(Viết để nhớ trước ngày giải thể huyện)
Thọ Xuân là một vùng đất đặc biệt trong không gian văn hóa – lịch sử xứ Thanh.
Nơi đây là đất phát tích của hai triều đại phong kiến hiển hách: Tiền Lê (vua Lê Hoàn) và Hậu Lê (vua Lê Lợi), đồng thời là địa bàn của hai kinh đô cổ: Tây Kinh (Lam Kinh, Tây Đô) và Nghi Kinh (Vạn Lại – Yên Trường).
Tuy là huyện đồng bằng, Thọ Xuân lại nằm ở vị trí chuyển tiếp giữa đồng bằng và miền núi phía tây Thanh Hóa, có địa hình đa dạng, vừa có đồng ruộng phì nhiêu, vừa có đồi núi và trung du.
Sông Chu (còn gọi là Lương Giang), con sông lớn thứ hai của tỉnh Thanh Hóa, chảy xuyên suốt địa bàn huyện, vừa bồi đắp nên vùng đất trù phú, vừa chứng kiến nhiều sự kiện lịch sử trọng đại của dân tộc.
II. LỊCH SỬ HÌNH THÀNH VÀ BIẾN ĐỔI HÀNH CHÍNH
1. Thời kỳ hình thành ban đầu
Theo Đại Nam nhất thống chí (tập Thượng, mục Phủ Thọ Xuân):
“Nguyên trước là đất của Ai Lao. Đời Lý, đời Trần mới mở mang thêm. Cuối đời Trần đặt vào trong trấn Thanh Đô. Hồi Minh thuộc, là đất biên viễn của Quỳ Châu thuộc Thanh Hóa phủ. Năm Quang Thuận triều Lê mới đặt làm phủ Thanh Đô, thuộc vào Thanh Hóa Thừa tuyên, lãnh một huyện là Thọ Xuân và bốn châu: Quan Da, Lương Chánh, Tàm Châu và Sầm Châu…”.
Đến đời Gia Long (1802), phủ Thanh Đô vẫn giữ tên cũ, lãnh một huyện và ba châu (bỏ Sầm Châu).
Năm Minh Mạng thứ 2 (1821), đổi tên phủ Thanh Đô thành phủ Thọ Xuân.
Năm Minh Mạng thứ 7 (1826), tách huyện Lôi Dương của phủ Thiệu Hóa nhập vào phủ Thọ Xuân.
Năm Minh Mạng thứ 16 (1835), hợp hai châu Tàm Châu và Quan Da làm châu Quan Hóa.
Năm Minh Mạng thứ 18 (1837), trích đất huyện Thọ Xuân cũ cùng phía tây Lôi Dương và Nông Cống để đặt thêm châu Thường Xuân, cũng thuộc phủ Thọ Xuân thống hạt.
Đến đời Tự Đức (1850), châu Quan Hóa được tách sang phủ Quảng Hóa.
2. Thời Đồng Khánh và đầu thế kỷ XX
Theo Đồng Khánh địa dư chí:
“Phủ Thọ Xuân kiêm lý huyện Lôi Dương, kiêm nhiếp hai châu Thường Xuân và Lương Chánh. Phủ lỵ đóng tại xã Kiên Phố, tổng Kiên Thạch, huyện Lôi Dương”.
Huyện Lôi Dương khi đó có 9 tổng: Lôi Dương, Kiên Thạch, Nam Cai, Thượng Cốc, Bất Náo, Tam Luận, Diên Hào, Mục Sơn và Bái Đô.
Như vậy, phủ Thọ Xuân cuối thế kỷ XIX bao gồm địa bàn các huyện Thường Xuân, Lang Chánh và Thọ Xuân ngày nay.
3. Thời cận – hiện đại
Huyện Lôi Dương xưa chính là huyện Thọ Xuân ngày nay.
Đời Trần gọi là Cổ Lôi; đến năm Hồng Đức thứ 10 (1469), vua Lê Thánh Tông định lại bản đồ cả nước, đổi tên thành huyện Lôi Dương.
Năm 1837, tách tổng Luận Khê sang châu Thường Xuân.
Đến năm 1945, bỏ cấp phủ, phủ Thọ Xuân trở lại là huyện Thọ Xuân.
Trên bản đồ hành chính hiện đại, Thọ Xuân bao gồm phần lớn đất huyện Lôi Dương cũ, cùng một phần huyện Lương Giang (sau đổi thành Thụy Nguyên), với 4 tổng: Phú Hà, Quảng Thi, An Trường và Thử Cốc – thuộc phủ Thiệu Hóa xưa.
Nhiều danh nhân, văn nhân, ký giả của đất Thọ Xuân đều sinh ra từ những vùng này như nhà văn Chu Giang (Ngọc Quang Hạ), nhà báo Chu Linh Ngoại (Long Linh Ngoại), ông Lê Hữu Đình (Thịnh Mỹ) – các làng thuộc tổng Thử Cốc, Diên Hào của huyện Lôi Dương cổ.
III. ĐẶC ĐIỂM ĐỊA LÝ – DÂN CƯ – VĂN HÓA
1. Tên gọi Thọ Xuân và cương vực lãnh thổ
Tên gọi Thọ Xuân xuất hiện từ năm Quang Thuận thứ 7 (1466), đời vua Lê Thánh Tông, khi chia Thanh Hóa thừa tuyên thành bốn phủ, trong đó có phủ Thanh Đô gồm các huyện: Thọ Xuân, Quan Da, Lương Chánh, Tàm Châu và Sầm Châu.
2. Phong tục và lối sống
Theo Đồng Khánh địa dư chí:
“Người đi học và người cày ruộng nhiều, người làm thợ và đi buôn cũng có nhưng không nhiều mấy. Các tổng Kiên Thạch, Nam Cai, Lôi Dương, Thượng Cốc, Bất Náo, Diên Hào gần với nho nhã. Các tổng Tam Lộng, Mục Sơn, Bái Đô gần với chất phác…”.
Lễ nghi cưới xin, tang ma, thờ cúng đều theo đúng lễ nghĩa. Hầu hết các làng đều có văn chỉ, đền thần, chùa Phật; Thiên Chúa giáo tập trung ở xã Mục Sơn, gián tòng tại Bích Phương, Ngọc Lập, Xuân Phố.
3. Văn hóa dân gian
Thọ Xuân là vùng giao thoa giữa văn hóa Mường – Việt, lưu giữ đậm nét trong đời sống tinh thần.
Các vùng “Láng” và “Neo” được dân gian truyền tụng qua câu “Mười hai xứ Láng, mười tám xứ Neo” – tượng trưng cho hai miền sáng và neo giữ đất lành.
Ẩm thực đặc trưng pha trộn giữa đồng bằng và trung du: bánh chưng nung, bánh dày thước, xôi nén, nem thính nướng, tương tời, bánh trứng kiến…
Ca dao tục ngữ đậm đặc hồn quê:
“Bán khám chợ Neo, bán bèo chợ Vực”,
“Trai phố Bái, gái chợ Đầm”,
“Đường Vạn Lại, Bưởi Luận Văn, chè xanh Sánh Lược”,
“Đình Bồi, xôi Vạy, bánh dày Căng”,
“Lụa nái Phong Lai, kén ngài Trung Vực”…
Đặc biệt, Trò Xuân Phả ở xã Xuân Trường là di sản văn hóa phi vật thể cấp Quốc gia, gồm “ngũ trò”: Hoa Lang, Ai Lao, Tú Huần, Xiêm Thành, Ngô Quốc – phản ánh dấu ấn cung đình và tín ngưỡng triều cống năm phương.
IV. DI SẢN VÀ NHÂN VẬT LỊCH SỬ TIÊU BIỂU
Thọ Xuân là quê hương của hai triều vua, nhiều danh tướng, công thần, văn nhân xuất chúng:
• Lê Hoàn, vua khai sáng nhà Tiền Lê.
• Lê Lợi, vua khai sáng nhà Hậu Lê.
• Lê Tư Thành (Lê Thánh Tông), bậc minh quân lỗi lạc.
• Phạm Thị Ngọc Trần, Trịnh Thị Ngọc Thương, các hoàng hậu hiền đức.
• Các công thần khai quốc: Phạm Vấn, Lê Ngân, Lê Khôi, Lý Triện, Nguyễn Nhữ Lãm, Trịnh Khắc Phục…
Trên địa bàn huyện có hai di tích Quốc gia đặc biệt:
• Khu di tích lịch sử Lam Kinh, nơi an táng các vua Lê.
• Đền thờ Lê Hoàn, ở xã Xuân Lập.
Cả hai đều là trung tâm tín ngưỡng, lịch sử và du lịch của tỉnh Thanh Hóa.
V. HIỆN TRẠNG HÀNH CHÍNH VÀ TÂM THỨC VÙNG ĐẤT
Năm 1964, huyện Thọ Xuân cắt 13 xã để thành lập huyện Triệu Sơn.
Đến năm 2005, huyện còn 38 xã và 3 thị trấn.
Theo Nghị quyết 786 (2019) của Ủy ban Thường vụ Quốc hội, Thọ Xuân sáp nhập còn 27 xã và 3 thị trấn.
Dự kiến sau sắp xếp, sẽ còn 8 đơn vị hành chính cấp xã, mang tên gắn liền với truyền thống lịch sử – văn hóa tiêu biểu của huyện.
Cái tên “Thọ Xuân” – xuất hiện hơn 559 năm trước – đã trải qua hành trình dài “từ huyện thành phủ, rồi lại thành huyện và nay là xã”.
Một vòng biến thiên “thương hải tang điền” – nhưng giá trị văn hóa, lịch sử của vùng đất này mãi trường tồn trong ký ức người dân xứ Thanh.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét