Thơ Bút Tre

 

Nhà thơ Bút Tre và những bài bất hủ

Nhà thơ lấy bút danh Bút Tre tên thật là Đặng Văn Đăng, còn gọi là Đặng Văn Quang, quê xã Đồng Lương, huyện Cẩm Khê, tỉnh Phú Thọ. Ông sinh năm 1911, mất năm 1987. Ông đỗ tú tài triết học dưới thời Pháp thuộc, viết báo dưới thời đó với bút danh Lục Y Lang. Trước năm 1945 dạy học ở Tuyên Quang, có truyện dài kỳ đăng trên trang Tiểu thuyết thứ 7 của tờ Đông Pháp, bút danh Lục Y Lang. Năm 1956, thư ký cho Thứ trưởng Bộ Ngoại giao Ung Văn Khiêm. Ông từng làm công tác ngoại giao với chức danh bí thư thứ hai sứ quán Việt Nam tại Rumani. Sau đó ông về làm Trưởng ty (bây giờ gọi là Giám đốc sở) Văn hoá Phú Thọ. Người ta nhớ Bút Tre, không phải vì những bài thơ trữ tình, cũng không vì thơ ông gần với những bài ca dao, mà vì cách làm thơ, gieo vần của ông thật bất ngờ, thường mang đến cho những người nghe sự sảng khoái sau những giờ lao động mệt nhọc căng thẳng.

Ngoài những tác phẩm đã công bố ông còn để lại hơn nghìn trang bản thảo chưa kịp xuất bản.

Nhiều người Việt, dù ở bất cứ nơi nào trên thế giới tự dưng đều thuộc dăm ba câu thơ Bút Tre, thuộc mà không biết vì sao mình thuộc và không hề biết tác giả của nó là ai.....

Điều may mắn, bất hạnh trong thi ca của ông là lúc đương thời ít ai biết Bút Tre là ai và những người làm thơ theo phong cách của ông hầu hết đều bị bắt.

Sau này dân gian mượn thơ Bút Tre để trào phúng những vấn đề trong xã hội và người ta gọi chung là thể thơ Bút Tre.

Câu lục bát nổi tiếng nhất mà có rất nhiều người thuộc khi nhắc đến ông là câu nói về Đại tướng Võ Nguyên Giáp:

 

Hoan hô đại tướng Võ Nguyên

Giáp ta thắng trận Điện Biên trở về...

Thơ của ông rất buồn cười:

 

Làng ta có cái núi voi

Đủ cả đầu đuôi, đủ cả vòi

Voi cũng hăng say đua sản xuất

Đầu thì trồng sắn đít trồng khoai.

 

từ đó thơ Bút Tre dân gian sáng tác thêm theo lối Hoan hô:

 

"Hoan hô đồng chí Hà Đăng

Ẩn cho tàu chạy băng băng như rùa..."

 

Nhiều người không gọi thơ Bút Tre là thơ. Chỉ gọi là vè. Nhưng dẫu sao, lối thơ (hay vè) của Bút Tre đã cùng tồn tại với rộng rãi người dân Việt Nam suốt nửa cuối thế kỷ 20 và có thể sẽ còn lâu hơn nữa trong cách sống lạc quan mang lại niềm vui ngày thường cho nhiều người Việt Nam. Một trong những câu sau cùng Bút Tre nhắn lại cho hậu thế là:

 

Mai sau kẻ đoái, người hoài, mặc

Hạnh phúc hôm nay mát dạ người.

Thơ kiểu Bút Tre trong dân gian

 

Người Việt thích cách nói có vần điệu, các câu tục ngữ, các lời hát đối từ xưa đã thế. Từ một số bài của Bút Tre, người ta cười, rồi bắt chước thành một phong trào quần chúng và gán cho Bút Tre nhiều câu theo lối của Bút Tre mà một số nhà nghiên cứu gọi là lối thơ Bút tre như:

 

Anh đi công tác Pơ-lây-

cu dài dằng dặc biết ngày nào ra?

Còn em em vẫn ở nhà

Cửa (nhà) mình em mở người ra kẻ vào.

 

Chị em du kích tài thay

Bắn tàu bay Mỹ rơi ngay cửa mình.

 

Phụ nữ thường rất hay lười

Riêng em anh thấy là người cần... (cù)

 

Bắc Ninh có cậu Nguyễn-Trùng-

Dương, vật khỏe quá cả vùng thất kinh.

 

Và nhiều đoạn thơ mang trường phái Bút Tre:

Liên Xô rất đỗi tự hào

Anh Ga ga rịn bay vào vũ tru.

Hoan hô đồng chí Phạm Tuân

Bay vào vũ trụ một tuần về ngay

 

Quê hương tôi đẹp tuyệt vời

Ở dưới có nước trên trời có mây.

Xin mời các bạn về đây

Để thăm quê tớ mỗi ngày một sang.

 

Con đò dịch đít sang ngang

Xa xa có một cái làng thò ra.

Đằng kia là một vườn na

Đằng này thì có mấy bà chổng mông.

 

Cây lúa cao sản ngoài đồng

Đến mùa thu hoạch nhà nông vui cười.

Quê tôi thế đấy bạn ơi

Nhờ có đổi mới nên đời thêm xuân.

 

Con gái giờ chẳng mặc quần…

Mà mặc váy ngắn hở chân hở đùi

 

Hoan hô đại tướng Vő Nguyên

Giáp ta thắng trận [Điện Biên]] trở về

 

Hoan hô anh Tạ Đình Đề

Trước đi theo địch nay về với ta

Hoan hô anh Lê Quảng Ba

Trước đi theo phỉ nay ra hàng mình

Hoan hô đồng chí Trường Chinh

Trước thân Trung Quốc nay hình như thôi

Hoan hô chị Nguyễn Thị Bình

Được mời ngồi với bác Chinh bác Đồng

Hoan hô bác Vő Chí Công

Cho làm khoán hộ ruộng đồng tốt tươi

Hoan hô bộ trưởng Đỗ Mười

Tác phong chậm chễ mọi người vẫn khen.

Hoan hô đồng chí Trần Hoàn

Lên làm Bộ trưởng chiếu toàn phim hay.

Hoan hô anh Nguyễn Chí Thanh

Anh về phân bắc, phân xanh đầy đồng.

Hoan hô cục trưởng Hà Đăng

Ấn cho tàu chạy băng băng như rùa

Hoan hô anh La Văn Cầu

Cánh tay bị đứt nhưng đầu vẫn nguyên.

 

Chị em nô nức đặt vòng

hoa mộ liệt sĩ tỏ lòng biết ơn.

Tiễn anh lên bến ô tô

Đêm về em khóc ... tồ tồ cả đêm

Chợ Đồng Xuân có tiếng đồn

Có chị bán trứng vịt lộn.... rất to.

 

Ba bà đi chợ cầu đông

Vừa đi vừa nhổ lông....mày ra xem.

 

Anh đi công tác Pờ Lây

Cu dài dằng dặc biết ngày nào vê

Họp xong anh ghé Buôn Mê

Thuột xong một cái rồi về với em

 

Anh đi công tác Cam Pu

Chia chiến lợi phẩm ở tù ba năm

Anh đi công tác bản Muờng

Tè xong một cái lên đường về quê

 

Trung thu là tết thiếu nhi

Mà sao người lớn lại đi là nhiều

Đi nhiều rồi lại làm liều

làm liều rồi lại có nhiều thiếu nhi

 

Bà con toàn thể xã ta

Ðồng tâm phấn khởi giồng cà dái dê

Dái dê to mập dài ghê

Nãm sau ta cứ dái dê ta trồng

 

Bướm đồng động đến thì bay

Bướm nhà động đến lăn quay ra giường

Chim đồng bóp cái chết ngay

Chim nhà mà bóp càng ngày càng to

 

Chưa đi chưa biết Ðồ Sơn

Ði về mới biết chẳng hơn đồ nhà

Ðồ nhà tuy xấu tuy già

Nhưng là đồ thật hơn là Ðồ Sơn

 

Chưa đi chưa biết Cà Mau

Đi rồi mới thấy chẳng hơn gà nhà

Gà nhà tuy có hơi già

Nhưng mà cà chậm hơn là Cà Mau

 

Không vô không biết bút tre

Vô rồi mới biết muốn tè ra ngay

 

Chưa ăn chưa biết cu đơ

Ăn rùi mới biết nó đờ cu ra

 

Chưa đi chưa biết Cửa Ông

Đi rồi mới thấy toàn mông với giò

Chưa đi chưa biết Cửa Lò

Đi rồi mới thấy toàn giò với mông.

 

Chưa đi chưa biết Sài gòn

Đi rồi mới biết chẳng còn một xu

Về nhà mới biết là ngu

Mồm tiêu thì ít thằng cu tiêu nhiều

 

Không đi không biết Tam Đao (Tam Đảo)

Đi thì không biết chỗ nào mà ngu (ngủ)

Một giường nó nhét hai cu (cụ)

Thôi thì cố nhịn đến chu nhật về...

 

Số tôi số chẳng ra gì

Vợ thì đời cũ, ti vi đời đầu

Đời đầu nên chẳng có râu

Xoa mông vỗ đít mà mầu chẳng lên

Ti vi hàng xóm nhà bên

Chưa sờ đến núm đã rên ầm ầm

Ước gì trời nổi cơn giông

Để tôi sang đó ôm nhầm ti vi.

Xưa kia gương vỡ lại lành

Thi đi thi lại cũng thành kỹ sư

 

Bần tăng chẳng xin cơm chay

Chỉ xin thí chủ “ba ngày ba đêm”

 

Chị em phụ nữ chơi cầu

Lông bay vùn vụt lên đầu thanh niên.

Chồng người du kích sông Lô

Chồng em ngồi bếp nướng ngô cháy quần

 

Ở trong hang đá đi ra

Vươn vai một cái rồi ta đi vào

 

Sông Cầu nước chảy lơ thơ

Có đôi trai gái ngồi hơ quần đùi

 

Tiễn anh lên bến ô tô

Đêm về em khóc tồ tồ cả đêm

 

Lâu rồi mình chẵng yêu ai

Lâu rồi cũng chẳng có ai yêu mình

 

Ta đi bầu cử tự do

Chọn người xứng đáng mà cho vào hòm

 

Hội trường yên ắng ngủ say

Thuyết trình vừa dứt, vỗ tay ra về.

 

Nhớ quê ra đứng đỉnh đèo

Bỗng đâu thấy một chú mèo gâu gâu

Dừng chân đứng lại trên cầu

Bỗng đâu thấy một con trâu vàng vàng

 

Anh em chuẩn bị ra đồng

Chị em đã vội đi trồng dưa leo

 

Hôm nay đài nói vui thay

Người ở dưới đất, chó bay lên trời

 

Hôm nay trên quốc lộ hai

Thể nào cũng có một vài ô tô.

 

Nào đâu có thích vần ồn

Cơ mà yêu quá cái “hồn” chị em

Nên thơ cứ mãi lem nhem

Quanh đi quẩn lại toàn em với “hồn”.

 

Nghệ An nổi tiếng gió Lào

Trẻ già trai gái người nào cũng đen

 

Thằng nhỏ mặc quần hở mông

Vẫn hơn con nhỏ còn không mặc quần.

Trẻ em thường thích ở trần,

Nhưng mà người lớn có phần thích hơn.

 

Rừng xanh núi đỏ um tùm

Thương anh địa chất cưỡi hùm lên non

Chiều về ngựa phóng bon bon

Tay anh nắm chặt hai hòn thạch anh.

 

Tình yêu đâu phải phân trâu,

Mà anh lại sợ để lâu hóa bùn.

Tình yêu đâu phải con lươn

Mà anh lại sợ nó trườn khỏi tay.

 

Em như một cái sập vàng

Anh như manh chiếu nhà hàng bỏ quên

Cầu trời cho gió nổi lên,

Cho manh chiếu rách nằm trên sập vàng

 

Cuộc đời như bát phở gà,

Thiếu chanh, thiếu ớt chắc là mất ngon.

 

Hôm qua anh đến chơi nhà

Thấy mẹ chăn vịt, thấy cha chăn ngồng (ngỗng)

Thấy em hát nhạc Trịnh Công

Sơn xanh, sơn đỏ, anh không dám vào.

 

Con gái ai cũng biết xinh

Con trai tuy xấu, không xinh nhưng liều

 

Anh đi giường chiếu lặng câm

Anh về giường chiếu reo ầm cả lên

 

Chọn mãi mới được một ngày

Gặp em để quyết giãi bày yêu thương

Hai đứa ngồi trên bờ mương

Công nông thì chạy trên đường, bụi ghê!

Cứ thế mà buôn dưa lê

Mãi không đề cập vấn đề trọng tâm

Anh liền nói chuyện lòng vòng

Đợi em sơ ý là cầm tay luôn.

Ngờ đâu anh chộp đã nhanh

Em rút tay lại còn lành nghề hơn

Mất đà anh lộn xuống mương

Bò lên đã thấy em chuồn từ lâu.

Vừa về anh vừa lầu bầu:

“Biết thế bố bỏ từ lâu cho rồi!”

Em đi phố Huế chiều mưa

Anh về mài lại cái cưa đã mòn

 

Đi đâu mà hổng lấy chồng

Người ta lấy hết chổng mông kêu trời

 

Thu đi để lại lá vàng

Anh đi để lại cho nàng thằng con

 

Ra đường sợ nhất xe ben

Về nhà sợ nhất vợ rên “không tiền”

 

Anh đi công tác Sông Đà

Vướng phải tai nạn ở phà sông Gianh

Tay chân thì vẫn nguyên lành

“Cần tăng dân số” tan tành khói mây

 

Tiến lên, ta quyết tiến lên

Tiến lên, ta quyết tiến lên hàng đầu

Hàng đầu không biết đi đâu

Đi đâu không biết hàng đầu cứ đi

 

Nhà máy sản xuất nhiều mu (mũ)

Để đem đi bán các chu (chú) đội đầu

An toàn ta nhắc nhở nhau

Hễ đi xe máy hàng đầu là mu (mũ)

 

Giai thoại

Theo Ngô Quang Nam trong "Lối thơ Bút Tre", NXB Văn Hoá 2000, khi ông Đăng (Bút Tre) làm trưởng ty văn hóa, ông ký quyết định cho ông Nguyễn Lộc-ở HTX Phùng Nguyên đi học về bảo tàng, ông Lộc không muốn đi, Bút Tre đã gửi cho ông Lộc hai câu:

 

Chú sang công tác bảo tàng

Đó cũng là việc cách màng giao cho.

 

Khi chủ tịch Hồ Chí Minh mất, Bút Tre cảm thán:

 

Nghe tin mà bỗng bàng hoàng

Bác Hồ đang sống, chuyển sang từ trần.

 

Bút Tre tên thật là Đặng Văn Đăng, khi ký tên thường không đánh dấu các chữ tiếng Việt nên viết là Dang Van Dang, mọi người đọc không dấu là Giăng-Van-Giăng, đồng âm với tên nhân vật chính trong "Những người khốn khổ" của Victor Huygo. Từ đó những người cùng cơ quan gọi ông là Giăng Văn Giăng.

Nhà Bút Tre nghèo, ông ngủ trên một cái chõng tre, nhà không cánh cửa, chỉ che bằng phên liếp lá cọ, nghe tin người bạn mất trộm, ông đùa:

 

Cứ như tớ hoá lại hay

Chẳng lo giữ của cả ngày lẫn đêm

Cửa ngõ không phải cài then

Ai thăm cứ việc đẩy phên mà vào.

 

Sau đây là một số khổ thơ sưu tầm trong các bài thể thơ Bút Tre và thơ của ông.

 

Anh đi công tác Cam Pu

Chia chiến lợi phẩm ở tù ba năm.

 

Anh đi công tác bản Mường

Tè xong một cái lên đường về quê.

 

Nhớ nhung về thị xã Phan.

Thiết tha mơ tưởng cô hàng nước măm

 

Chồng người du kích sông Lô

Chồng em ngồi bếp nướng ngô cháy quần.

 

Con đò dịch đít sang ngang

Bên kia có một cái làng thò ra.

 

Chợ Đồng Xuân có tiếng đồn

Có chị bán trứng vịt lộn rất to.

 

Bướm đồng động đến thì bay

Bướm nhà động đến lăn quay ra giường.

Chim đồng bóp cái chết ngay

Chim nhà mà bóp càng ngày càng to.

 

Trên trời mây trắng như bông

ở dưới cánh đồng mông trắng hơn mây .

 

Chưa đi chưa biết Cửa Lò

Đi về mới biết nó to thế này.

 

Chị em du kích tài thay

Bắn tàu bay Mỹ rơi ngay cửa mình.

 

Hoan hô đồng chí Phạm Tuân

Bay vào vũ trụ một tuần về ngay.

 

Hôm nay mồng tám tháng ba

Chị em phụ nữ đi ra đi vào

Liên hoan có bánh có chuồi

Ta đi ta nhớ cái buồi hôm nay

 

Khoa học thời đại lên cao

Anh Ga ga rỉn bay vào vũ tru

 

Mấy em mặc váy đánh cầu

lông bay phấp phới trên đầu các anh

 

Anh đi công tác Pờ Lây

Ku dài dằng dặc biết ngày nào ra

Còn em ở lại Buôn Ma -

Thuột đi thuột lại thằng cha láng giềng

 

Tiễn anh lên bến ô tô

Đêm về em khóc ... tồ tồ cả đêm"

 

Không đi không biết Tam Đao (Tam Đảo)

Đi thì không biết chỗ nào mà ngu (ngủ)

Một giường nó nhét hai cu (cụ)

Thôi thì cố nhịn đến chu nhật về

 

Phụ nữ thường rất hay lươi (lười)

Riêng em anh thấy là người cần... cù

 

Bắc Ninh có cậu Nguyễn-Trùng-

-Dương, vật khoẻ quá cả vùng thất kinh ...

 

Ngọt ngào bóc múi em ra

Mời nhau cặp bưởi, chút quà Hùng Đoan

 

Chưa đi chưa biết đảo côn

Lôn em rậm rạp hoang sơ thế này

( côn lôn - côn đảo )

 

Thu đi để lại lá vàng

Anh đi để lại cho nàng thằng cu

 

Khi đi anh nắm cổ tay

Khi về em nắm chổ này chổ kia

 

Anh đi công tác ban mê

Thuật xong một cái anh về pờlây

Cu anh tuy có hơi gầy

Nhưng mà em vẫn ngày ngày đợi anh