ĐỊA CHÍ HUYỆN NGA SƠN

(Viết trước ngày giải thể huyện 01/7/2025)

I. VỊ TRÍ ĐỊA LÝ VÀ ĐIỀU KIỆN TỰ NHIÊN

Huyện Nga Sơn nằm ở cực Đông Bắc tỉnh Thanh Hóa, tiếp giáp tỉnh Ninh Bình và biển Đông.

• Phía Bắc giáp huyện Kim Sơn (tỉnh Ninh Bình).

• Phía Nam giáp huyện Hậu Lộc.

• Phía Tây giáp huyện Hà Trung.

• Phía Đông giáp Biển Đông.

Tổng diện tích tự nhiên hơn 150 km², địa hình khá bằng phẳng, thấp dần từ Tây sang Đông, được tạo thành bởi quá trình bồi tụ phù sa sông Hồng và sông Đáy. Đây là vùng đất trẻ, liên khoảnh với Kim Sơn – Phát Diệm (Ninh Bình).

Hằng năm, biển Nga Sơn lấn ra thêm từ 80–100m, minh chứng cho sức sống và sự mở rộng tự nhiên của vùng châu thổ. Theo truyền thuyết Mai An Tiêm, nơi này vốn là quần đảo ngoài khơi, dần được phù sa bồi đắp thành đất liền. Bãi An Tiêm (xã Nga An) nay nằm sâu hơn 10 km tính từ bờ biển, vẫn còn dấu tích cũ.

Khí hậu Nga Sơn mang đặc trưng nhiệt đới gió mùa, chịu ảnh hưởng của biển, mát hơn vùng nội địa. Đất đai phần lớn là phù sa trẻ, xen kẽ đất cát ven biển, thuận lợi phát triển nông nghiệp, trồng cói, nuôi trồng thủy sản.

II. LỊCH SỬ HÌNH THÀNH VÀ HÀNH CHÍNH

Tên gọi “Nga Sơn” theo Hán Việt nghĩa là “núi cao”, phản ánh đặc điểm vùng đất có nhiều dãy núi đá vôi chạy ra biển.

Theo tư liệu lịch sử:

• Thời Trần – Hồ: gọi là Chi Nga, thuộc châu Ái.

• Thời Lê sơ: đổi thành Nga Giang, thuộc phủ Hà Trung.

• Thời Nguyễn: gọi là Nga Sơn, thuộc phủ Hà Trung.

• Sau Cách mạng Tháng Tám 1945: vẫn giữ tên huyện Nga Sơn.

• Năm 1977: hợp nhất với huyện Hà Trung thành huyện Trung Sơn.

• Năm 1982: tách ra như cũ, khôi phục tên gọi huyện Nga Sơn.

Theo Đại Nam nhất thống chí, thời Nguyễn huyện có 7 tổng, 112 xã thôn. Dân cư tập trung ở các vùng đồng bằng và ven sông; vùng núi có các xã Nga An, Nga Điền, Nga Tiến.

Nga Sơn là vùng đất “chuyển tiếp” giữa đồng bằng Bắc Bộ và Trung Bộ, nên trong lịch sử nhiều lần là ranh giới hành chính, đồng thời là tuyến giao thương thủy bộ quan trọng từ Hoa Lư – Phát Diệm – Thần Phù vào xứ Thanh.

III. DÂN CƯ VÀ ĐỜI SỐNG XÃ HỘI

Người Nga Sơn chủ yếu là dân tộc Kinh, sinh tụ lâu đời, hình thành nên bản sắc văn hóa riêng.

Thổ ngữ mang âm hưởng Bắc Bộ rõ nét, được xem là giọng nói “trong” nhất trong các vùng Thanh Hóa – không lẫn giữa thanh hỏi và ngã.

Theo Đồng Khánh địa dư chí, dân vùng này “chất phác, hiền hòa, cần cù, trọng học hành”. Họ sống bằng nông nghiệp, nghề cói, nghề biển và buôn bán nhỏ. Các phong tục cưới hỏi, ma chay, lễ hội đều giản dị, không xa hoa, thể hiện nếp sống thực tế của cư dân ven sông biển.

Hằng năm, tháng Hai âm lịch, nhân dân tổ chức lễ hội đua thuyền, cầu phúc, hát chèo, hát cửa đình, mang đậm sắc thái dân gian Bắc Bộ.

IV. TRUYỀN THỐNG VĂN HÓA – GIÁO DỤC – TÍN NGƯỠNG

Nga Sơn là vùng đất có truyền thống văn hóa lâu đời, được xem như “giao điểm văn hóa” của xứ Thanh và vùng đồng bằng Bắc Bộ.

Từ thời Lê, nơi đây đã nổi danh là vùng hiếu học. Nhiều người đỗ đạt, làm quan triều đình như: Đào Duy Anh, Ngô Thì Sĩ, Nguyễn Khắc Niêm, Nguyễn Quang Hợp…

Tín ngưỡng dân gian phổ biến là thờ Mai An Tiêm, Từ Thức, Thần La Viện, thờ Mẫu Liễu Hạnh, cùng hệ thống đình – đền – chùa cổ như chùa Tiên, đền Bạch Á, am Vân Nham…

Các câu ca, truyền thuyết, huyền thoại lưu truyền qua nhiều thế hệ đã trở thành “kho tàng ký ức văn hóa” của người Nga Sơn, góp phần định hình bản sắc vùng ven biển Thanh Hóa.

V. DI TÍCH LỊCH SỬ VÀ DANH THẮNG TIÊU BIỂU

1- Cửa Thần Phù

Một trong “Tứ đại hiểm địa” của nước Việt xưa, từng là cửa biển lớn, nơi giao tranh giữa Nam triều – Bắc triều (thế kỷ XVI–XVII).

Câu ca dao:

“Lênh đênh qua cửa Thần Phù,

Khéo tu thì nổi, vụng tu thì chìm.”

gợi lại cảnh hiểm trở, dữ dội của vùng biển này.

Ngày nay, cửa biển đã bị bồi lấp, chỉ còn các núi đá vôi – dấu tích xưa như núi Chích Trợ, núi Bia Thần khắc chữ “Thần” của chúa Trịnh Sâm.

2 - Động Từ Thức (Bích Đào)

Nằm bên dãy Thần Phù, xã Nga Thiện. Gắn liền truyền thuyết “Từ Thức gặp tiên Giáng Hương” – một truyện cổ nổi tiếng, ca ngợi tâm hồn lãng mạn, thoát tục của người trí sĩ Việt Nam.

Trong động có nhiều nhũ đá hình bàn, lọng, chuông trống; trên vách còn lưu bút tích của các vua Lê Thánh Tông, Trịnh Sâm, học giả Lê Quý Đôn.

Hiện được công nhận là di tích lịch sử – văn hóa cấp quốc gia.

3 - Động Lục Vân

Ở chân núi Thần Phù, xã Nga An. Động rộng, nhiều tầng, thạch nhũ rực rỡ, được ví như “Vân Cung giữa lòng đất”.

Từ thời Lê, đây là thắng cảnh nổi tiếng, nhiều danh sĩ đề thơ lưu bút.

4- Động Bạch Á (Bạch Nha)

Thuộc xã Trị Nội. Trong động có chùa cổ và chữ “Phật” khắc lớn, tương truyền từ thời Lý. Nơi đây từng được vua Lê Thánh Tông, Lê Tương Dực, chúa Trịnh Sâm đến vãn cảnh.

5 - Các danh thắng khác

• Núi Song Ngưu – hai ngọn núi hình trâu chọi nhau giữa đồng, biểu tượng “Song ngưu xuất hải”.

• Núi Vân Nham – nơi từng có am Thúy Vân, được nhiều thi nhân thời Trịnh ca ngợi.

• Bãi An Tiêm – nơi tương truyền Mai An Tiêm bị lưu đày và trồng dưa hấu, biểu tượng cho ý chí tự lập của con người Việt cổ.

VI. KINH TẾ VÀ ĐẶC SẢN ĐỊA PHƯƠNG

Nga Sơn nổi tiếng với nghề dệt chiếu cói – một trong những làng nghề truyền thống lâu đời nhất xứ Thanh. Cói được trồng ven sông, đan dệt thủ công, xuất khẩu ra nhiều nước châu Á.

Ngoài nghề cói, huyện còn phát triển trồng lúa, nuôi trồng thủy sản, khai thác hải sản ven bờ. Các sản vật đặc trưng gồm dưa Mai An Tiêm, nước mắm Nga Tiến, tôm sú, ngao biển, cói Nga Sơn…

VII. NGA SƠN TRONG THỜI KỲ ĐỔI MỚI VÀ HỘI NHẬP

Trước ngày giải thể huyện, Nga Sơn là đơn vị hành chính có dân trí cao, hạ tầng phát triển ổn định, tỷ lệ hộ nghèo giảm mạnh. Huyện chú trọng xây dựng nông thôn mới, bảo tồn di tích và phát triển du lịch sinh thái – văn hóa.

Các điểm đến như động Từ Thức, bãi An Tiêm, núi Thần Phù, làng cói Nga Sơn đã trở thành biểu tượng du lịch văn hóa biển Thanh Hóa.

Dù tên huyện nay không còn trên bản đồ hành chính, nhưng tên gọi Nga Sơn vẫn là niềm tự hào của người dân – biểu tượng cho tinh thần bền bỉ, hiếu học và sáng tạo của vùng đất “núi nối sông ra biển lớn”.

KẾT LUẬN

Nga Sơn là vùng đất hội tụ giữa núi, sông và biển, giữa văn hóa Bắc Bộ và Trung Bộ – nơi thiên nhiên và con người giao hòa tạo nên bản sắc riêng.

Với truyền thống văn hóa, lịch sử phong phú, Nga Sơn xứng đáng được ghi nhớ như một địa danh di sản của xứ Thanh, “một vùng đất trẻ mà hồn xưa”, lưu dấu trong tâm thức dân tộc Việt./.