Đồng Mã Ngụy nơi chôn những người bị giết trong sự biến thành Phiên An
Bùi Thụy Đào Nguyên
Lê Văn Khôi (? – 1834) tên thật là Bế – Nguyễn Nghê , còn được gọi là Hai Khôi, Nguyễn Hựu Khôi hay Bế Khôi; là con nuôi, là thuộc tướng của Lê Văn Duyệt và là người thủ lĩnh cuộc nổi dậy chống lại nhà Nguyễn ở thành Phiên An (tức vùng Gia Định cũ) Việt Nam.
A. Thân thế và sự nghiệp:
Căn cứ Tộc phả Bế – Nguyễn, ông tổ đời
thứ 9 của Lê Văn Khôi, vốn họ Nguyễn tức Nguyễn Tông Thái. Đời ông tổ
đời thứ 8 đổi theo họ tỗ mẫu (họ mẹ), gọi là Bế Công. Đến ông tổ đời thứ
5, vì có công dẹp nhà Mạc nên đời đời tập chức phiên thần, cai quản địa
phương và trở thành dòng họ lớn ở Cao Bằng.
Đến tháng 9 năm Canh Thân (1740), năm đầu Cảnh Hưng, vua Lê Hiển Tông lại cho đổi làm họ Bế – Nguyễn.
Cũng theo tộc
phả này, Lê Văn Khôi là con trai Bế Kiện. Ông là người cao lớn, dũng
mãnh, ăn nhiều, tính hay khôi hài, tài võ xuất chúng… Về võ nghệ, tương
truyền khi vào Gia Định, có lần Lê Văn Khôi dùng tay không chống lại cọp
dữ cho sứ thần nước Xiêm xem. Về tài văn, bổn tuồng San hậu, có nhiều
đoạn do ông nhuận sắc[1].
I. Theo Lê Văn Duyệt:
Sách Đại Nam
chính biên liệt truyện ghi: “năm Gia Long thứ 18 (1819), ở hai trấn
Thanh Nghệ và Thanh Bình (nay đổi là Ninh Bình), Thiên Quan (tên phủ,
nay đổi là Nho Quan), những lưu dân, thổ phỉ tụ họp nhau làm giặc, quan
sở tại không kiềm chế nổi, vua sai tả quân Lê Văn Duyệt tới đó kinh
lược. (Khi ấy) Khôi mộ quân lệ thuộc dưới trướng, đánh dẹp thường có
công. Duyệt yêu mến dùng làm nanh vuốt”.
Trần Trọng Kim cho biết chi tiết:“ Lê
Văn Khôi, khởi binh làm loạn, bị quan quân đuổi đánh, mới chạy vào Thanh
Hóa, gặp Lê Văn Duyệt xin đầu thú. Ông Duyệt tin dùng cho làm con nuôi,
đổi tên họ là Lê Văn Khôi, rồi đem về Gia Định cất nhắc cho làm đến Phó
vệ úy” (Việt Nam sử lược, tr.445).
Nhưng theo Nguyễn Phan Quang tìm hiểu
thì “rất có thể Lê Văn Khôi rời Cao Bằng đi đến vùng thượng du Hòa Bình,
Thanh Hóa (nơi vốn có mối quan hệ lâu đời với dòng họ của Lê Văn Khôi),
nhằm liên kết với cuộc đấu tranh của các lang đạo họ Đinh, họ Quách của
dân tộc Mường. Và Lê Văn Khôi đã đi theo Lê Văn Duyệt vào khoảng thời
gian lãnh tụ Quách Tất Thúc và 2 con đầu hàng Duyệt và được Duyệt cho
theo quân thứ.” (Việt Nam thế kỷ XIX, tr. 235)
II. Khởi binh chống nhà Nguyễn:
Cuộc nổi dậy của Lê Văn Khôi, hay còn
được gọi là sự biến thành Phiên An, là một cuộc nổi dậy chống lại triều
đình xảy ra vào thời vua Minh Mạng do Lê Văn Khôi khởi xướng.
Sự kiện này
diễn ra từ năm 1833 đến năm 1835 tại thành Bát Quái (còn gọi là thành
Quy hay thành Phiên An, Phan Yên, Sài Côn) và các tỉnh miền Nam Việt
Nam.
Gia Đinh thành
2.1 Nguyên nhân:
Vua Minh Mạng
và Tả quân Lê Văn Duyệt (1764-1832) vốn có nhiều hiềm khích và tư thù.
Minh Mạng tuy ghét, nhưng không dám làm gì bởi công lao và uy quyền của
ông quá lớn.
Cho nên ngay sau khi Lê Văn Duyệt mất
(1832), việc đầu tiên của nhà vua là giành lại quyền lực của mình ở Gia
Định. Cùng năm đó, nhà vua cho bãi bỏ chế độ Tổng trấn, cải ngũ trấn
thành sáu tỉnh (tức Nam Kỳ lục tỉnh, gồm: Phiên An, Biên Hòa, Định
Tường, Vĩnh Long, An Giang, Hà Tiên) trực thuộc vào triều đình Huế, biến
thành Gia Định (nơi cai trị của quan Tổng trấn trước đây) thành trị sở
của quan Tổng đốc tỉnh Phiên An.
Tóm thâu quyền lực xong, việc tiếp theo
là nhà vua cắt đặt quan lại vào thay. Trong số đó có ba viên viên quan
vào coi giữ Phiên An, là: Nguyễn Văn Quế (Tổng đốc), Bạch Xuân Nguyên
(Bố chính, họ ngoại vua Minh Mạng), và Nguyễn Chương Đạt (Án sát); đồng
thời mật sai dựng lên vụ án Lê Văn Duyệt.
Theo sách Việt
Nam sử lược của Trần Trọng Kim, “…vốn là người tham lam, tàn ác; nên khi
đến làm Bố chính ở Phiên An, Bạch Xuân Nguyên nói rằng phụng mật chỉ
truy xét việc riêng của Lê Văn Duyệt, rồi đòi hỏi chứng cớ, trị tội bọn
tôi tớ của ông Duyệt ngày trước”(tr. 445).
Nói gọn, nguyên nhân chính của cuộc khởi
nghĩa này, là vì nhà vua muốn làm nhục Lê Văn Duyệt, vì nhân dân Gia
Định bị áp bức và còn vì một số quan chức địa phương cùng một vài thành
phần nhân dân ở đây bị mất quyền lợi và quyền lực…
2.2 Diễn biến:
2.2.1 Nổi dậy:
Khi tra án Lê Văn Duyệt, Bạch Xuân Nguyên đã cho bắt vợ con và những thủ hạ thân tín của Tả quân, trong số ấy, có Lê Văn Khôi.
Lê Văn Khôi
(còn có tên là Nguyễn Hữu Khôi, Nguyễn Hựu Khôi), người ở Cao Bằng. Do
trước đây Khôi khởi binh chống lại nhà Nguyễn, bị quân triều đình đuổi
đánh, mới chạy vào Thanh Hóa, gặp Lê Văn Duyệt đang làm Kinh lược ở đấy,
bèn ra thú. Lê Văn Duyệt tin dùng cho làm con nuôi, đổi tên họ là Lê
Văn Khôi, rồi đem về Gia Định cất nhắc cho làm đến chức Phó Vệ Úy. (Theo
Quốc triều chính biên toát yếu, khi nổi dậy, Lê Văn Khôi đang giữ chức
Tả quân Minh nghĩa Vệ úy).
Cho nên khi Bạch Xuân Nguyên kiếm cớ hài
tội người cha nuôi, và còn bắt giam ông; phần thì tức giận vì chủ bị
nhục mạ, phần thì sợ tội, Lê Văn Khôi bèn mưu với mấy người cùng cánh để
khởi binh chống lại.
Sau khi ngầm
liên hệ được với binh lính bên ngoài, đêm 18 tháng 5 năm Quý Tỵ (1833),
ông cùng 27 lính hồi lương (2) đột nhập dinh Bố Chính giết cả nhà Bạch
Xuân Nguyên. Quan Tổng đốc Nguyễn Văn Quế hay tin vội đem quân đến cứu
cũng bị giết nốt (3). Lãnh binh thành Phiên An là Giả Tiến Chiêm đem hơn
400 quân chống lại nhưng bị thua bỏ chạy. Còn Án sát Nguyễn Chương Đạt,
nhờ có người cho biết trước, nên chạy thoát được. Được tin khẩn báo,
vua Minh Mạng cử ngay Lê Phúc Báo thay Nguyễn Văn Quế đồng thời điều
động khoảng ngàn quân của các tỉnh Bình Định, Phú Yên, Khánh Hòa, Bình
Thuận vào gấp Phiên An để trấn áp.
2.2.2 Đánh chiếm Nam Kỳ lục tỉnh:
Lấy được thành
Phiên An, mở cửa nhà tù, thả hết phạm nhân và phát khí giới cho họ. Lê
Văn Khôi bèn tự xưng làm Nguyên súy, phong tặng các tướng và sắp đặt
quan chức cai trị như một triều đình riêng (4). Để có chính nghĩa và có
nhiều người theo, Lê Văn Khôi tuyên bố tôn phò Hoàng tôn Đán (tức Nguyễn
Phúc Mỹ Đường, con trai trưởng của Hoàng tử Cảnh).
Sau đó, Lê Văn Khôi sai Phó tướng Lê Đắc
Lực mang quân tiến đánh và chiếm được thành Biên Hòa. Các quan lại nhà
Nguyễn như Thự tuần phủ Võ Quýnh, án sát Lê Văn Trác, lãnh binh Hồ Kim
Truyền đều bỏ chạy.
Phần tướng Thái Công Triều (được Khôi
phong Trung quân) thì mang quân đi đánh chiếm các tỉnh thành phía Nam.
Đêm ngày 7 tháng 6 năm 1833, quân nổi dậy tiến công, lần lượt chiếm được
các tỉnh: Định Tường, Vĩnh Long, An Giang…Cứ thế, chỉ chưa đầy một
tháng cả Nam kỳ lục tỉnh đều thuộc về lực lượng nổi dậy.
Ngày 4 tháng 6 năm 1833, vua Minh Mạng
cử tướng Phan Văn Thúy, làm Thảo nghịch hữu tướng quân, Trương Minh
Giảng làm Tham tán cầm đầu đạo Tiền quân, theo đường bộ tiến vào Gia
Định. Cử tướng Tống Phúc Lương làm Thảo nghịch tả tướng quân và Nguyễn
Xuân làm Tham tán, cầm đầu đạo quân thứ hai theo đường thủy vào thẳng
Vĩnh Long, Định Tường, rồi tiến lên thành Phiên An. Vẫn không yên tâm,
nhà vua cử thêm đạo quân thứ ba do tướng Trần Văn Năng làm Bình khấu
tướng quân cùng Lê Đăng Doanh và Nguyễn Văn Trọng cùng làm Tham tán,
thống lĩnh 3 vệ quân với 23 chiến thuyền theo đường thủy đến cửa Cần
Giờ, để phối hợp với hai đội quân trên.
2.2.3 Thất thế:
Ngày 17 tháng 6
năm 1833, trong khi đạo tiền quân do Phan Văn Thúy chỉ huy mới đến
Khánh Hòa, thì Thự tuần phủ Võ Quýnh cùng các quan quân dưới quyền đã
đánh chiếm lại được thành Biên Hòa. Được tin vui, vua Minh Mạng sai gửi
hỏa tốc 20 súng thần công vào chiến trường Gia Định.
Khoảng trung
tuần tháng 7 năm 1833, cả ba đạo quân trên đều vào đến Nam Kỳ. Trước sức
mạnh đó, giới Địa chủ, phú hào các nơi đều dao động, không dám ủng hộ
Lê Văn Khôi nữa. Tiếp đó, một tướng giỏi của ông là Thái Công Triều (5)
cũng đầu hàng triều đình, mang quân về Gia Định đánh lại Lê văn Khôi,
khiến lực lượng nổi dậy bị suy yếu nhanh chóng.
Vì vậy, quân triều đình đã dễ dàng chiếm
lại các tỉnh: ngày 13 tháng 7, lấy lại Định Tường & Vĩnh Long; ngày
19 tháng 7, lấy lại An Giang & Hà Tiên…Cứ thế, đến trung tuần tháng
8 năm ấy, cả 5 tỉnh (trừ Phiên An) thuộc Nam Kỳ đều đã bị quân triều
chiếm lại hết.
2.2.4 Cố thủ và thất bại:
Lê Văn Khôi gặp
cảnh “lưỡng đầu thọ địch, thêm binh cô tướng quả, nên truyền lệnh đóng
cửa thành cố thủ” (Vương Hồng Sển, tr. 211), rồi nhờ giáo sĩ phương Tây
đi sang cầu viện Xiêm La. Xiêm La nhân muốn lấn chiếm nước Việt nên nhận
lời giúp (sách Hỏi đáp lịch sử Việt Nam phê: đây là một sai lầm lớn của
Khôi, tr. 353). Năm 1834, quân triều đình đánh bại quân Xiêm. Chiếm lại
toàn bộ các tỉnh miền Nam xong, quân triều đình dồn hết về bao vây
thành Phiên An.
Khi thành đang bị vậy ngặt, Lê Văn Khôi
bị bệnh phù thũng mất ở trong thành vào ngày 11 tháng Chạp năm Minh Mạng
thứ 14 (1833. Theo sử gia M. Gaultier, Khôi bị đầu độc). Con trai ông
là Lê Văn Cù (6) mới 7, 8 tuổi được cử lên thay, tướng Nguyễn Văn Trắm
(em họ Khôi) được cử ra chỉ huy quân trong thành…
Dù Lê Văn Khôi đã chết, nhưng nhờ thành
cao hào sâu, quân nổi dậy vẫn giữ được thành cho tới tháng 7 năm Ất Tỵ
(1835). Lúc bấy giờ, hiện trạng rất nguy ngập: Thành bị bao vây dài
ngày, dịch tả hoành hành, súng đạn hư hỏng vơi cạn dần, lương thực tuy
nhiều nhưng bị ẩm mốc, tinh thần và sức lực quân dân đều suy kiệt và ly
tán… Cho nên khi quân triều đình chia làm 8 mũi, tấn công ồ ạt vào
thành. Quân nổi dậy chống cự không nổi, bị thua trận. Đại thắng, các
tướng lĩnh lập tức cho đề mấy chữ “Thành Phiên An đã hạ” trên một lá cờ
đỏ, sai quân thay nhau chạy ngựa suốt ngày đêm về kinh sư báo tiệp.
2. 3 Sau cuộc chiến:
Nhận được tin báo tiệp, vua Minh Mạng cả
mừng, truyền đóng cũi giải 6 trọng phạm (tội chủ mưu) về Huế, gồm: giáo
sĩ Marchand (tức Cố Du. Theo Trương Vĩnh Ký, vị tu sĩ này muốn thủ vai
Bá Đa Lộc thứ hai), Mạch Tấn Giai (Hoa kiều), Nguyễn Văn Hoành, Nguyễn
Văn Trắm và Nguyễn Văn Bột (7). Ngoài ra, còn chém thêm hai người nữa,
đó là tướng Thái Công Triều vá Án sát Nguyễn Chương Dật (bị kêu án lăng
trì, nhưng xét công và vì biết ăn năn nên được giảm án. Theo Vương Hồng
Sển, tr. 216).
Số còn lại gồm binh sĩ và người dân, bất
kể già trẻ, gái trai, ở trong thành Phiên An, cả thảy 1.831 đều bị giết
chết và chôn chung một chỗ, gọi là Mả Ngụy hay Mả Biền Tru (8).
Sau khi dẹp yên, năm 1835, triều thần ở
Đô sát viện là Phan Bá Đạt dâng sớ hài tội Lê Văn Duyệt, đã khép luôn Tả
quân vào tội gây nên sự biến ở thành Phiên An. Đọc sớ, vua Minh Mạng dụ
rằng: Ví dù quan cai trị không hèn đốn như Nguyễn Văn Quế, tham tàn như
Bạch Xuân Nguyên, thì chúng nó có ngày làm phản chứ không sao khỏi
được. Vì bọn tiêu hạ của hắn (chỉ Lê Văn Duyệt) toàn là quân hung đồ,
quen làm những việc bất thiện. Chúng nó đã quen thấy hắn dối chúa, lấn
trên…(Việt Nam sử lược, tr. 459). Kết cục, Tả quân bị khép bảy tội phải
chém, hai tội phải thắt cổ, một tội phải sung quân; nhưng vì ông Duyệt
mất đã lâu nên chỉ cho người truy đoạt quan tước, sang phẳng mồ mả và
dựng lên đấy bia đá trên viết to những chữ: “Quyền yêm Lê Văn Duyệt phục
pháp”xứ” (tức đây chỗ tên lại cái lộng quyền Lê Văn Duyệt chịu phép
nước).
Còn tòa thành cũ là thành Bát Quái (tức
Phiên An, do Olivier de Puymanel xây dựng năm 1870), vì “tội” kiên cố
quá, đã làm hao tổn quân triều đình không ít, nên bị nhà vua sai phá bỏ,
cho xây lại một tòa thành nhỏ hơn, ít kiên cố hơn là Thành Gia Định
(hay còn gọi là Phượng Thành, Phụng Thành).
B. Bàn luận:
Nói về Lê Văn Khôi, M. Gaultier viết:
“Không như các
sử của triều Nguyễn đã nói Lê Văn Khôi chỉ là một kẻ phiến động tầm
thường, có nhiều tham vọng và vô tư cách. Thực ra, Khôi là một người võ
nghệ tuyệt luân, có nhân phẩm cao quý, có tài giao thiệp, có huyết khí
cương cường, có tinh thần hào hiệp, biết chỉ huy…nên rất được những
người chung quanh cảm mến. Nhờ vậy mà sau tiếng hô của Khôi hàng trăm
ngàn gia đình dân chúng miền Nam vùng ngay dậy”…(Dẫn theo Phạm Văn Sơn,
Việt sử tân biên, quyển 4, tr. 352).
Sau khi kể về cuộc nổi dậy do Lê Văn Khôi khởi xướng, trước năm 1975, nhà sử học Phạm Văn Sơn có lời bình:
“…Luôn 3 năm
liền ở miền Nam, máu đổ xương rơi, tàn dân hại vật, đó là trách nhiệm
của một ông vua hẹp hòi, của một triều đình nhiều kẻ dua nịnh. Đất này
tuy là nơi lập nghiệp của nhà Nguyễn mà lại xẩy ra nhiều sự rối ren là
vì vua Minh Mạng thiếu sự rộng lượng đối với các cựu thần, lại nghe bọn
xu nịnh nên dân sự bị áp bức quá nhiều. Tuy ông là một ông vua biết chăm
nom việc nước, bên trong bên ngoài sửa sang được nhiều việc…nhưng người
ta không thể không quy trách nhiệm cho ông về các vụ loạn ly đã xảy ra ở
Bắc Hà, Nam Hà và Chân Lạp do quan lại tham nhũng gây nên, đáng lẽ ở
những miền xa xôi này ông phải lựa đặt những cán bộ ưu tú, biết lấy ân
làm uy, khéo léo vỗ về dân chúng, bởi từ lâu họ đã thiếu cảm tình với
tân triều…Ngoài ra, dầu quân đội của Minh Mạng đã thắng ở Bắc cũng như ở
Nam, ta cũng không thể coi đây là những vinh quang cho những người làm
chính trị đời bấy giờ…Bề khác, ta có thể nghĩ rằng cuộc chiến đấu của
quân dân thành Phiên An là một cuộc chiến anh dũng đáng phục. Cuộc chiến
đấu này là một cuộc chiến đấu có lý tưởng bởi nó có chủ trương đánh đổ
một chế độ tàn ác, bất công, phi dân” (theo Việt sử toàn thư, sách điện
tử và Việt sử tân biên, quyển 4, tr. 362. Cả hai sách đều cùng một tác
giả).
Sau năm 1975, GS. Nguyễn Phan Quang có ý kiến:
“Có tác giả cho
rằng cuộc nổi dậy Lê Văn Khôi là của những người theo đạo Gia Tô, do
các giáo sĩ chủ mưu. Có tác giả lại nghĩ rằng đây chỉ là mưu đồ lật đổ
của một phe phái trong tầng lớp thống trị chống Minh Mạng. Có ý kiến còn
cho rằng đây là một cuộc bạo loạn, một mưu đồ phản động, phản dân tộc
(!)…Xét những thành phần chính đi theo Lê Văn Khôi bao gồm: giáo dân,
người Hoa (9), các dân tộc thiểu số (người Chăm, người Khmer, một số
người dân tộc ở Tây Nguyên), quân “Hồi lương, Bắc thuận”, và một số đông
dân lục tỉnh…Vậy có thể nghĩ rằng ít nhất trong giai đoạn đầu, cuộc nổi
dậy do Lê Văn Khôi khởi xướng đã gắn bó với phong trào đấu tranh của
nông dân và của các dân tộc chống triều Nguyễn… Và từ mối quan hệ giữa
hai cuộc nổi dậy của Lê Văn Khôi và của Nông Văn Vân, đã cho thấy họ có
chung một ý đồ là cùng nổi dậy trong phạm vi cả nước nhằm lật đổ triều
Nguyễn. Rõ ràng không phải Lê Văn Khôi nổi dậy chỉ nhằm mục đích trả thù
cho Lê Văn Duyệt, càng không phải vì thân thuộc của Khôi ở Cao Bằng bị
truy nã mà nổ ra cuộc nổi dậy của Nông Văn Vân.” (tr. 239, 249 và 253).
Nhóm tác giả sách Đại cương lịch sử Việt
Nam (tập 1) cũng đã chỉ ra rằng: Cũng như các cuộc khởi nghĩa của nông
dân và các dân tộc ít người, cuộc nổi dậy của Lê Văn Khôi phản ánh sự
bất bình cao độ của nhân dân Gia Định đối với triều Nguyễn (tr. 464).
Tuy nhiên các nhà nghiên cứu trong sách Địa
chí văn hóa Thành phố Hồ Chí Minh sau khi chỉ ra nguyên nhân thất bại,
đều có chung một kết rằng đây không phải là một cuộc “khởi nghĩa”.
Trích:
Nhà nghiên cứu Nguyễn Đình Đầu:
“Cuộc nổi dậy
của Lê Văn Khôi là cuộc nổi dậy không thành công to lớn nhất của Nam Kỳ.
Nó quy tụ được nhiều thành phần của Sài Gòn đương thời. Họ bất mãn với
sự thay đổi chính sách thống trị của Minh Mạng ngay sau khi Lê Văn Duyệt
chết. Họ cùng bị bách hại, kết tội, bóc lột bởi nhóm quan lại mới đến.
Nhưng họ chỉ biết kết hợp chống đối, mà thiếu hẳn một đường lối để tạo
thành một sức mạnh gắn bó, cuốn hút được những người còn ở xa. Chỉ trong
việc Lê Văn Khôi tức tốc cầu viện quân Xiêm đã đủ cho nhân dân lục tỉnh
phản đối rồi, nên suốt thời gian bị bao vây, không có một cuộc nổi dậy
nào của dân ở các tỉnh, nhằm chia sẻ lực lượng quân triều. Điều đó đã
nói lên mức độ bị cô lập của một cuộc binh biến”…
GS. Trần Văn Giàu:
“Phe Khôi nổi
lên, chủ yếu là với lực lượng quân đội địa phương, chống lại triều đình
Minh Mạng, đó là một biểu hiện của mâu thuẫn giữa các cánh phong kiến.
Khôi dùng hàng ngũ cố đạo người Pháp và những tay phiêu lưu người Tàu.
Khôi lại cầu viện quân Xiêm…Ý định của Khôi là cát cứ ở phương nam. Cho
nên, dù ban đầu, cuộc khởi binh của Khôi có trùng hợp với một số cuộc
khởi nghĩa nông dân trên cả nước Việt Nam, nó không tránh khỏi sớm mất
đà, rốt cùng chỉ có thể dựa vào hào sâu, tường cao, lương thực đủ, súng
đạn nhiều. Khôi chống cự với quân triều được gần ba năm. Trong ba năm
đó, nhân dân Gia Định – Sài Gòn vì chiến tranh mà thêm đồ thán. Hai bên
đánh qua đánh lại, phố phường tan tác, thôn xóm tiêu điều. Cuối cùng
quân Minh Mạng toàn thắng”…
Nhà văn Trần Bạch Đằng:
“Chúng ta không
nên xếp sự biến Lê Văn khôi vào phạm trù nông dân khởi nghĩa bởi vì
động cơ bao trùm sự biến là mâu thuẫn nội bộ giai cấp thống trị, thậm
chí, mang dấu vết thanh toán tư thù và chừng mực nào đó – cũng như Nông
Văn Vân và Lê Văn Phụng ở Bắc Bộ – có bàn tay các cố đạo ngoại quốc
nhúng vào, nhưng nó vẫn báo hiệu chấm dứt thời kỳ dân đất Đồng Nai cảm
tình với nhà Nguyễn và nhà Nguyễn nương tay với dân Đồng Nai”… (tập1-
tr. 211, tr. 243 và 432).
Nhóm tác giả sách Sài Gòn – TP. HCM cũng nêu lên ý kiến tương tự:
“Cuộc binh biến
này, thực chất chỉ là một cuộc đảo chính quân sự của một tầng lớp thống
trị địa phương, nhằm chống lại nhà nước phong kiến trung ương, chứ
không phải là cuộc khởi nghĩa của nhân dân, mặc dù nó đã lôi cuốn được
nhiều thành phần, như: giáo dân Thiên chúa, một số Hoa kiều, một số dân
tộc ít người vùng Tây Ninh, binh lính quê ở miền Bắc, miền Trung, một số
địa chủ, dòng dõi công thần và một số quan lại dưới quyền Lê Văn
Duyệt…Nhưng cuộc binh biến chưa có biểu hiện nào cho thấy nó đã nổ ra vì
nguyện vọng và vì lợi ích của đông đảo các tầng lớp nhân dân…” (tr.
100).
***
Vấn đề ở đây có
phải là cuộc “khởi nghĩa” hay chỉ là cuộc “binh biến”, cần phải có một
công trình nghiên cứu sâu rộng, mới có thể đạt được sự đồng thuận cao
hơn. Trước mắt, ta chỉ nên gọi đây là cuộc nổi dậy, hay là sự biến thành
Phiên An là công tâm và hợp lý hơn cả.
Và nói sao thì cuộc nổi dậy Lê Văn Khôi
cũng đã nổ ra, điều mà Minh Mạng không ngờ tới (10), làm 3 năm liền ở
miền Nam, máu đổ xương rơi, tàn dân hại vật. Nếu hôm qua thành phần dân
tộc này làm nồng cốt cho Thế tổ nhà Nguyễn (Nguyễn Ánh) tranh đấu với
nhà Tây Sơn; thì bởi duyên cớ gì mà ngày nay họ coi vua Minh Mạng là bạo
chúa, coi đám cận thần là bọn có tâm thuật hèn hạ, và cần phải triệt bỏ
hết?.. Cuộc chiến bại của Phiên An, tóm lại là một cuộc chiến bại oanh
liệt, đáng là kinh nghiệm quý báu cho những nhà làm chính trị hôm qua
cũng như hôm nay suy gẫm lại cách cai trị của mình.
Chú thích:
1.Vương Hồng
Sển, Khảo về đồ sứ men lam (Huế), NXB Mỹ thuật, 1994, tr. 208). Trong
Gia Định xưa (Huỳnh Minh soạn. Nxb. VHTT in lại năm 2006, tr. 160) có
thêm chi tiết: Tương truyền, vào năm 1920, khi Lê Văn Duyệt đi kinh lược
vùng Thanh Hóa, có Lê Văn Khôi đi theo hầu. Lúc hai ông ghé thăm mộ Võ
Tánh ở Bình Định, nhìn tháp Cánh Tiên nơi cố đô của Chiêm Thành, Ông
Khôi đã xúc cảm làm một thơ Đường luật, trong đó có hai câu cuối còn
được truyền tụng: Ca quản lâu đài vân cộng khứ/ Duy dư Tiên tháp lão càn
khôn (nghĩa: Tiếng đàn hát ca xang, đã cùng mây bay đi mất/ Chỉ còn một
tháp Cánh Tiên thi gan cùng tuế nguyệt, khoe già với trời đất). Điều đó
chứng tỏ Lê Văn Khôi là người văn võ toàn tài.
2. Bắc thuận hay Hồi lương là những người ở miền Bắc hay Trung, bị tội phải đày vào làm lính ở Nam Kỳ.
3. Đoạn này
chép theo Việt Nam sử lược. Nhưng theo Ngô Tất Tố thì: Bạch Xuân Nguyên
cùng vợ con chạy đến Xóm Gà (Gia Định) thì bị Khôi đuổi kịp, chém chết
cả nhà. Khôi trở lại dinh Tổng đốc toan thú tội, chẳng dè Nguyễn Văn Quế
hay tin tù phá ngục, sợ quá nên tự tử. Lỡ việc, Khôi mới chiếm thành
làm phản (Gia Định Tổng trấn Tả quân Lê Văn Duyệt. Ngô Tất Tố soạn. Nhà
in Mai Lĩnh xuất bản, không in năm.). Phạm Văn Sơn ghi: Lê Văn Khôi cùng
các đồng chí đột nhập dinh Bố chánh bắt cả nhà Phạm Xuân Nguyên, nhưng
Nguyên chạy thoát được. Nhưng ngay đêm ấy loạn quân tập nã được Nguyên,
rồi đem Nguyên và Quế về đốt như bó đuốc trước từ đường của Tả quân (tr.
351). Vương Hồng Sển, chép tương tự: Nguyên và Quế đều bị bắt, đều bị
lấy sáp làm đèn, đốt lên đầu, tế sống Tả quân (tr. 209). Việt Nam sử
lược ghi chỉ có Bạch Xuân Nguyên bị làm đuốc để tế từ đường (tr.448).
4. Vương Hồng
Sển thì chép rằng: Khi báo được cừu lớn, trả hờn cho Tả quân rồi, thì
bọn Khôi, Hoành, Trắm đều lên lưng voi giong ruổi, định về quê cũ là xứ
Bắc…Nhưng dân tình còn mến đức Tả quân, chạy theo xin đừng bỏ chúng. Vì
vậy, Khôi quày đầu voi trở lại, từ đấy mới làm phản thật sự: đoạt thành,
thượng cờ đỏ đề hai chữ Chiêu An, ngày 22 tháng
5 năm 1833, tự xưng Bình Nam đại nguyên soái, và phong cho các tướng lãnh…(tr. 209).
5.Thái Công Triều, người Thừa Thiên, nguyên
là Vệ úy coi vệ biền binh ở Phiên An, đi theo Lê Văn Khôi được Lê Văn
Khôi giao cai quản phân nửa Nam Kỳ. Đề cập đến mối quan hệ giữa Khôi và
Triều, Vương Hồng Sển viết: Khôi và Triều ngầm không thuận nhau, nên
chia hai Nam Kỳ để tránh đụng chạm quyền lợi. Triều lo việc thủy quân và
lãnh trách nhiệm từ Sài Gòn đến ranh giới nước Xiêm La; còn Khôi thì
đảm trách từ Sài Gòn ra Huế. Triều theo Khôi là đầu hàng đỡ chớ vẫn có
nhị tâm, nên lén tư thông đưa thơ cho các đồng liêu cũ ở triều (tr.211).
Sách Hỏi đáp lịch sử Việt Nam (tập 3) phê rằng: Khôi phạm một sai lầm
nghiêm trọnmg là cắt đôi Nam Kỳ, giao một nủa cho Triều quản lĩnh
(tr.353).
6. Nguyễn Q.
Thắng (Từ điển nhân vật lịch sử Viêt Nam), ghi là Lê Văn Câu, Sách Sài
Gòn – TP. HCM (do TS. Quách Thu Nguyệt chủ biên), ghi Lê Văn Cú.
7. GS. Nguyễn
Phan Quang không ghi Mạch Tấn Giai mà ghi tên Bốn Bang, gốc người Hoa.
Ông này trước khi bị giết có soạn một truyện dài bằng thơ lục bát được
gọi là Bốn Bang thư gồm 308 câu kể lại cuộc nổi dậy của Lê Văn Khôi.
(Sách Việt Nam thế kỷ XIX, tr. 238). Có tài liệu lại cho rằng: Bốn Bang
không phải là tên của một người mà là bốn bang lớn của người Hoa, đại
diện cho tất cả người Hoa tại miền Nam, tham gia vào cuộc nổi dậy của Lê
Văn Khôi. Do vậy, từ đó người Hoa không còn được nhà Nguyễn ưu đãi như
trước.
8.Mả Biền Tru:
có nghĩa tru diệt ngay, không cần xét xử. Theo Vương Hồng Sển, trước đây
trên cái mả to này, có đặt một tấm mộ bia đề: Nguy tặc nhứt võng tinh
trụ (Quân loạn bắt chung một lưới, giết hết).. Theo Địa chí văn hóa TP.
HCM, phần lịch sử, (do Trần Văn Giàu, Trần Bạch Đằng, Nguyễn Công Bình
cùng chủ biên, xuất bản năm 1987), mả này ở gần Mô súng, khoảng gần Ngã
Sáu công trường Dân chủ (TP. HCM). Con số 1.831 người bị giết chết, ghi
theo Trần Trọng Kim (Việt Nam sử lược, tr.445) & Nguyễn Q. Thắng
-Nguyễn Bá Thế (Từ điển nhân vật lịch sử Viêt Nam). Sách Hỏi đáp lịch sử
Việt Nam ghi 1.737 người (Nxb.Trẻ, 2007). Nguyển Phan Quang (Việt Nam
thế kỷ XIX, tr. 230-237) cho biết căn cứ vào những bản mật tấu thì con
số bị bắt giết là 1.284 người. Phần quân triều đình, con số bị thương
hơn ngàn và bị chết trong công cuộc đánh dẹp là 2.431 người. Vương Hồng
Sển sau khi dẫn ra 5 con số ở 5 tài liệu khác nhau, ông viết rằng: Tại
sao chuyện cách nay không lâu lắm, mà dị biệt đến thế? Có phải tại ngày
xưa cấm nói sự thật?…(tr. 313).
9. Người Công
giáo theo Lê Văn Khôi vì ông hứa bảo vệ và không ngăn cản việc theo đạo
của họ, trong khi họ rất thấu hiểu vua Minh Mạng chẳng ưa gì công giáo
cả. Người Hoa theo Khôi vì cảm công ơn của Tả quân Duyệt đã che chở cho
họ trong việc cư trú, tạo cơ hội cho họ buôn bán kiếm lợi. Điều này,
Khôi hứa là sẽ tiếp tục đường lối của người cha nuôi.
10. Theo Đại
Nam thực lục, sau khi cuộc nổi dậy nổ ra, vua Minh Mạng gọi đại thần
Phan Thanh Giản (người ở Bến Tre) vào hỏi: “Dân Gia Định có tiếng là dân
trung nghĩa, ngươi sinh trưởng ở đất ấy há lại không rõ?…Trẫm vẫn bảo
Bắc Kỳ phong tục kiêu bạc nên dân thích nổi loạn, không ngờ nơi dựng
nghiệp vua bây giờ cũng có thói kiêu bạc ấy”…(dẫn lại theo Nguyễn Phan
Quang, tr. 256).
Sách tham khảo:
-Trần Trọng Kim, Việt Nam sử lược, Nxb. Tân Việt, Sài Gòn, 1968.
-Vương Hồng Sển, Đồ sành cũ đất Nam Kỳ và giặc Lê Văn Khôi in trong Khảo về đồ sứ men lam Huế. Nxb Mỹ thuật, 1994.
-Phạm Văn Sơn, Việt sử tân biên (quyển 4). Tủ sách sử học Việt nam xuất bản, Sài Gòn, 1961.
-Nguyễn Phan Quang, Việt Nam thế kỷ XIX, Nxb. TP. HCM, 2002.
-Nhiều người soạn, Địa chí văn hóa TP. HCM (tập 1). Nxb Tp. HCM, 1987.
Huỳnh Minh, Gia Định xưa. Nxb Văn hóa-Thông tin in lại năm 2006.
-Nhóm Nhân văn trẻ, Hỏi đáp lịch sử Việt Nam (tập 3). Nxb Trẻ, 2007.
Trịnh Vân Thanh, Thành ngữ điển tích danh nhân từ điển (tập thượng). Tác giả tự xuất bản, Sài Gòn, 1965.
-Nguyễn Q. Thắng và Nguyễn Bá Thế, Từ điển nhân vật lịch sử Việt Nam. Nxb KHXH, Hà Nội, 1992.
-Nhiều người soạn, (TS. Quách Thu Nguyệt chủ biên) Sài Gòn – TP. HCM, Nxb. Trẻ, 2006.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét