ĐỊA CHÍ THỊ XÃ BỈM SƠN

(Địa đầu xứ Thanh – Vùng đất của công nghiệp và linh thiêng)

MỤC LỤC

Lời nói đầu

Phần I. Khái quát tự nhiên và hành chính

Phần II. Lịch sử hình thành và phát triển

Phần III. Di sản văn hóa – tín ngưỡng – con người

Phần IV. Kinh tế – xã hội trong tiến trình đổi mới

Phần V. Bỉm Sơn hôm nay và định hướng tương lai

Phụ lục tư liệu – trích dẫn thư tịch cổ – hình ảnh minh họa

LỜI NÓI ĐẦU

Thị xã Bỉm Sơn – nằm nơi địa đầu xứ Thanh – là cửa ngõ nối liền Bắc Bộ và Bắc Trung Bộ, nơi núi Tam Điệp hùng vĩ gặp dòng Tống Giang trầm mặc, nơi hình thành nên một trung tâm công nghiệp đầu tiên của Thanh Hóa trong thời kỳ xây dựng xã hội chủ nghĩa.

Từ một miền núi hoang sơ “Cọp Đồng Giao, ma Quán Cháo”, Bỉm Sơn đã vươn lên thành đô thị công nghiệp năng động, gắn với tên tuổi Nhà máy Xi măng Bỉm Sơn – biểu tượng của ý chí công nghiệp hóa Việt Nam.

Tập “Địa chí thị xã Bỉm Sơn” này nhằm giới thiệu toàn diện các mặt địa lý, lịch sử, văn hóa, kinh tế và con người của vùng đất địa đầu Thanh Hóa – nơi hội tụ linh khí và sức mạnh lao động sáng tạo của nhiều thế hệ.

PHẦN I. KHÁI QUÁT TỰ NHIÊN VÀ HÀNH CHÍNH

1. Vị trí địa lý

Thị xã Bỉm Sơn nằm ở cực Bắc tỉnh Thanh Hóa, có tọa độ địa lý từ 19°54’ đến 20°00’ vĩ độ Bắc, 105°48’ đến 105°55’ kinh độ Đông.

 • Phía Bắc giáp thị xã Tam Điệp (tỉnh Ninh Bình).

 • Phía Đông, Tây và Nam giáp huyện Hà Trung.

Bỉm Sơn nằm trên trục giao thông huyết mạch quốc lộ 1A và đường sắt Bắc – Nam, là “cửa ngõ” nối đồng bằng Bắc Bộ với vùng Bắc Trung Bộ.

2. Địa hình – khí hậu – thủy văn

Bỉm Sơn thuộc vùng chuyển tiếp giữa đồng bằng và trung du, có địa hình núi đá vôi xen đồng bằng thấp, bị chia cắt bởi các dãy núi nhỏ của hệ Tam Điệp – Trường Sơn Bắc.

Khí hậu nhiệt đới gió mùa, mùa hè nóng ẩm, mùa đông khô lạnh; lượng mưa trung bình năm khoảng 1.800–2.000 mm.

Sông Tống Giang và các suối Ba Dội, Sòng Sơn là nguồn nước chính, vừa phục vụ nông nghiệp, vừa tạo cảnh quan đặc trưng cho vùng.

3. Đơn vị hành chính

Sau khi sắp xếp đơn vị hành chính (2023), thị xã gồm hai phường:

 • Phường Bỉm Sơn – trung tâm công nghiệp và hành chính (trên cơ sở sáp nhập các phường Đông Sơn, Lam Sơn, Ba Đình, xã Hà Vinh).

 • Phường Quang Trung – trung tâm tín ngưỡng và dân cư (trên cơ sở sáp nhập các phường Bắc Sơn, Ngọc Trạo, Phú Sơn và xã Quang Trung).

Tổng diện tích tự nhiên 6.700 ha, dân số khoảng 75.000 người (2024).

PHẦN II. LỊCH SỬ HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRIỂN

1. Từ Đồng Giao – Quán Cháo đến đồn Bỉm Sơn

Thế kỷ XIX, vùng đất nay là Bỉm Sơn thuộc huyện Tống Sơn, phủ Hà Trung. Địa danh “Bỉm Sơn” chưa xuất hiện trong Gia Long chí mà chỉ được ghi trong Đồng Khánh địa dư chí (1886–1888) với tên “Đồn Bỉm Sơn”, nằm trên đường thiên lý Bắc – Nam, nơi quân triều Nguyễn đặt đồn canh để bảo vệ biên giới phía Bắc xứ Thanh.

Dân gian có câu truyền tụng về vùng này:

“Ai đi Quán Cháo, Đồng Giao,

Má hồng để lại, xanh xao mang về.”

Câu ca vừa gợi cảnh hoang vu, vừa nói đến sự hiểm trở của vùng rừng núi Tam Điệp xưa.

2. Tam Điệp – Bỉm Sơn trong kháng chiến Tây Sơn

Năm 1788, theo kế sách của Ngô Thì Nhậm, quân Tây Sơn rút về lập phòng tuyến Tam Điệp – Biện Sơn, chờ vua Quang Trung kéo quân ra Bắc.

Vùng Tam Điệp – Bỉm Sơn trở thành “yết hầu” của cả nước. Các địa danh Bái Giáo, Bái Gạo, Biện Sơn nay thuộc phường Quang Trung là nơi từng tích trữ lương thảo, rèn vũ khí cho nghĩa quân.

3. Hình thành đô thị công nghiệp (1980–1981)

Ngày 4/3/1980, Chính phủ quyết định xây dựng Nhà máy Xi măng Bỉm Sơn – một trong 3 công trình công nghiệp trọng điểm quốc gia (cùng Thủy điện Hòa Bình và Nhà máy Phân đạm Hà Bắc).

Ngày 18/12/1981, Hội đồng Bộ trưởng ký Quyết định số 157/HĐBT thành lập thị xã Bỉm Sơn, gồm các đơn vị: thị trấn Bỉm Sơn, thị trấn Nông trường Hà Trung, xã Quang Trung và xã Hà Lan.

Cũng ngày đó, thị xã Sầm Sơn được thành lập, vì thế Bỉm Sơn – Sầm Sơn được gọi là “hai đô thị sinh đôi của Thanh Hóa”.

PHẦN III. DI SẢN VĂN HÓA – TÍN NGƯỠNG – CON NGƯỜI

1. Đền Sòng Sơn

Nằm bên quốc lộ 1A, phường Quang Trung, đền Sòng Sơn là nơi thờ Thánh Mẫu Liễu Hạnh – một trong “Tứ bất tử” của tín ngưỡng dân gian Việt.

Truyền thuyết kể rằng đây là nơi Mẫu hiển thánh lần thứ ba. Dù từng bị triều Lê – Trịnh phá bỏ, nhân dân vẫn phục dựng.

Kiến trúc hiện nay theo kiểu nội công ngoại quốc, ba tòa tam quan, hồ bán nguyệt phía trước, có suối bao quanh.

Lễ hội đền diễn ra từ 10–26 tháng 2 âm lịch, thu hút hàng vạn khách.

Ca dao truyền tụng:

“Nhất vui là hội Phủ Dày,

Vui thì vui vậy, chẳng tày Sòng Sơn.”

Năm 1993, đền được xếp hạng Di tích lịch sử văn hóa cấp Quốc gia.

2. Đền Cô Chín – Chín Giếng

Cách đền Sòng khoảng 1 km, là nơi thờ Cô Chín, tiên nữ hầu cận Mẫu Liễu.

Đền nằm bên suối Ba Dội, có chín giếng nước ngầm trong vắt quanh năm – biểu tượng cho “cửu long ẩn thủy”.

Đền Cô Chín và đền Sòng Sơn hợp thành quần thể Sòng – Chín Giếng, trung tâm tín ngưỡng nổi tiếng nhất xứ Thanh.

3. Con người Bỉm Sơn

Người dân Bỉm Sơn mang đặc trưng của xứ Thanh: cần cù, cương nghị, trung hậu và hiếu học.

Nhiều thế hệ công nhân Nhà máy Xi măng Bỉm Sơn đã góp phần tạo nên “văn hóa công nghiệp” riêng của vùng – gắn bó, trách nhiệm và sáng tạo.

PHẦN IV. KINH TẾ – XÃ HỘI TRONG TIẾN TRÌNH ĐỔI MỚI

1. Nhà máy Xi măng Bỉm Sơn – Trái tim của thị xã

Thành lập 1980, khánh thành dây chuyền 1981, với công suất ban đầu 1,2 triệu tấn/năm.

Sau nhiều giai đoạn đổi mới, năm 2010 nhà máy vận hành dây chuyền hiện đại công nghệ Nhật Bản, công suất 2 triệu tấn/năm.

Tổng cộng đến 2025 đã sản xuất hơn 100 triệu tấn xi măng, đóng góp trên 5.000 tỷ đồng ngân sách.

Ngoài ra, công ty còn đầu tư cho công tác xã hội – giáo dục – môi trường, trồng hàng nghìn cây xanh và góp phần kiến tạo diện mạo xanh cho thị xã.

2. Các ngành nghề khác

 • Thương mại – dịch vụ: phát triển mạnh quanh khu công nghiệp và quốc lộ 1A.

 • Nông nghiệp: chuyển hướng sang nông nghiệp sinh thái, cây ăn quả, chăn nuôi hữu cơ.

 • Giáo dục – y tế: hệ thống trường học đồng bộ, tỷ lệ học sinh đỗ đại học cao nhất vùng Bắc Thanh.

PHẦN V. BỈM SƠN HÔM NAY VÀ ĐỊNH HƯỚNG TƯƠNG LAI

Sau khi sắp xếp hành chính năm 2023, dù diện tích giảm, Bỉm Sơn vẫn là trung tâm công nghiệp chiến lược của Thanh Hóa.

Mục tiêu giai đoạn 2025–2035:

 • Phát triển đô thị loại III – hướng tới loại II.

 • Xây dựng thành phố công nghiệp – dịch vụ – văn hóa phía Bắc Thanh Hóa.

 • Bảo tồn và phát huy quần thể tín ngưỡng Sòng Sơn – Cô Chín thành điểm du lịch tâm linh quốc gia.

KẾT LUẬN

Từ một vùng rừng núi hoang vu bên chân Tam Điệp, Bỉm Sơn đã vươn lên thành đô thị công nghiệp tiêu biểu của Thanh Hóa.

Đây là nơi quá khứ – hiện tại – tâm linh – công nghiệp hòa quyện trong một không gian sống động của con người Việt Nam thời đổi mới.

Tên gọi “Bỉm Sơn” vì thế không chỉ là một địa danh, mà là biểu tượng của ý chí vươn lên, của lòng trung kiên và sáng tạo xứ Thanh.

PHỤ LỤC – TRÍCH DẪN TƯ LIỆU

1. Đồng Khánh địa dư chí, quyển 12, triều Nguyễn.

2. Đại Nam nhất thống chí, tập Thanh Hóa.

3. Địa chí Thanh Hóa, Tập I, Nxb KHXH, 2000.

4. Hồ sơ Di tích quốc gia đền Sòng Sơn, Bộ VH-TT, 1993.

5. Tư liệu Công ty Xi măng Bỉm Sơn (1980–2025).

6. Facebook Ngo Hoai Chung “Các huyện tỉnh Thanh Hoá trước ngày giải thể huyện 01/7/2025”

Ảnh minh họa đề xuất:

 • Toàn cảnh thị xã Bỉm Sơn nhìn từ núi Tam Điệp.

 • Đền Sòng Sơn – Cô Chín trong mùa lễ hội.

 • Nhà máy Xi măng Bỉm Sơn ban đêm.

 • Bản đồ vị trí hành chính.