quảng Hóa, gồm 7 tổng, 63 xã thôn. Đến đầu thế kỷ XXI, huyện quản lý 13 đơn vị hành chính cơ sở.
3. Di sản lịch sử và văn hóa vật thể
Thành Nhà Hồ – Kinh đô đá Đại Ngu
Vĩnh Lộc là kinh đô của nước Đại Ngu (1400–1407), di tích còn lại là Thành Nhà Hồ, công trình đá độc nhất vô nhị ở Đông Nam Á. Với giá trị nổi bật toàn cầu, năm 2011, UNESCO đã công nhận Thành Nhà Hồ là Di sản văn hóa thế giới, đưa tên tuổi Vĩnh Lộc vang danh quốc tế.
Đàn Nam Giao Đốn Sơn
Trên đất này còn Đàn Tế Nam Giao cổ nhất Việt Nam, được Hán Thương dựng năm 1402. Sách Khâm định Việt sử thông giám cương mục ghi chép tường tận lễ tế long trọng, phản ánh tầm vóc nghi lễ triều đình đầu thế kỷ XV.
Hệ thống di tích dày đặc
Trên địa bàn chỉ hơn 130 thôn, Vĩnh Lộc có tới 147 di tích, trong đó nhiều di tích cấp quốc gia:
• Di chỉ khảo cổ Đa Bút – nền văn hóa bản địa tiền sử.
• Phủ Trịnh, Nghè Vẹt – dấu ấn quyền uy họ Trịnh.
• Chùa Giáng, Chùa Thông, Chùa Báo Ân, Chùa Hoa Long – tinh hoa kiến trúc, điêu khắc Phật giáo.
• Đền nàng Bình Khương – biểu tượng tiết nghĩa phụ nữ Việt, đi vào văn học dân gian qua truyền thuyết “vết đầu trên đá”.
Bài thơ của Nhữ Bá Sĩ từng ghi lại cảm khái:
Khảng khái liều mình với đá trơ
Theo chồng thề trỏ Đốn Sơn xưa
Tấm lòng thiết thạch bao giờ chết
Mảnh tiết băng sương chẳng sống thừa.
Danh thắng Hồ Công – Kim Sơn
Động Hồ Công, được Lê Thánh Tông tôn là “động thứ nhất trong 36 động của nước Nam”, lưu giữ tới 17 bút tích Hán Nôm qua nhiều thế kỷ, với tên tuổi các danh sĩ lớn: Lê Thánh Tông, Trịnh Sâm, Phùng Khắc Khoan, Ngô Thì Sĩ, Nguyễn Nghiễm…
Cạnh đó là động Kim Sơn, thắng cảnh quốc gia, được ví như “Tràng An thu nhỏ của xứ Thanh”.
4. Thiên nhiên và cảnh quan
Địa hình Vĩnh Lộc đa dạng, với nhiều dãy núi đá vôi trùng điệp: Xuân Đài, Tiến Sĩ, Trác Phong, Hí Mã, Mông Cù, Kim Sơn…. Cảnh quan sơn thủy hữu tình, được vua Lê Thánh Tông khen ngợi là:
“Thần đào, quỷ đẽo núi muôn trùng”.
Với địa thế phong thủy đặc biệt, nơi đây được xem là “địa linh sinh nhân kiệt”, “một danh ấp giữa châu huyện vua chúa” (Lưu Công Đạo).
5. Con người và truyền thống hiếu học
Vĩnh Lộc là vùng văn vật, khoa bảng. Từ thế kỷ XVII đã có câu truyền tụng:
“Ngựa xe chầu về Bồng Báo”
– chỉ vùng Bồng Báo (gồm 3 làng Bồng Trung, Bồng Thượng, Bồng Hạ) nổi tiếng đỗ đạt, vinh quy.
Người dân nơi đây cần cù, trọng học, nhiều dòng họ có truyền thống khoa cử và làm quan hiển đạt. Từ Trần Khát Chân, Trịnh Khả, Trịnh Kiểm, Hoàng Đình Ái, Tống Duy Tân… thời phong kiến đến Thiếu tướng Nguyễn Trọng Vĩnh thời hiện đại – đều là những người con ưu tú của đất này.
Về văn hóa nghệ thuật, Vĩnh Lộc sinh ra nhiều nghệ sĩ nhân dân và nhà văn tên tuổi:
NSND Lê Tiến Thọ, NSND Nguyễn Thị Thơm (Hương Thơm), NSND Nguyễn Ngọc Quyền, NSND Hoàng Quốc Anh, cùng các nhà văn Thanh Châu, Nguyễn Bảo, Hà Minh Đức, Phạm Hoa, Xuân Ba, Lê Quang Sinh…
6. Sản vật và phong tục
Theo Vĩnh Lộc huyện chí của Lưu Công Đạo, đất này “lúa thu nhiều, lúa hè ít; dâu tằm, khoai đậu, bông vải nơi nào cũng có”.
Đặc sản nổi tiếng gồm:
• Sâm Báo – sản vật quý trên núi Đa Bút, Biện Thượng.
• Chè lam Phủ Quảng, ốc nhồi Đa Bút, cá ké, mía đen, bánh đa phố Bồng, củ ấu, ổi núi Đa Bút…
• Thổ ngữ Đa Bút – Vĩnh Thịnh đặc biệt, có sắc âm riêng biệt so với các vùng khác, gợi dấu tích cư dân Chăm cổ.
• Chùa Hoa Long – nơi bệ Tam Thế chạm tiên nữ mang phong cách Chăm, chứng tích giao lưu văn hóa độc đáo.
7. Nhân kiệt họ Trịnh và truyền thống chính trị
Hai danh nhân tiêu biểu nhất của Vĩnh Lộc là Trịnh Khả và Trịnh Kiểm – hai cột trụ mở đầu và khai sáng dòng Trịnh thị lừng danh.
• Trịnh Khả: công thần khai quốc nhà Hậu Lê, ba triều vua, được Lê Thánh Tông truy phong Hiển Ứng Vương, tôn là thượng đẳng phúc thần.
Vua Lê Thánh Tông đề thơ ca ngợi:
“Tay trái quay Càn, phải chuyển Khôn…
Trung hiếu truyền gia tước mãi còn.”
• Trịnh Kiểm: người khởi dựng cơ nghiệp họ Trịnh, cầm quyền Đàng Ngoài suốt 242 năm, 11 đời Chúa.
Từ chàng mục đồng nghèo ở Lộc Sơn, ông trở thành Thượng phụ Minh Khang Thái Vương, biểu tượng cho chí tiến thủ và cơ nghiệp chính trị bền vững.
8. Hành chính và định hướng hiện nay
Theo đề án sắp xếp đơn vị hành chính, huyện Vĩnh Lộc được tổ chức lại thành 03 xã mang tên giàu ý nghĩa: Vĩnh Lộc, Tây Đô và Biện Thượng – vừa bảo tồn giá trị truyền thống, vừa phù hợp xu hướng tinh gọn bộ máy.
Dẫu địa giới hành chính thay đổi, nhưng vùng đất Vĩnh Lộc – Tây Đô vẫn mãi là biểu tượng của khí phách, tài hoa và bản sắc văn hóa xứ Thanh.
9. Kết luận
Trải qua hơn 600 năm lịch sử, từ kinh đô Đại Ngu đến di sản thế giới Thành Nhà Hồ, từ đất “Bồng Báo” khoa bảng đến mảnh đất sinh ra những bậc anh hùng, Vĩnh Lộc xứng đáng với chữ “Kỳ” – kỳ lạ, kỳ vĩ và kỳ tài.
Đúng như lời người xưa từng viết:
“Vĩnh Lộc là nơi đất trời chung đúc khí linh,
các vương hầu khanh tướng không thể kể hết.”
Và như kết từ của người biên soạn:
Dẫu huyện Vĩnh Lộc có thể không còn trên bản đồ hành chính,
nhưng đất và người nơi đây vẫn VĨNH HẰNG PHÚC LỘC –
mãi mãi là miền đất di sản, miền đất kỳ diệu của xứ Thanh.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét