Trong nền giáo dục hiện nay, điều đáng suy ngẫm là tại sao chúng ta thường đề cao các phẩm chất như thật thà, khôn ngoan, trong khi lại chưa thật sự chú trọng đến những giá trị thiết yếu hơn như trung thực, sáng tạo và tài giỏi. Có lẽ điều này thể hiện rõ nhất qua hệ thống truyện cổ tích được giảng dạy trong nhà trường, tiêu biểu là truyện “Trí khôn của ta đây” – một tác phẩm tuy giản dị nhưng để lại nhiều câu hỏi lớn về triết lý giáo dục mà nó hàm chứa.
Câu chuyện kể rằng một con cọp gặp người nông dân đang cày ruộng cùng con trâu, lấy làm lạ vì sao con người yếu ớt lại điều khiển được một con trâu to khỏe. Trâu giải thích rằng: “Người có trí khôn”. Khi cọp tò mò xin xem thử trí khôn, người nông dân liền bịa ra chuyện để lừa cọp, trói cọp vào gốc cây rồi nhóm lửa đốt, vừa đốt vừa hét lên: “Trí khôn của ta đây!”. Và từ đó, cọp mang vằn đen vì bị cháy, còn trâu thì gãy hết răng hàm trên vì cười quá mức.
Thoạt nhìn, đây là một câu chuyện hóm hỉnh. Nhưng ngẫm kỹ sẽ thấy: người nông dân trong truyện đã không sử dụng trí tuệ chân chính mà chỉ dựa vào mưu mẹo và lừa lọc để gài bẫy và thiêu sống một con vật không hề có ác ý với mình. Vậy mà hành vi đó lại được ca ngợi là “trí khôn” – thứ trí khôn được xem như biểu tượng của sự khôn ngoan con người. Câu hỏi đặt ra: đó là “trí khôn”, hay chỉ là “khôn lỏi”?
PHÂN BIỆT CÁC DẠNG “KHÔN”
Trong tiếng Việt, “khôn” là một từ mang nhiều sắc thái:
• Khôn lỏi là khôn vặt, mưu mẹo để vụ lợi cá nhân, bất chấp đạo lý.
• Khôn ngoan là biết né tránh cái xấu, biết xử sự có lợi cho bản thân trong mọi tình huống.
• Khôn nói chung thường thiên về kỹ năng “né” hơn là “giải quyết”, tức là khôn để thoát hiểm, chứ không phải khôn để cải biến.
Khác hẳn với “khôn”, người tài giỏi là người không né tránh mà dám đối mặt, dám chinh phục thiên nhiên, khó khăn và thử thách. Người tài giỏi dùng trí tuệ để tạo ra lửa, công cụ, máy móc, để thay đổi môi trường sống, cải thiện cuộc sống của bản thân và cộng đồng.
Nếu câu chuyện trên được viết lại, trong đó con người thắng cọp không phải bằng mưu mẹo đánh lừa mà bằng vũ khí do mình chế tạo ra, bằng năng lực vượt trội về tư duy sáng tạo, thì đó mới là một bài học giáo dục xứng đáng. Một bài học về trí tuệ đúng nghĩa, chứ không phải trò lừa lọc được khoác áo “trí khôn”.
CỔ TÍCH – VÔ TÌNH CA NGỢI SỰ CAM CHỊU?
Nhiều truyện cổ tích Việt Nam cũng na ná theo mô-típ: người anh khôn ngoan, khôn lỏi chiếm hết gia tài, còn người em thật thà, cam chịu rồi được Thần Phật giúp đỡ. Các truyện như “Cây khế”, “Tấm Cám” (trước khi Tấm trả thù), hay “Ăn khế trả vàng”… đều cho thấy người lương thiện chỉ có thể đổi đời nhờ sự can thiệp siêu nhiên, chứ không nhấn mạnh vào khả năng phấn đấu tự lực, sáng tạo và tài giỏi của con người.
Chính điều này có thể là một trong những nguyên nhân sâu xa khiến nhiều người Việt hôm nay vẫn quen tư duy “phó thác”, trông cậy vào vận may, hoặc vào thần linh hơn là tự mình vươn lên. Có lẽ cũng không phải ngẫu nhiên khi một xã hội đề cao sự khôn ngoan hơn sự tài giỏi thì đến nay vẫn chưa có ai đạt giải Nobel khoa học – nơi vinh danh những bộ óc dám nghĩ khác, sáng tạo và có cống hiến thật sự.
TRUNG THỰC KHÁC GÌ THẬT THÀ?
Trong giáo dục, cũng cần phân biệt rõ giữa “trung thực” và “thật thà”:
• Trung thực là không giả dối, nhưng có chọn lọc, có suy xét. Người trung thực có thể im lặng đúng lúc, nhưng tuyệt đối không gian dối.
• Thật thà là nói gì cũng thật, không biết cân nhắc, thậm chí nói thật cả những điều không nên – một sự thiếu trí tuệ trong ứng xử.
Nói cách khác, trung thực luôn có “trí” đi kèm, còn thật thà đơn thuần lại có thể trở thành… ngây ngô.
KẾT LUẬN
Đã đến lúc chúng ta cần xem lại định hướng giáo dục nhân cách:
• Đừng dạy học sinh phải thật thà kiểu ngây thơ, mà hãy dạy các em biết trung thực có trí tuệ.
• Đừng ca ngợi mưu mẹo khôn lỏi, mà hãy khuyến khích tư duy sáng tạo, năng lực tài giỏi.
Một dân tộc trưởng thành là một dân tộc không chỉ né tránh hiểm nguy mà biết đối diện và chinh phục nó, bằng chính trí tuệ và nghị lực của mình. Đó mới là “trí khôn” thực sự.
19/5/2025
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét