LANG CHÁNH HUYỆN CHÍ

1. Phân giới

Huyện Lang Chánh, phía tây tỉnh Thanh Hóa. Đông giáp Ngọc Lặc, tây giáp Ai Lao (Sầm Tớ, Lào), nam giáp Thường Xuân, bắc giáp Cẩm Thủy. Huyện lỵ đặt tại thị trấn Lang Chánh. Đường thủy có sông Âm chảy dọc, đường bộ có quốc lộ 15A xuyên qua.

2. Sơn xuyên

• Núi: Pù Rinh (tức Chí Linh, còn gọi Linh Sơn, Bù Rinh), cao nhất huyện, xưa là căn cứ Lam Sơn. Ngoài ra còn núi Biều Doanh, núi Tén Tằn, dãy Pù Huống.

• Sông: Âm (còn gọi Nậm Pít, sông Um), chảy từ Lào vào, hợp lưu với sông Chu; sông Cảy, sông Sạo, nhiều phụ lưu nhỏ.

• Thác: Ma Hao (Trí Nang), cao hơn trăm trượng, cảnh trí hùng vĩ.

3. Thổ sản

• Lâm sản: rừng nhiều gỗ quý (lim, lát, sến, táu), song mây, tre luồng. Luồng Lang Chánh nổi tiếng cả nước, từng gọi “vua luồng”.

• Quế: trồng nhiều ở Biều Doanh, thơm cay, từng cống nạp triều đình.

• Thổ sản khác: măng, nứa, mật ong rừng, thảo dược (sa nhân, hà thủ ô).

• Khoáng sản: có mỏ đá vôi, quặng sắt, đồng, vàng sa khoáng nhỏ.

• Nông nghiệp: lúa nước dọc sông Âm, lúa nương trên sườn núi; ngô, sắn, khoai; chăn nuôi trâu bò, lợn gà.

4. Phong tục

Dân cư chủ yếu Thái, Mường, Kinh. Nhà sàn phổ biến. Người Thái có lễ hội Chá Mùn, Chá Một, tục uống rượu cần, khặp đối đáp. Người Mường có Pồn Pôông, điệu Xường. Cưới xin theo tục gà trầu, tang ma giữ quan tài trong nhà nhiều ngày. Tục ngữ rằng:

“Luồng châu Lang đổi vàng đổi bạc.”

5. Học hành

Xưa thuộc châu thổ Lang Chính, thổ tù cai quản, chưa có Nho học phát triển. Đời sau, khi nhập vào huyện Thọ Xuân rồi phục lập, có mở trường lớp, nay đã có đủ phổ thông.

6. Nhân vật

• Lê Lai (xã Kiên Thọ xưa, nay thuộc vùng giáp Lang Chánh – Thọ Xuân), liều mình cứu chúa tại núi Chí Linh, danh tướng Lam Sơn.

• Nguyễn Mộng Tuân, Lý Tử Tấn: từng đề vịnh núi Chí Linh.

• Các thổ tù họ Lê đời đời cai quản châu Lang Chính, nhiều người theo Lê Lợi khởi nghĩa.

• Gần đây có các nhà hoạt động cách mạng địa phương tham gia kháng chiến chống Pháp, Mỹ (cần kể rõ tên cụ thể theo tài liệu huyện).

7. Thắng tích

• Núi Chí Linh (Pù Rinh): căn cứ Lam Sơn, di tích quốc gia đặc biệt.

• Thác Ma Hao (Trí Nang): danh thắng nổi tiếng.

• Đền Lê Lợi tại Trí Nang, nhân dân hương khói.

• Chùa Mèo (Quang Hiến): có chuông đồng niên hiệu Vĩnh Thịnh 1718.

8. Phẩm vật

• Luồng Lang Chánh dùng làm vật liệu xây dựng, tiểu thủ công, hàng xuất khẩu.

• Quế thơm Biều Doanh, hương vị đậm, nổi tiếng từ xưa.

• Rượu cần, cơm lam, cá nướng lá bưởi, nặm pịa là đặc sản ẩm thực.

9. Kết

Lang Chánh là miền sơn cước hiểm yếu, giàu tài nguyên rừng núi, nổi tiếng luồng và quế, phong tục đậm đà Thái – Mường. Trong lịch sử, núi Chí Linh gắn với nghiệp lớn Lam Sơn, Lê Lai cứu chúa để lại thiên thu sử sách. Nay vẫn là đất biên viễn quan trọng, giữ vị trí đặc biệt ở miền thượng du xứ Thanh.