ĐỊA CHÍ HUYỆN NGA SƠN 1

I. KHÁI QUÁT CHUNG

Huyện Nga Sơn (trước khi sáp nhập) nằm ở cực Đông Bắc tỉnh Thanh Hóa, là nơi kết thúc của dãy núi đá vôi Tam Điệp chạy dài từ Hòa Bình qua Ninh Bình rồi đổ ra biển.

Nếu phần lớn đồng bằng Thanh Hóa được bồi tụ bởi phù sa sông Mã, sông Chu, thì Nga Sơn lại là kết quả của quá trình bồi lắng phù sa sông Hồng và sông Đáy – tạo nên một vùng đất trẻ, bằng phẳng, liên khoảnh với Kim Sơn – Phát Diệm (Ninh Bình).

Với diện tích tự nhiên khoảng hơn 150 km², Nga Sơn có địa hình độc đáo: vừa có núi đá vôi, vừa có bãi bồi ven biển rộng lớn. Hằng năm, biển Nga Sơn lấn ra thêm từ 80–100m. Theo truyền thuyết Mai An Tiêm, thuở các vua Hùng, nơi đây chỉ là quần đảo ngoài khơi, được phù sa bồi đắp dần thành đất liền. Bãi An Tiêm (xã Nga An) nay nằm sâu hơn 10 km tính từ mép biển, là minh chứng sống động cho quá trình kiến tạo đó.

Với địa thế “núi sông tương ngộ”, Nga Sơn được ví như “đứa con xinh đẹp của cuộc hôn phối giữa Tam Điệp và sông Hồng”. Núi non, hang động, đồng ruộng và biển cả hòa quyện tạo nên phong cảnh kỳ thú, mang dáng dấp riêng biệt giữa các huyện đồng bằng xứ Thanh.

II. TÊN GỌI VÀ ĐỊA GIỚI HÀNH CHÍNH TRONG LỊCH SỬ

Tên gọi Nga Sơn nghĩa là “núi cao” (theo Hán Việt từ điển Đào Duy Anh). Trong lịch sử, huyện nhiều lần thay đổi tên:

• Thời Trần – Hồ: gọi là Chi Nga, thuộc châu Ái.

• Thời Lê sơ: đổi thành Nga Giang, thuộc phủ Hà Trung.

• Thời Nguyễn: đổi thành Nga Sơn, thuộc phủ Hà Trung.

• Sau Cách mạng Tháng Tám năm 1945: giữ tên Nga Sơn.

• Năm 1977: hợp nhất với huyện Hà Trung thành huyện Trung Sơn.

• Năm 1982: tách ra như cũ, lấy lại tên huyện Nga Sơn.

Theo sách Đại Nam nhất thống chí (thời Nguyễn), huyện Nga Sơn phía đông giáp biển, phía tây giáp huyện Tống Sơn, phía nam giáp Hậu Lộc, phía bắc giáp Yên Mô (Ninh Bình). Khi đó, huyện có 7 tổng, 112 xã thôn. Dân cư phần nhiều sống bằng nông nghiệp và nghề cá.

Sản vật nổi tiếng xưa có dâu, bông, khoai, đậu; đặc biệt là dưa hấu Mai An Tiêm, được nhắc trong sử sách như đặc sản một thời.

III. ĐẶC ĐIỂM VĂN HÓA – NGÔN NGỮ

Nga Sơn là vùng “khớp nối” giữa Bắc Bộ và Bắc Trung Bộ, nên thổ ngữ mang tính Bắc nhiều hơn. Giọng nói người Nga Sơn trong sáng, rõ thanh, không có hiện tượng lẫn lộn giữa thanh “hỏi” và “ngã” như các vùng trong tỉnh. Đây là huyện có tính “Bắc” nhất xứ Thanh cả về ngữ âm lẫn phong tục.

Về dân phong, theo sách Đồng Khánh địa dư chí, người Nga Sơn “quê mùa, chất phác, trọng học hành, hiền hòa, không xa hoa trong cưới tang, lễ hội”. Hàng năm vào tháng Hai có lễ cầu phúc, đua thuyền, ca hát, mang đậm sắc thái dân gian ven biển Bắc Bộ.

IV. CẢNH QUAN TỰ NHIÊN – DI TÍCH DANH THẮNG

1. Núi và sông

Nga Sơn là nơi dãy Tam Điệp kết thúc hành trình, để lại hàng loạt ngọn núi đá vôi và hang động nổi tiếng: núi Thần Phù, Vân Nham, Song Ngưu, Chích Trợ, Bạch Á, Lục Vân, cùng nhiều dãy nhỏ khác đan xen giữa đồng ruộng và vùng cửa biển cổ.

2. Cửa Thần Phù – Biểu tượng huyền thoại

Cửa Thần Phù (hay Thần Đầu, Giáp Sơn) từng là cửa biển lớn, hiểm trở, gắn với câu ca dao:

“Lênh đênh qua cửa Thần Phù,

Khéo tu thì nổi, vụng tu thì chìm.”

Theo Đại Nam nhất thống chí, đây là vùng sơn thủy hùng vĩ, từng là nơi giao tranh của Nam triều – Bắc triều (1533–1677). Truyền thuyết kể vua Hùng Vương từng lập đền thờ đạo sĩ La Viện tại đây – người đã dẹp sóng gió giúp đoàn thuyền vượt biển.

Ngày nay, cửa biển Thần Phù đã bị bồi lấp, biến thành ruộng đồng, chỉ còn dấu tích núi Chích Trợ, núi Bia Thần, khắc chữ “Thần” của chúa Trịnh Sâm.

3. Các hang động nổi tiếng

a. Động Lục Vân

Nằm dưới chân núi Thần Phù (xã Nga An). Động có cửa cao rộng, trong có nghiên đá trắng tròn như nghiên mực, nhiều thạch nhũ hình long – hổ, chuông – trống. Đây là nơi vua Lê Thánh Tông, vua Lê Hiến Tông, vua Lê Tương Dực, cùng Hoàng giáp Ngô Thì Sĩ đều đề thơ vịnh cảnh.

b. Động Từ Thức (Bích Đào)

Nằm bên tả dãy Thần Phù, gắn với huyền thoại Từ Thức – Giáng Hương, một trong những truyện cổ lãng mạn nhất Việt Nam.

Trong động có bàn đá, nhũ đá hình trống chuông, tàn lọng, tạo nên cảnh giới mộng mị như chốn tiên.

Nhiều bút tích cổ còn lưu: bài “Ngự chế đề động Từ Thức” của chúa Trịnh Sâm, thơ của Lê Quý Đôn và Nguyễn Khắc Niêm.

Ngày nay, động là di tích lịch sử – văn hóa cấp quốc gia, thu hút khách thập phương về tham quan và hành hương.

c. Động Bạch Á (Bạch Nha)

Ở xã Trị Nội, phía tả núi Thần Phù. Trong động có chùa cổ, tượng Phật và chữ “Phật” khắc to hàng thước, tương truyền từ thời Lý. Đây là thắng cảnh từng được vua Lê Thánh Tông, vua Lê Tương Dực, chúa Trịnh Sâm vịnh thơ lưu bút.

4. Các ngọn núi danh thắng khác

• Núi Song Ngưu: hai ngọn núi trông như hai con trâu đuổi nhau giữa sóng biển, biểu tượng phong thủy “Song ngưu xuất hải”.

• Núi Chích Trợ (Liên Sơn): cao chót vót giữa đồng, xưa là cột tiêu cửa biển Thần Phù. Vua Lê Hiến Tông, chúa Trịnh Sâm đều từng dừng thuyền lên núi ngắm cảnh, đề thơ.

• Núi Vân Nham (hay Vân Hoàn): thuộc xã Thạch Giản, gắn với am Thúy Vân và chùa Vân Lỗi. Từng được Phạm Sư Mạnh, Trịnh Sâm vịnh thơ, ca ngợi là “danh thắng đệ nhất châu”.

V. GIÁ TRỊ LỊCH SỬ – VĂN HÓA

Nga Sơn là vùng đất cổ, kết tinh của hai nguồn mạch văn hóa: văn hóa biển và văn hóa núi.

Với hơn 30 bia đá Hán Nôm, nhiều di tích gắn liền với triều Lê, Trịnh, vùng đất này là “bảo tàng đá” độc đáo của Thanh Hóa. Các giá trị văn học – nghệ thuật thể hiện rõ qua thơ văn của các danh nhân như Nguyễn Trãi, Lê Thánh Tông, Lê Quý Đôn, Ngô Thì Sĩ, Trịnh Sâm…

Nga Sơn không chỉ nổi tiếng bởi truyền thuyết Mai An Tiêm, huyền thoại Từ Thức gặp tiên, mà còn là vùng đất “linh sơn tú thủy”, nơi “núi tiếp biển, phù sa hóa đảo”.

VI. NGA SƠN TRONG DÒNG CHẢY HIỆN ĐẠI

Trước ngày giải thể huyện, Nga Sơn là đơn vị hành chính có truyền thống văn hóa lâu đời, dân trí cao, đời sống ổn định. Nghề dệt chiếu cói, nuôi trồng thủy sản, sản xuất nông nghiệp là những ngành kinh tế chủ lực.

Các thắng cảnh hang động, di tích lịch sử – văn hóa như động Từ Thức, núi Thần Phù, bãi An Tiêm, chùa Tiên… đã trở thành điểm nhấn du lịch quan trọng trong bản đồ văn hóa – du lịch Thanh Hóa.

VII. KẾT LUẬN

Nga Sơn – mảnh đất hội tụ núi, sông, biển, là nơi “đất trẻ mà hồn xưa”, mang dáng dấp Bắc Bộ nhưng lại là phần máu thịt của xứ Thanh.

Dẫu huyện nay không còn trên bản đồ hành chính, song tên gọi Nga Sơn vẫn còn trong ký ức người dân và trong dòng chảy văn hóa Việt Nam – như một địa danh lịch sử, một biểu tượng cho sức sống bền bỉ của vùng đất nơi “núi nối sông ra biển lớn”.