Bạch Vân quốc ngữ thi tập

Bạch Vân quốc ngữ thi tập - Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm

 Phần I. Bạch Vân quốc ngữ thi tập

1.Khuyên đời

Mảng chê người ngắn, cậy ta dài;

Hơn kém dù ai cũng mặc ai.

Mùi nọ có bùi không có ngọt;

Màu kia chày thấm lại chày phai.

Đã hay phận định đành an phận;

Dẫu có tài hơn chớ cậy tài.

Quân tử ngẫm xem cơ xuất xứ;

Ắt là khôn hết cả hoà hai.

2.Mặc ai tài trí

Mặc ai rằng tài, mặc ai rằng trí,

Ngay mặt đã hay đống củ khoai.

Cáo đội oai hùm mà hết giống,

Ruồi nương đuôi ký luống khoe ngươi.

Nhân tình cho biết,

Ba bát đầy, nầy cũng sáu vơi.

3.Lòng thư thái

Vinh nhục bao phen hẳn đã từng,

Lòng người sự thế dửng dưng.

Khen thì nên tốt, chê nên dại,

Mất ắt chẳng âu, được chẳng mừng.

Có ai biết được lòng tri kỷ,

Vòi vọi non cao nguyệt một vừng.

4.An phận

Giàu cơm thịt, khó cơm rau,

An phận là tiên, lọ phải cầu.

Sớm uống chè thung, hơi ngút ngút.

Hôm kề hiên nguyệt, tỏ làu làu.

Vun thông tưới cúc ba thằng nhỏ,

Ðỏ lửa hâm trà một mụ hầu.

5.Ðường đời hiểm hóc 6.Đạo thường

Áng công danh sá cắp tay

Nhiều phen đã khỏi tiếng tai bay

Hoa mai bạc, vì trăng tỏ

Bóng trúc thưa, bởi gío lay

Ưu ái chẳng quên niềm trước

Thị phi biếng nói sự nay.

Ðã từng trải sơn hà hết,

Ðường thế nhiều nơi hiểm hóc thay!

Chợ họp thì người đến dở dang,

Xa yêu vì có mùi hương.

Ưa ngọt thì hơn nhiều người trọng,

Quá chua ra ủng có ai màng.

Ở có đức lành hơn ở dữ,

Yêu nhau chẳng đã một đạo thường.

7.Điền viên thú bài 1

Lọ là thành thị với lâm tuyền,

Được thú thì hơn miễn phận bàn.

Bởi vụng bất tài nên kém bạn,

Âu giả vô sự cũng là tiên.

Đồ thư một quyển, nhà làm của;

Phong nguyệt năm hồ, khách nổi thuyền.

Dù nhẫn chê khen, dù miệng thế;

Cơ mầu Tạo Hoá mặc tự nhiên.

8.Điền viên thú bài 2

Tóc đã thưa, răng đã mòn,

Việc nhà đã phó mặc dâu con.

Bàn cờ cuộc rượu vầy hoa trúc,

Bó củi cần câu trốn nước non.

Nhàn được thú vui hay nấn ná,

Bữa nhiều muối bể chứa tươi ngon.

Chín mươi thì kể xuân đã muộn,

Xuân ấy qua thì xuân khác còn.

9.Điền viên thú bài 3

Trải nguy nan, đã mấy phen,

Thân nhàn, phúc lại được về nhàn.

Niềm xưa trung ái thề chẳng phụ,

Cảnh cũ điền viên thú đã quen.

Ba quyển đồ thư thư nặng túi,

Một thuyền phong nguyệt chở đầy then,

Trời cũng biết nơi lành dữ,

Hoạ phúc chẳng dùng cái tóc chen.

10. (Chưa rõ tên 1)

Dửng dưng mọi sự gác bên ngoài,

Dầu được, dầu thua, ai mặc ai.

Mùi thế gian nhiều mặn lạt,

Đường danh lợi có chông gai.

Mấy người phú quý hay yên phận?(1)

Hễ kẻ anh hùng những cậy tài(2).

Dầu thấy hậu sinh thì dễ sợ(3),

Sừng kia chẳng mọc, mọc hơn tai.

………………………….

- (1) Câu 5 đặt theo cách nghi vấn: Nguyễn Bỉnh Khiêm nói mỉa rằng dễ có mấy kẻ giàu sang chịu yên phận mình, không chen chân vào vòng đua tranh?

- (2) Tin ở tài mình, chắc rằng mình có tài tất có được dùng. Nhưng cũng vì lẽ quá tin này, mà có thể mắc tai vạ

- (3) Chú thích: Dầu thấy hậu sinh thì dễ sợ.Câu này lấy ý "hậu sinh khả uý", lời của Khổng Tử, chép trong thiên Tử Hãn, sách Luận ngữ. Câu 7,8 ý nói: phải biết rằng người sinh sau là giỏi và

đáng sợ hơn khác nào như cái sừng tuy mọc sau cái tai, nhưng sẽ mọc dài hơn cái tai vậy.

11. (Chưa rõ tên 2)

Nối nghiệp nhà xưa học một kinh(1),

Chẳng ngờ lạc đến áng công danh.

Thân xưa đã có duyên hương lửa(2),

Lộc nặng ơn nhờ đức thánh minh.

Lỗi bước, già nên chịu dại,

Hay cơ, trẻ khá làm thinh?

Phúc nho hoạ trong đời trị,

No ấm cũng nhờ phúc thái bình.

……………………….

- (1) Đây chỉ là một cách nói khiêm tốn. Cũng có thể một kinh ở đây là Kinh Dịch mà Nguyễn Bỉnh Khiêm đã dày công nghiên cứu.

- (2) Đã đạt được công danh.

12. (Chưa rõ tên 3)

Nói nên hoang (1) lại nói rằng thì,

Giàu: trọng, sang: yêu, khó: chẳng vì.

Nhị kết, hoa thơm, ong đến đỗ(2),

Mỡ bùi, mật ngọt, kiến nào đi?(3)

Thanh tao của có, thanh tao bấy,

Náo nức tay không, náo nức gì?

Mặc rủi, mặc may khi gặp gỡ,

Khen chi, khen miệng, cợt mà chi?

………………………….

- (1) Tiếng cổ, nghĩa: nói ba hoa, không hợp lẽ. Ta nay còn nói: huênh hoang. Cả câu ý nói: nói

đúng thực sự thì e thiên hạ cho là liều lĩnh, bừa bãi, lại nói này, nói nọ, không hay (sự thực được nêu lên ở câu sau).

- (2) Chú thích: Nhị kết, hoa thơm, ong đến đỗ Câu 3 ý nói: người có tài đức tất được người đời quy phục, tin theo

- (3) Câu 4 ý nói: có của cho người, thì khi nào kẻ xu nịnh lại bỏ đi?

13. (Chưa rõ tên 4)

Rất nhân sinh bẩy tám mươi(1),

Làm chi lảo đảo nhọc lòng người.

Bạch Vân am vắng chim kêu muộn,

Kim Tuyến(2) dòng thanh cá mát tươi.

Ưu ái một niềm hằng nhớ chúa,

Công danh hai chữ đã nhường người.

Giầu lẫn khó, yên đòi phận(3),

Rất nhân sinh bẩy tám mươi.

Thanh nhàn dưỡng được tính tự nhiên,

Non nước cùng ta đã có duyên.

Dắng dỏi(4) bên tai cầm suối,

Dập dìu trước mặt tán sen(5).

Xuân về, hoa nở mùi hương nức,

Khách đến, chim mừng dáng mặt quen.

Chốn ấy thanh nhàn được thú,

Lọ là Bồng đảo(6) mới tiên

……………….

- (1) Câu này ý nói: tác giả đã đến tuần bảy tám mươi tuổi là vào loại hiếm thấy trong đời.

- (2) Tức là con sông Tuyết (sông Hàn) chảy qua làng tác giả. Chưa rõ chữ "Kim" ngụ ý gì.

- (3) Chú thích: Giầu lẫn khó, yên đòi phận.Câu này ý nói: dù giàu có hay nghèo khó cũng yên

phận mình mà thôi.

- (4) Tiếng cổ, nghĩa: vang động. Cầm suối: nước suối chảy, tiếng thánh thót nghe như tiếng gảy đàn.

- (5) Lá sen tròn, xoè ra như cái tán.

- (6) Đảo Bồng Lai ở bể Bột Hải, tương truyền nơi ở của tiên.

14. Của nặng hơn người

Ðời này nhân nghĩa tựa vàng mười(1),

Có của thì hơn hết mọi lời.

Trước đến tay không, nào thốt(2) hỏi,

Sau vào gánh nặng(3), lại vui cười.

Anh anh, chú chú, mừng hơn hớn,

Rượu rượu, chè chè(4), thế tả tơi.

Người của, lấy cân ta thử nhắc,

Mới hay rằng của nặng hơn người.

……………….

- (1) Chú thích: vàng mười.Thứ vàng mười tuổi. Chữ Hán gọi là "thập thành kim", một thứ vàng

quý nhất. Câu thơ có nghĩa đen rất mỉa mai: nhân nghĩa tựa vàng, vàng là nhân nghĩa (ý này chuyển xuống câu 2).

- (2) Chú thích: thốt. Tiếng cổ, nghĩa: nói năng. Thốt hỏi: ở đây có nghĩa là chào hỏi

- (3) Ý chỉ của cải nhiều.

- (4) Rượu chè

15. Có phúc có phần

Trời sinh, trời ắt đã dành phần,

Tu hãy cho hiền, dạ có nhân.

Khó chớ oán thân, thân mới nhẹ

Giàu mà yêu chúng, chúng càng gần.

Bạo hung chỉn đã gươm mài đá,

Phúc đức rành hay cỏ đượm xuân.

Chớ có hại nhân mà ích kỷ,

Giấu người, khôn giấu được linh thần.

16. Cương thường tổng quát

Trời phú tính ở mình ta,

Đạo cả cương thường (1) năm mấy ba.

Tôi hết ngay(2), chầu chức chúa,

Con hằng thảo(3), kính thờ cha.

Anh em mựa nỡ(4) điều hơn thiệt,

Bầu bạn cho hay nết thực nhà.

Nghĩa vợ chồng xem rất trọng.

Ở đầu phong hoá(5) phép chưng nhà.

……………………………..

- (1) Cương: là cái giường lưới tức cái dây chính của lưới, từ đó móc các sợi la, mắt lưới, nhà Nho dùng chữ "cương" để chỉ những quan hệ lớn nhất của xã hội phong kiến. Tam cương: vua (là giường của) tôi; cha (là giường của) con; chồng (là giường của) vợ. Ngũ thường: năm đức tính mà người ta hằng phải có: nhân (thương người), lễ (phép tắc trong sự ăn ở), nghĩa (lẽ phải), trí (sự sáng suốt), tín (giữ đúng lời nói).

- (2) Dịch chữ "trung"

- (3) Dịch chữ "hiếu".

- (4) Tiếng cổ, nghĩa: chẳng nên

- (5) Nhà nho xưa coi tình nghĩa vợ chồng là mối đầu của phong hoá, là cơ sở của xã hội. Truyện

Hoa Tiên nói về tình vợ chồng có câu: "Khuê môn cho rệt mối đầu chỉnh phong".

17. Chớ cậy rằng hơn

Làm người hay một, hoá hay hai,

Chớ cậy rằng khôn, chớ cậy tài.

Trực tiết cho bền bằng sắt đá,

Ði đường ngẫm hết chốn chông gai.

Ở thế khá yêu là của khá,

Ra đường ai dễ kém gì ai.

18. Dại khôn

Làm người có dại mới nên khôn,

Chớ dại ngây si, chớ quá khôn.

Khôn được ích mình, đừng rẽ dại,

Dại thì giữ phận chớ tranh khôn.

Khôn mà hiểm độc là khôn dại,

Dại vốn hiền lành ấy dại khôn.

Miệng đời tựa mật mùi càng ngọt,

Ðạo thánh bằng tơ mới hãy dài.

Chớ cậy rằng khôn khinh kẻ dại,

Gặp thời, dại cũng hoá nên khôn.

19. Dĩ hoà vi quý

Ở thế, đừng tranh tiếng trượng phu(1),

Làm chi cho có sự đôi co(2).

Đây cậy đây khôn, đây chẳng chịu,

Đấy rằng đấy phải, đấy không thua.

Duật nọ mựa còn đua với bạng(3),

Lươn kia hầu dễ kém chi cò(4)?

Chữ rằng: "Nhân dĩ hoà vi quý(5)",

Vô sự thì hơn, kẻo phải lo.

………………………..

- (1) Người đàn ông tài giỏi. Ý câu thơ răn người ta ở đời đừng có tranh hơn thua, tranh lấy cái tiếng tài giỏi.

- (2) Tranh cãi giằng co nhau về một việc gì

- (3) Chú thích: Duật nọ mựa còn đua với bạng. Duật: một loài chim nước. Bạng: con trai. Câu này dẫn điển "bạng duật tương tri, ngư ông đắc lợi" trong Chiếu quốc sách: Một hôm, con trai lên bãi cát mở miệng phơi nắng, con cò (duật) đến mổ vào thịt con trai, con trai liền khép vỏ lại, cặp chặt lấy mỏ con cò. Hai con giành nhau mãi, sau bị người chài bắt được cả đôi.

- (4)Chú thích: Lươn kia hầu dễ kém chi cò. Lươn: thân dài, có thể quấn chặt được thân cò. Cò: mỏ dài, có thể mổ vào thịt lươn. Ý nói mỗi bên đều có sở trường để đối địch với nhau.

- (5)Chú thích: Nhân dĩ hoà vi quý. Người ta ở đời nên lấy sự hoà hảo với nhau làm điều cốt yếu

20. Giới dĩ phú lăng bần (Răn người cậy giàu mà coi thường người nghèo)

Kẻ khó thường làm ích kẻ giàu,

Ở thì phải ngẫm, biết nhường nhau,

Bán kia, chẳng nỡ mua cho rẻ,

Vay nọ, xin đừng lấy lãi đau.

Bớt nỗi sai đời làm độc khổ(1),

Thôi thì đã trả hãy cơ cầu(2).

Nặng lòng nhân nghĩa hay thương khó,

Giàu ấy hầu toan mới được lâu(3).

…………………………..

- (1)Chú thích: Bớt nỗi sai đời làm độc khổ, Ngày trước, những nhà giàu chuyên môn làm nghề cho vay lấy lãi, gọi là

"chủ nợ", người nghèo khó đi vay, gọi là "con nợ". Nếu đến hẹn mà con nợ chưa trả, thì chủ nợ có quyền cho bọn tay sai đến nhà con nợ thúc giục trả nợ, thì chúng giở đủ mánh khoé độc ác, nào giết gà, đánh chó để ăn, lên giường thờ ông bà ông vải của người ta để ngủ, v.v... Khi chúng ra về, con nợ còn phải có tiền hoặc phẩm vật gì tiễn chúng thì mới xong xuôi.

- (2)Hãy cơ cầu: hãy còn cơ cầu (ác nghiệt). Ý nói khi con nợ đã trả đủ gốc và lãi rồi, chủ nợ hãy còn yêu sách phải tạ ơn nải chuối, buồng cau, hoặc con gà, quả gạo nếp, thủ lợn.

- (3)Chú thích: Nặng lòng nhân nghĩa hay thương khó, Giàu ấy hầu toan mới được lâu. Câu 7, 8 ý tác giả khuyên

người đời khi đã giàu có rồi, muốn được bền thì phải có lòng nhân nghĩa đối xử với mọi người, đặc biệt là phải thương kẻ nghèo hèn đói khổ. Rõ ràng lời khuyên vẫn bao hàm cái ý chấp nhận trật tự phong kiến, có kẻ giàu người nghèo, vì tác giả không vượt nổi ra ngoài ý thức hệ phong kiến.

21. Giới sắc (Răn người ham sắc đẹp)

Cẩn(1) cho hay, chẳng phải chơi,

Sắc xem dường sóng, dễ xiêu người(2).

Lửa rơm nếu chửa ngăn lòng tục,

Giường mối đâu còn biết lẽ trời(3).

Có chồng con bao xiết nỗi,

Hay bùa thuốc ấy thói đời(4).

Kham hiền(5), luận ác "dâm vi thủ(6)",

Cẩn cho hay, chẳng phải chơi.

……………………………..

- (1)Giữ gìn, đề phòng cho chu đáo, không sơ suất.

- (2) Người xưa thường hay dùng hình ảnh này. Một câu thơ cổ: "Sắc bất ba đào, dị nịch nhân" (Sắc chẳng có sóng, mà dễ khiến làm đắm người). Lý Diên -Niên (Đường) cũng có câu: "Nhất tiếu khuynh nhân thành, tái tiếu khuynh nhân quốc" (Người đẹp cười lần thứ nhất làm nghiêng thành người, cười lần thứ hai làm nghiêng nước người).

- (3) Câu 3, 4 ý nói: khi gần sắc đẹp, nếu chẳng giữ mình, để cho lòng tục lôi kéo đến chỗ "lửa gần rơm lâu ngày cũng bén" và lúc đó, sẽ quên hết lẽ trời và đạo đức con người.

- (4) Người xưa tin rằng để làm cho người khác say mê, người ta có thể dùng "bùa thuốc".

- (5) Đáng khen là hiền.

- (6) Theo quan điểm Nho giáo luận về mọi tội ác, định rõ dâm ô là đứng đầu. Người xưa có câu: "Bách ác, dâm vi thủ; vạn thiện, hiếu vi tiên" (Trăm điều ác, dâm là đầu; vạn điều lành, hiếu đứng trước).

22. Giới sùng Phật vô ích (Răn người sùng bái Phật vô ích)

Suy lý cho cùng Phật ấy ta,

Lọ là chung bóng đạo Di Đà?

Hiền lành, hãy giữ bề tu kỷ(1),

Dối trá, đừng nghe đứa xuất gia(2).

Dễ chúng đúc chuông(3) nhân đã lạ,

Đặt điều phá ngục(4) thói ru mà.

Chẳng tin, Lương Vũ(5) còn bia cũ,

Tra(6), mà lại biết thực chẳng ngoa.

………………

- (1) Sửa mình.

- (2) Bỏ nhà đi tu

- (3) Chú thích: đúc chuông. Nhà tu hành đạo Phật thường đem tờ phả khuyến đi khuyên giáo thập phương, lấy tiền của để đúc chuông, hoặc tô tượng Phật. Họ cho đấy là việc "công đức".

- (4) Theo thuyết của nhà tu hành đạo Phật, thì dưới âm phủ có 18 địa ngục, ở địa ngục có quỷ sứ đầu trâu mặt ngựa hành tội chúng sinh, vì thế nên phải lập đàn làm chay nhằm phá ngục để siêu độ chúng sinh.

- (5) Tức Vũ Đế (502-540) Nhà Lương, thời Nam Bắc Triều. Vũ Đế rất ham mê Phật giáo. Về sau bị Hầu Cảnh vây đánh, 7 ngày không có gì ăn, phải chết đói.

- (6) Tức tìm tòi, tra cứu. Câu này ý nói: nghiên cứu đến nơi đến chốn, thì biết chuyện Vũ Đế sùng Phật mà bị chết đói không phải sai ngoa, từ đó đủ biết mộ đạo Phật nào có ích gì?

23. Dưỡng thân

Mới hay phú quý bởi thời vần(1),

Chữ "vị" là biếng nói năng,

Há rằng chẳng biết sự nên chăng.

Tu niệm ngang tàng thú dưỡng thân(2).

Hứng ý, miệng ngâm câu quốc ngữ,

Giải phiền, tay chuốc chén quỳnh xuân(3).

Đường hoa chào khách, mặt nhìn mặt,

Ngõ hạnh(4) đưa người chân ngại chân.

Dẫu có ai than, thì sẽ nhủ(5),

"Thái bình thiên tử, thái bình dân(6)".

Nhá rau lại tiếc mùi canh ngọt,

Nếm ếch còn thèm có giống măng.

Vuốt mặt còn chừa qua mũi nọ,

Rút dây lại nệ(7) động rừng chăng?

Dầu ai nghị luận điều lành dữ,

Chữ "vị" là vì biếng nói năng.

………………

- (1) Câu này ý nói: do số mệnh xoay vần mà được phú quý hay không, chứ cố gắng tìm kiếm cũng chẳng được. Bản

in trong "Việt thi" của Trần Trọng Kim k -- (2) Chú thích: Tu niệm ngang tàng thú dưỡng thân. Câu này ý nói: nên tự mình nhắc nhở mình luôn luôn giữ cho bền vững, không để cho nhụt kém cái thú dưỡng thân. Dưỡng thân: theo nghĩa triết học, là giữ cho bền khí chất không để cho khí chất thay đổi theo ngoại cảnh mà sinh ra dục vọng.

- (3) Chén rượu ngon. Quỳnh tên một thứ ngọc quý. Xuân: ở đây là danh từ dùng trang sức cho lời nói (mỹ từ pháp).

- (4) Chú thích: Ngõ hạnh. Cũng như "ngõ mận", "cửa mận", danh từ chỉ nơi quyền quý, xem thêm chú thích bài 22 trên

- (5) tiếng cổ, nghĩa: bảo cho...

- (6) Chú thích: "Thái bình thiên tử, thái bình dân". Câu này ý nói: mong ước được sống trong cảnh thái bình, cả vua và dân đều chung hưởng hạnh phúc.

- (7) Sợ. Câu này tác giả nói thoát ý câu tục ngữ "Rút dây lại sợ động rừng".

24. Giới tham (Răn người có lòng tham)

Tượng trời(1) âu đã quá đồng cân,

Định cho ai, ắt có phần.

Muốn vô nhai(2), khôn lẽ được,

Ơn phi phận(3), khá đều phân.

Đủ no hay vậy, xin thong thả,

Sạo sục(4) làm chi, luống nhọc nhằn!

Nếu tham hơn thì phải thiệt,

Hãy ghi lời ấy để mà răn.

……………………….

- (1) Chỉ đồng tiền (được đúc tròn theo tượng trời). Câu này ý nói: đồng tiền được đúc theo tượng trời, ắt cũng cân bằng, không thiên lệnh.

- (2) Ý nói trong bụng quá tham, không biết thế nào là bờ bến

- (3) Ơn huệ vốn không phải phần mình đáng được hưởng

- (4) Tiếng cổ, nghĩa: nôn nóng, bồn chồn

25. Khuyến đãi bằng hữu (Khuyên đối xử với bạn)

Làm người dầu dã bạn cùng ai,

Chữ "tín" tua thìn chẳng chút sai(1).

Đừng có nồng chi rồi lại lạt,

Nếu mà thắm lắm ắt liền phai(2).

Chợ hàng, miễn nhớ tuồng chơi họp(3),

Rượu bạc, xin thôi sức ép nài.

Sắc ắt sơ(4) hằng cần đấy,

Yêu nhau nghĩa ấy mới bền dai.

…………………..

- (1) Câu 2 ý nói: chơi với bạn nên giữ chữ "tín" cho trọn vẹn, chớ đơn sai. Tín là giữ đúng lời hứa, lời hẹn với bạn, khiến bạn có thể tin cậy.

- (2) Trong quan hệ bè bạn, người xưa thường nhắc câu: "Quân tử chi giao đạm nhược thuỷ" (tình bạn bè của người

quân tử thanh đạm như nước). Ca dao cổ cũng có câu: "Xin ai đừng thắm, chớ phai, thoang thoảng hoa nhài mà lại thơm lâu".

- (3) Câu 5 ý nói: làm bạn với nhau, đừng rủ rê nhau ăn uống nay chợ mai hàng, bê tha, mất tư cách.

- (4) Viết thoát ý lời của Khổng Tử: "Bằng hữu, sắc tư sơ hi" ý nói đối với bầu bạn, nếu mình can ngăn luôn luôn (sắc) tất sẽ bị bạn xa lánh (sơ) - (Luận ngữ).

26. Khuyến đãi tông tộc (Khuyên đối xử với họ hàng)

Dòng dõi suy ra cũng một nhà,

Xem ai hơn nữa họ hàng ta?

Đỡ đần đành cậy vây cánh,

Gửi thác(1) càng tin ruột rà.

Chẳng bỏ được nào, sao chẳng biết?

Nên gần cho lắm, há nên xa?

Cùng nhau bầu bí yêu thương lấy(2),

Chớ nỡ xem bằng khách tới qua(3).

………………………

- (1) Dịch chữ "ký thác". Câu thơ ý nói: gửi gắm cái gì thì phải tin vào người thân thích ruột rà là hơn cả.

- (2) Câu này ý nói: anh em họ hàng thương yêu lẫn nhau như tình bầu bí. Ca dao có câu "Bầu ơi thương lấy bí cùng, tuy rằng khác giống nhưng chung một giàn".

- (3)Tình họ hàng là phải thương yêu đùm bọc nhau, cưu mang giúp đỡ nhau trong lúc hoạn nạn, chớ nên coi nhau như khách vãng lai và đối xử với nhau gặp chăng hay chớ.

27. Khuyến huynh đệ vật cạnh tranh (Khuyên anh em chớ tranh nhau)

Cùng đội sinh thành một cửa ra,

Anh em trời đã thực cho ta

Giúp nàn(1), chống rẻ cùng nương cậy,

Biết kính, hay yêu miễn thuận hoà.

Xui giục chớ tin lời vợ.

Yêu thương sá thấy lòng cha(2).

Chân tay(3) gẫm lại ai hơn nữa,

Tranh cạnh làm chi, lỗi phép nhà?

…………….

- (1) Giúp đỡ nhau trong lúc khó khăn. Chống rẻ: chống kẻ khinh thường anh em mình. Câu này ý nói: anh em phải giúp đỡ nhau trong lúc hoạn nạn, và nương cậy nhau việc chống lại kẻ khinh rẻ ức hiếp mình.

- (2) Yêu thương sá thấy lòng cha: khi anh em có chuyện xích mích nên nghĩ đến tấm lòng cha yêu thương tất cả, mà tìm cách thuận hoà với nhau.

- (3) Người xưa thường nói: "Anh em như tay chân".

28. Khuyên đời

Mảng chê người ngắn, cậy ta dài;

Hơn kém dù ai cũng mặc ai.

Mùi nọ có bùi không có ngọt;

Màu kia chày thấm lại chày phai.

Đã hay phận định đành an phận;

Dẫu có tài hơn chớ cậy tài.

Quân tử ngẫm xem cơ xuất xứ;

Ắt là khôn hết cả hoà hai.

29. Thú tiêu dao

Xóm tự nhiên, lều một căn,

Quét không thảy thả bụi hồng trần.

Nhìn hàng cam quất, con đòi cũ,

Mấy đứa ngư tiều, bô bạn thân.

Thấy nguyệt tròn thì kế tháng,

Nhìn hoa nở mới hay xuân.

30. Nhẫn thì qua

Chưa dể ai là bụt Thích Ca,

Mọi niềm nhân ngã nhẩn thì qua.

Lòng vô sự trăng in nước,

Của thảng lai gió thổi hoa.

Kìa khách xuân xanh khi trẻ,

Mấy người đầu bạc tuổi già,

Thanh nhàn ấy ắt là tiên khách,

Ðược thú ta đà có thú ta.

31. Tiêu sái tự nhiên

Tiêu sái tự nhiên ắt nhẹ mình,

Nài bao quyền cả áng công danh.

Vô tâm ước có gương soi bạc.

Ðặc thú kho đầy gió mát thanh.

Trẻ dẩu biết cơ tạo hoá,

Già lo phục thuốc trường sinh.

32. Mùa thu đi chơi thuyền

Nước xuôi, nước ngược, sóng dâng triều,

Thuyền khách chơi thu, nọ phải dìu.

Chèo vượt bóng trăng nhân lúc hứng.

Buồm giong ngọn gió mặc cơn siêu.

Phơ phơ đầu bạc ông câu cá,

Leo lẻo giòng xanh con mát mèo.

Le vịt cùng ta như có ý,

Ðến đâu thời cũng thấy đi theo.

33. Nhân tình thế thái bài (?) (Thế gian biến cải)

Thế gian biến cải vũng nên doi(1),

Mặn nhạt, chua cay lẫn ngọt bùi.

Còn bạc, còn tiền, còn đệ tử(2),

Hết cơm, hết rượu, hết ông tôi.

Xưa nay đều trọng người chân thực,

Ai nấy nào ưa kẻ đãi bôi(3).

Ở thế(4) mới hay người bạc ác,

Giàu thì tìm đến, khó tìm đi.

..........................

- (1)Ý nói ở nhân gian thường có sự thay đổi ghê gớm cũng ví như sông sẽ thành núi, vũng sẽ thành doi cát. Có bản

chép là "đồi".

- (2)Chú thích: đệ tử Chỉ học trò, đầy tớ

- (3) Hoặc đãi buôi, có nghĩa: nói tử tế ở cửa miệng, không thành thực

- (4) Ở đời

34. Nhân tình thếthái bài 04

Thấy dặm thanh vân bước ngại chen

Được nhàn ta sá dưỡng thân nhàn

Ba gian am quán lòng hằng mến

Đôi chốn sơn hà mặt đã quen

Thanh vắng thú quê giàu bao nả

Dữ lành miệng thế mặc chê khen

Mai kia chửa dễ thu nên muộn

Xuân nọ tin hoa cũng mấy phen.

35. Nhân tình thếthái

bài 07 (Nhẹ đường danh lợi)

Ðược thua thấy đã ít nhiều phen,

Ðể rẻ công danh đổi lấy nhàn.

Am Bạch Vân rồi nhàn hứng,

Dặm hồng trần vắng ngại chen.

Ngày chầy(1) họp mặt hoa là khách,

Ðêm vắng hay lòng, nguyệt ấy đèn.

Chớ chớ thờ ơ nhìn mới biết,

Ðỏ thì son đỏ mực thì đen.

................

- (1) Ngày muộn, ý nói suốt ngày.

36.Nhân tình thế thái bài 16

Chửa dễ ai là bụt Thích Ca

Mọi niềm nhân ngã nhẫn thì qua

Lòng vô sự trăng in nước

Của thảng lai gió thổi hoa

Kìa khách xuân xanh khi trẻ

Mấy người đầu bạc tuổi già

Thanh nhàn ấy ắt là tiên khách

Được thú ta đà có thú ta.

37.Nhân tình thế thái bài 28

Nép mình qua trước chốn xôn xao

Mấy sự bên tai gió thoảng ào

Cửa trúc vỗ tay cười khúc khích

Hiên mai tréo cẳng hát nghêu ngao

Lo le đã vậy thời dầu vậy

Vặt vãnh màng bao sá quản bao

Chẳng hết trung cần hai chữ ấy

Nhờ ơn đất rộng cậy trời cao.

38. Nhân tình thế thái bài 36

Một bầu một bát vũng sơn tăng

Thế sự ngoài tai biếng nói năng

Hoa nở luống hay tin gió

Đầm thanh còn thấy dáng trăng

Già ai ủ thông làm củi

Trẻ người yêu trúc mọc măng

Nếu có công danh thì có lụy

Cho hay dù có chẳng bằng chăng.

39. Nhân tình thế thái bài 38 (Cảnh nhàn)

Một mai một cuốc một cần câu

Thơ thẩn dù ai(1) vui thú nào

Ta dại ta tìm nơi vắng vẻ

Người khôn người đến chốn lao xao(2)

Thu ăn măng trúc đông ăn giá

Xuân tắm hồ sen hạ tắm ao

Rượu đến gốc cây ta sẽ uống

Nhìn xem phú quý tựa chiêm bao(3)

………………..

- (1) Mặc cho ai, mặc cho ta. Tiếng ai là tiếng tác giả tự nói mình.

- (2) Bao hàm ý hơi mỉa mai. Nói "dại" nhưng thực ra tự cho là "khôn", và ngược lại. Giá: thứ rau bằng mầm của hột đậu xanh ngâm ủ, mọc lên. Thơ ca dân gian có câu: "Đậu ngâm nên giá, đãi đằng nhau chi".

- (3) Tác giả ý dẫn điển Thuần Vu Phần uống rượu say nằm ngủ dưới gốc cây hoè, rồi mơ thấy mình ở nước Hoè An, được công danh phú quý rất mực vinh hiển... Sau bừng mắt tỉnh dậy thì hoá ra đó là một giấc mộng, thấy dưới cành hoè phía Nam chỉ có một tổ kiến mà thôi. Câu chuyện nói lên quan niệm của người xưa cho cuộc đời toàn là chuyện hư ảo, hão huyền. Phú quý chỉ là một giấc chiêm bao.

40. Nhân tình thế thái bài 40

Vòi vọi xuân xanh nửa tiền

Già càng khoẻ khó càng bền

Đòi phen lẩn luốt vì thơ dại

41. Nhân tình thế thái bài 46 (Mặc chê khen)

Thị phi chẳng quản, mặc chê khen,

Ngu dại chan chan tính đã quen.

Cảnh cũ điền viên tìm chốn cũ,

Mọi sự lờ đờ bởi rượu quen

Ngày vãn giải phiền cờ một cuộc

Đêm thanh làm bạn sách hai bên

Xưa nay xuất xử đâu là phải

Ở cũng nên về ắt cũng nên.

Khách nhàn sơn dã dưỡng thân quèn.

Nhà thông đường trúc lòng hằng mến,

Cửa mận tường đào bước ngại chen.

Thế sự tuần hoàn hay đắp đổi.

Từng xem thua được một hai phen.

42. Tử sự phụ mẫu (Con thờ cha mẹ)

Ngẫm đạo làm con ở rất nan(1),

Ở cho lọn đạo mới là ngoan.

Hay khi "ôn sảnh(2)" bề cung dưỡng(3),

Siêng thủa "thần hôn(4)" việc hỏi han.

Dầu giận hờn, càng kính thuận,

Vâng sai khiến, dám phàn nàn?

Chữ rằng: "Chưa dễ đền ơn nặng",

Lọ nỗi riêng tây theo thế gian?

………………

- (1) Khó khăn.

- (2) Do chữ: "đông ôn, hạ sảnh", nói về bổn phận kẻ làm con chăm sóc cha mẹ. Khi đông về giá rét thì con lo cho cha mẹ được ấm áp và khi hè đến nóng bức thì con lo cho cha mẹ được mát mẻ. Văn học cổ dịch "ôn sảnh" là: quạt nồng, ấp lạnh.

- (3)Tìm thức ăn nuôi cha mẹ (cung cấp, phụng dưỡng).

- (4) Do chữ "hôn định, thần tỉnh", cũng nói về bổn phận kẻ làm con chăm sóc cha mẹ. Hằng ngày, cứ tối đến thì con phải hầu cha mẹ cho yên giấc ngủ, và lúc buổi sớm ngủ dậy thì con phải thăm hỏi xem cha mẹ có được yên giấc ban

đêm không.

43. Tự thán

Gần son thì đỏ, mực thì đen,

Sáng, biết nhờ ơn thuở bóng đèn.

Ăn uống miễn theo nơi phép tắc,

Tới lui cho biết lẽ kinh quyền(1).

Nên chăng, mặc thế(2) người lành dữ,

Tráo trở, khôn ai thói bạc đen(3).

Ở thế có khôn thì có khó(4),

Chữ rằng: "Vô sự tiểu thần tiên(5)".

………………………..

- (1) Kinh là đi theo đường thẳng, làm theo lễ thường: quyền là quả cân, cân nhắc theo quả cân, linh hoạt tuỳ điều kiện.

- (2) Mặc đời.

- (3) Câu 6 ý nói: ăn ở tráo trở, bạc đen như ai há có phải là khôn ngoan?

- (4) Dẫu khôn ngoan, cũng chẳng tránh khỏi có lúc gặp khó khăn

- (5) Nghĩa chung của toàn bài là khuyên người đời nên lánh xa những chốn xấu xa, xử sự đúng đạo đức, hợp lẽ kinh quyền để giữ lấy cuộc sống yên ổn.

44. Tự thuật

Tuổi già ngoài tám mươi già,

Thấm thoát xem bằng bóng ngựa qua,

Mai bạc lạnh quen nhiều tháng tuyết,

45. Thế sự

Non Đoài vắng vẻ bấy nhiêu lâu;

Có một đàn xà đánh lộn nhau.

Vượn nọ leo cành cho sĩ bóng;

Cúc vàng thêm đổi mấy phen hoa.

Dẩu có phận là ơn chúa,

Ðược làm người bởi đức cha.

Am quán ngày nhàn rồi mọi việc,

Dầu ta tự tại mặc dầu ta.

Lợn kia làm quái phải sai đâu.

Chuột nọ lăm le mong cắn tổ;

Ngựa kia đủng đỉnh buớc về tàu.

Hùm ở trên rừng gầm mới dậy,

Tìm về quê cũ khúc ngựa Tần.

46. Thế tục

Khôn dại nào ai chẳng có nghề,

Khó khăn phải luỵ đến thê nhi.

Được thì thân thích chen chân đến,

Thất thế hương lư ngảnh mặt đi.

Thớt có tanh hôi ruồi mới đến,

Sành không mật mở kiến bò chi ?

Đời nay những trọng người nhiều cuả,

Bằng đến tay không mấy kẻ vì!

47. Thói đời

Thế gian biến đổi vũng nên đồi

Mặn nhạt, chua cay lẫn ngọt bùi

Còn bạc, còn tiền còn đệ tử

Hết cơm, hết rượu hết ông tôi

Xưa nay đều trọng người chân thực

Ai nấy nào ưa kẻ đãi bôi

Ở thế mới hay người bạc ác

Giàu thì tìm đến khó tìm lui.

48. Thú ẩn dật

Một cơ yêu nhọc đổi lại đều,

Yêu bao nhiêu thì nhọc bấy nhiêu.

Tham phải án công danh luỵ,

Muốn cho con tạo trêu.

Vui vầy lạc xã năm ba khách,

Lánh chốn Nam Dương ở một lều.

49. Thú dưỡng thân

Mới phú quý bởi thời vận,

Tu luyện lâu bền thú dưỡng thân.

Hứng ý miệng ngâm câu quốc ngữ,

Giải phiền tay chuốt chén quỳnh xuân.

Ðường hoa chào khách mặt nhìn mặt,

Ngõ hạnh đưa người chân ngại chân.

Dầu có ai than thì sẽ nhủ:

"Thái bình Thiên tử, thái bình dân".

50. Thú thanh nhàn

Giàu mặc phận, khó dầu bì.

Ðọ thanh nhàn khá nhất bì.

Vếu váo câu thơ cũ rích.

Khề khà chén rượu hăng xì,

Trăng thanh gió mát là tương thức,

Nước biết non xanh ấy cố tri.

51. Vô sự là hơn

Hễ kẻ trêu người, kẻ phải lo,

Chẳng bằng vô sự ngáy o o.

Tay kia khéo nắm, còn hơn mở

Miệng nọ hay cười, có lúc ho

Có thuở được thời mèo đuổi chuột

Ðến khi thất thế kiến tha bò

Ðược thua sau mới ăn năn lại,

Vô sự thường hơn có sự ru.

52. Thú nhàn

Lẩn thẩn ngày qua lại tháng qua,

Một năm xuân tới một phen già.

Ái ưu(1) vằng vặc trăng in nước,

Danh lợi lâng lâng gió thổi hoa(2).

Án(3) sách vẫn còn án sách cũ,

Nước non bạn với nước non nhà.

Cuộc cờ đua chí dù cao thấp,

Ta muốn thanh nhàn thú vị ta.

……………………….

- (1)Do chữ "ưu dân ái quốc", nghĩa là lòng yêu nước thương dân bao giờ cũng trong sáng như vầng trăng in đáy nước. Và đây cũng là một tư tưởng quán triệt trong nhiều bài thơ của tác giả sau này.

- (2) Chú thích: Danh lợi lâng lâng gió thổi hoa. Coi danh lợi nhẹ thoảng (như gió thổi vào hoa), không đáng kể

- (3) Cái bàn dài. Có bản chép sai chữ Án ở câu này là Yên, thứ gối dựa làm bằng gỗ, ở dưới có chỗ để sách; chép như vậy cũng có nghĩa, mà âm điệu câu thơ lại êm hơn. Thật ra, hai chữ án và yên gần giống nhau.

Phần II. Bạch Vân gia huấn

1.Bài mở đầu

Lượng Đức Thánh(1) rộng như biển cả,

Truyền dậy cho thiên hạ điều hay.

Làm điều thiện hưởng phúc dầy,

Bất nhân thất đức có ngày tiêu vong.

Mềm dẻo tốt hơn cương cường,

Lưỡi mềm còn mãi, răng thường gẫy đi.

Chớ cậy ta dài mà chê người ngắn,

Đừng dối lòng đừng oán đất trời.

Lặng im mà ngẫm sự đời,

Tình người thoang thoảng, vơi vơi thì bền(2).

Đừng quên bạn nghèo hèn xưa cũ,

Vợ cháo rau xin chớ phụ tình(3).

Vật ngon, ăn quá bệnh sinh,

Vui chơi quá mức, ắt thành tai ương.

Giàu sang lắm nhiều đường bổng lộc,

Cây tái trồng hẳn gốc bị thương.

Buổi sáng còn quốc ruộng nương

Biết đâu chiều đã công đường có khi(4).

Làm tướng đâu phải vì dòng dõi,

Thân nam nhi trí phải tự cường.

...........................

- (1)Khổng Tử được tôn là Đức Thánh

- (2)Tục ngữ có câu: Chóng thắm thì chóng phai ,Thoang thoảng hoa nhài mà lại thơm lâu

- (3)Nguyên câu chữ Hán là: Tao khang chi thê bất khả hạ đường ,Bần tiện chi giao bất khả

vong.

- (4)Công đường có khi: Nghĩa cũ là học giỏi đỗ đạt cao thì được ra làm quan..

2.Hiếu hạnh

Đức hiếu hạnh là chương thứ nhất

Hãy suy xem sự thật ra sao

Trăm hay lấy hiếu làm đầu,

Vạn điều ác cũng khơi mào từ dâm(1)

Người siêng năng thêm nhiều tuổi thọ,

Kẻ chơi bời đa số chết non.

Sự đời chậm chắc thì hơn,

Tình người thoang thoảng thì hơn quá nồng.

Sự sang giầu nếu không đáng hưởng,

Cố hưởng, rồi cũng chẳng ra sao.

Dành sách cho con cháu là quý

Nhưng dễ đâu họ đã đọc cho.

Dành vàng cho họ đầy kho,

Chắc đâu họ đã giữ cho lâu bền.

Chi bằng tích đức liền liền,

Mới là cái kế lâu bền về sau

Hoạ hay phúc biết đâu là cửa

Do con người định cả đấy thôi.

Ngẫm xem quy luật đất trời,

Trồng đậu được đậu, dưa thời được dưa

Lưới trời rộng thưa, mà không lọt,

Không bao giờ bỏ sót chính tà.

Biết xấu thời tránh cho xa,

Biết lỗi sửa lỗi ấy là điều hay.

Trước khoan nhượng, sau dày quả phúc,

Trước mở mang, sau được phúc lành

Chớ chơi với kẻ bất minh

Của phi nghĩa chớ chiếm thành của ta.

Lòng chớ nghĩ gian tà, hiểm độc,

Chân đi không bước bậy, giẫm càn.

Nghe lời nói thẳng rõ ràng,

Thấy nơi chình nghĩa đường hoàng thì theo.

Chưa già đã hưởng lộc cao,

Hẳn rằng sau cũng mau mau hết đời.

Kẻ mưu mô hại người người hại

Nuôi hận thù thì mãi không thôi

Người quân tử chẳng hoài hơi,

Chẳng cần lý sự tránh lời hơn thua.

Có bệnh, biết phòng ngừa bệnh tật,

Thì con người chắc hẳn sống lâu.

Có việc, biết bảo ban nhau,

Cửa nhà yên ấm, bền lâu tình người.

Lấy vợ đâu kén đẹp người.

Được người hiền đức thì đời mới vui.

Mối quan hệ với người thân quyến,

Dù xa gần năng đến thăm nhau,

Quan chức chẳng cứ thấp cao,

Thanh liêm, cần mẫn, dân nào chẳng yêu.

Tình bạn bè giúp nhau mới đẹp,

Chớ có vì nhau nhẹt thân chơi.

Ngọc là vật quý ở đời

Cháu con hiếu thảo sáng ngời là phong.

...............................

- (1)Chú thích: dâm. Dâm không chỉ có nghĩa là dâm dục, dâm ô, dâm đãng, dâm loạn... mà còn có nghĩa phàm những cái gì quá lắm đều gọi là dâm như ăn chơi xa hoa quá đáng.

3.Chức phận làm con

Phận làm con phải thông đạo hiếu,

Phận làm dân phải hiểu chữ trung.

Trên ra lệnh, dưới phục tùng,

Cha làm việc tốt, con cùng làm theo.

Của cải nhiều dùng lâu cũng hết,

Chữ hiếu trung hưởng mãi vô cùng.

Bàn mưu tư lợi thì đừng,

Bàn điều chânchính,nên cùng tham gia.

Làm tốt chớ ba hoa kể lể,

Dạy điều thiện, đừng nên tham quá,

Để người học có khả năng theo

Khoan hòa sẽ được tin yêu,

Siêng năng cần mẫn ắt nhiều thành công.

Nói thận trọng thì không sợ lỗi,

Làm thận trọng đỡ hối về sau.

Thế lực dù mạnh đến đâu,

Nếu đem dùng hết, ắt sau hại mình.

Hoặc cậy thế tạo thành phúc lộc,

Hẳn rằng sau cũng chẳng ra gì.

Cứ đường chính đạo mà đi,

Hiếu,Trung,Nhân,Nghĩa nghĩ suy mà làm.

Hoa sớm nở, thì hoa dễ sớm tàn.

Cẩn thận đáng giá ngàn vàng,

Phải suy nghĩ kỹ hãy làm mới hay.

Người tốt hay xắn tay làm phúc,

Giúp ai không lợi dụng người ta.

Người biết lỗi, sửa thì tha,

Trị người có tội, chớ mà quá nghiêm.

4.Nói về giàu sang

Bài thứ ba bàn sự giàu sang

Giàu với sang ai chả ước mong,

Nhưng giàu sang chẳng chính công,

Là phi đạo đức, hẳn không lâu bền.

Ai sống kẻ nghèo hèn cũng chán,

Nhưng bất lương đuổi hẳn chẳng đi.

No cơm hẩm thiết gì thịt cá,

Vui cảnh nghèo, quên cả giàu sang.

Người quyền quý, lắm bạc vàng,

Lấy gương xử với họ hàng mà soi.

Ở phải đạo, nhiều người giúp đỡ,

Sống bất lương, ít chỗ thân tình.

Thà nghèo giữ được thơm danh,

Hơn giàu lắm chuyện phẩm bình, cười chê.

Bọ ngựa rình con ve định bắt,

Chim sẻ rình bọ sát phía sau…

Tiếng tăm lừng lẫy càng nhiều,

Tránh xa kẻ xấu sinh điều ghét ghen.

Nhiều tài cũng lắm phen khốn khổ,

Nhiều công là cái hố suy bì.

Nhớ rằng đừng cậy, chẳng khoe (1),

Phải luôn thận trọng chớ hề phô trương.

Nói với bạn việc ngay ý thẳng,

Phải người tham họ chẳng nghe đâu.

Nói với quan chuyện thanh cao,

Phải quan tham nhũng hẳn sau nó trù.

...................................

- (1)Truyện Kiều có câu: "Có tài mà cậy chi tài ,Chữ tài liền với chữ tai một vần".

5. Đại nghĩa

Bài thứ tư nêu câu Đại nghĩa

Dạy cho người ta biết để khuyên nhau.

Trung với nước đặt lên hàng đầu,

Đạo cha con được xếp vào đại luân.(1)

Trai tài biết thương dân, thủ tiết,

Gái kiên trinh phải biết giữ mình.(2)

Con dânthường chăm ngoan học giỏi,

Cũng có ngày tiến tới làm quan,(4)

Con quan chẳng chịu học hành,

Suốt đời cũng chỉ làm anh dânthường.

Làm quan chức, thấm ơn chế độ,

Có nuôi con, mới nhớ được công cha.

Muốn lòng ngay thẳng thật thà,

Rèn luyện ý trí phải là đầu tiên.

Người tài nước được thơm danh,

Vợ giỏi như được ngọc lành trời cho.(3)

Gái bất chính thì cho chẳng lấy,

Trai có tài mắc bẫy thì ngu.

Bất trung dễ mắc mưu thù,

Minh quân như mù mới lấy làm quan.

..........................

- (1) Hai câu này nguyên chữ Hán là: "Quân thần thiên địa đại nghĩa, Phụ thử nhân đạo đại luân."

- (2) Hai câu này nguyên chữ Hán là: "Sĩ phu thủ tiết, nữ tử thủ thân"

- (3) Hai câu này nguyên chữ Hán là: "Thiệp nhân quốc chi bảo, hiệu phụ gia chi trân"

- (4) Nhân sinh quan cũ ngày xưa là chăm ngoan học giỏi để thi đỗ ra làm quan. Vận dụng ngày

nay là chăm ngoan học giỏi để trở thành quan chức lãnh đạo hoặc chuyên gia giỏi ở các nghành

các cấp phục vụ Tổ Quốc và nhân dân"

6. Chí thiện

Bài thứ năm: Tâm linh chí thiện

Mong tốt lành mọi chuyện công tư.

Rất vui là đọc thi thư,

Việc đời mệt nhất ấy là dậy con.

Cha nghiêm phụ răn con hiếu thảo,

Mẹ nhân từ dạy bảo gái ngoan.

Nhà lành hương toả chi lan,

Ở lâu chẳng thấy mùi thơm ngạt ngào.

Gần kẻ ác như vào chợ cá,

Buộc người ta quen cả mùi tanh.

Có nết tốt chẳng kiêu căng,

Đức dày thêm mãi tạo thành thói quen.

Giàu chớ kiêu chớ nên ích kỷ,

Sang cũng đừng xa sỉ, hợm đời.

Việc làm muốn tốt tuyệt vời,

Ba lần căn nhắc hẳn hoi mới làm.

Suy tính kỹ bao hàm hai ý:

Việc chung riêng thấu lý đạt tình.

Từ xưa vẫn sợ, vẫn kinh,

Lòngngười nham hiểm nảysinh khó lường

Kẻ tiểu nhân mưu đồ xảo quyệt,

Sinh sự thì bận tâm mệt sức,

Nên nhún nhường tạo Đức thì hơn.

Việc chuẩn bị kỹ hãy làm,

Việc không chuẩn bị chớ tham làm bừa.

Bao kinh nghiệm từ xưa đã thấy,

Sai một ly đi mấy dặm đường.

Quả quyết được việc lẽ thường,

Đắn đo hỏng việc, ấy gương ở đời.

Sắc chẳng mê người, chính người mê sắc,

Rượu chẳng say người, chỉ tại người say.

Đừng nên vui quá nói chầy,

Chớ vì sướng quá vung tay làm liều.

Quý chim phượng bởi yêu lông cánh,

Trọng người hiền ở cách nói năng.

Gặp khi hoạn nạn khó khăn,

Hành vi tế nhị, nói năng lựa lời.

Mười mắt rồng và mười tay trỏ

Thật công minh sáng tỏ sâu xa

Quả đào người quý tặng ta,

Ta lấy quả mận đem ra biếu người.

Cung nỏ lạ chớ cầm mà khốn,

Thích mưu đồ tiêu diệt người ngay.

Cho dù hiểm độc, quắt quay,

Không qua lẽ phải, chẳng xoay đạo trời.

Kẻ bất nhân nhất thời nổi tiếng,

Không người thì trời diệt chẳng tha

Tự nhiên được của đầy nhà,

Một là lộc lớn, hai là họa to

Có lúc bại, trời cho thắng cuộc,

Hoặc đang nghèo bỗng được giầu sang.

Thế gian yêu lắm ghét nhiều,

Khen nhiều chê lắm, bao điều bất an.

Mừng nhiều lo lắm chẳng oan,

Vinh nhiều nhục lắm,thế gian thường tình.

Đừng cậy thế mà sinh kiêu ngạo,

Chớ cậy quyền để tạo lợi riêng.

Làm một điều thiện cũng nên,

Trừ một việc ác quả nhiên rất cần.

Ngựa chẳng quen, chớ cưỡi mà ngã.

Qua ruộng dưa chớ sửa giầy,

Dưới gốc mận chớ giơ tay sửa đầu.

Coi chừng chốn cửa cao nhà rộng,

Đừng cậy rằng tông tộc mình to.

Họ to lắm chuyện tò mò,

Cửa cao thường giở những trò kiêu căng.

Người tốt, chơi nói năng chân thật,

Kẻ xấu, chơi như mật chết ruồi.

Người tốt bền chí thức thời,

Khó khăn thuận lợi vẫn nuôi chí bền.

Kẻ xấu thường van xin lúc khó,

Được việc rồi thì nó quên luôn.

Mới hay muôn sự vui buồn

Những điều chí thiện phải luôn ghi lòng.

7. Thiện ác

Bài thứ sáu: Hai dòng Thiện–Ác

Là hai điều thật khác nhau xa

Trăm năm trong cõi người ta,

Dở, hay báo ứng, thật là công minh.

Báo ứng có khi nhanh, khi chậm,

Nhà tối, nghèo nào dám coi khinh.

Việc làm phúc nếu vô tình,

Như tuồng lánh nạn, đáng khinh khỏi bàn.

Kẻ bạo ngược mưu toan việc xấu,

Bịp được người sao giấu được trời

Vầng dương mọc lặn luân hồi,

Mặt trăng tròn khuyết, đầy rồi lại cong.

Tình người cũng tụ, xong lại tán,

Buồn lại vui, vui chán lại buồn.

Cỏ hoa sớm nở tối tàn,

Cây tùng cây bách muôn ngàn sức xuân.

Mỗi ngày xét bản thân ba lượt(1)

Đêm nhiều người sẽ biết cho ta.

Số trời vốn sẵn định ra,

Giàu sang có mệnh, vinh hoa có ngày.

Hoa nở muộn do cây cằn cỗi,

Đời chưa vui, bởi nỗi khổ nghèo.

Cháy nhà có nước liền dễ chữa,

Láng giềng cần giúp đỡ lẫn nhau.

Tình đời lắm chuyện thương đau,

Anh em để mẩt lòng nhau thật buồn.

Người xưa bảo: thói quen thường vẫn vậy,

Đàn bà thì khó dạy khó chiều.

Quân tử phép chẳng cần theo,

Tiểu nhân chẳng chấp những điều lễ nghi.

Thấy ai có vật gì quý giá,

Chớ lân la tán gạ, nài xin.

Công việc nào quá khó khăn,

Đừng buộc người khác phải lăn vào làm.

Muốn trách người, phải xem mình trước.

Nếu tha mình, tha được người ta.

Đứa bất chính, kẻ gian tà,

Kết thân với chúng dễ mà tàn thân.

Không minh bạch miếng ăn lời nói,

Là nguyên nhân cái tội hại mình.

Lúc trẻ lao động nhiệt tình,

Khi già cuộc sống gia đình thảnh thơi.

Trẻ mà lêu lổng chơi bời,

Về già chắc hẳn cuộc đời gian truân.

Của cho con đâu cần vàng ngọc

Mà cho con được học được hành.

Giàu sang, khách đến thăm nhiều,

Nghèo hèn, thân thích ra chiều cách ly.

Lúc dư dật, phòng khi túng thiếu,

Khi sướng vui, phải liệu khi buồn.

Một nhà nề nếp cương thường,

Cha từ, con thảo, đẹp gương vợ chồng.

Tình anh em: thuận lòng nhân ái,

Nghĩa bạn bè qua lại giúp nhau.

Người con phòng lúc ốm đau.

Chứa thóc phòng đói là câu chí tình.

Giúp người gặp cảnh tình nguy cấp,

Hoặc cứu người trong lúc gian nguy.

Có mới đừng nới cũ đi,

Tiếng nói một nẻo, bụng suy một đằng.(2)

Chớ có lành bắt vành ra méo,

Đừng làm cho bé xé ra to.

Một chút tà tất quanh co,

Người ta sẽ tỏ các trò quắt quay.

Lời không cánh mà bay khắp ngả,

Đạo đức cao thì gốc cả, rễ sâu.(3)

Ngọc vết mài chẳng khó đâu,

Nói sai, biết sửa bao lâu mới lành.

Lời đã nói bay nhanh hơn gió,

Bốn ngựa phi cũng khó đuổi theo.(4)

Khinh người là thói tự kiêu,

Người ta khinh lại, đời nào chịu thua.

Tự khen mình mà chê người hỏng,

Thì người ta có trọng gì mình.

Hãy suy Thiện–Ác, Nhục–Vinh

Ở sao có nghĩa có tình thì hơn.

Việc gia thất muốn yên mọi sự

Mỗi người nên biết xử phận mình

Đừng mưu lấy của bất minh

Chớ ghen ghét với người mình còn thua.

Vợ người ta chớ đùa cợt nhả,

Đừng gièm pha quấy phá hôn nhân.

Một năm có một mùa xuân,

Mỗi ngày chỉ một giờ dần đầu tiên.(5)

Cho muôn khoảnh ruộng tốt xanh,

Chẳng bằng cho chúng nghề lành trong tay.

Mộng làm giầu thường hay thất đức,

Làm điều nhân khó được giầu sang.

Thuốc hay khó chữa bệnh oan,

Của nhặt được khó mở mang giầu bền.

Bất nghĩa mà trở nên phú quý,

Như mây bay bọt khí nổi trôi.

Phúc do trong sạch lòng người,

Đức từ kiên nhẫn sống đời yêu thương.

Tham lam lắm tất vương tai họa,

Sống bất nhân tội chả thoát đâu.

Tiểu nhân chẳng giúp ai đâu,

Bởi trong lòng họ, như đầu mũi kim.

Chỉ gai góc rắp tìm mưu kế,

Cốt hại người để mong lợi mình.

Người quân tử có bất bình,

Liệu mà xa lánh, kẻo sinh hận thù.

Tình người khác chi tờ giấy trắng,

Như cuộc cờ vốn chẳng giống nhau.(6)

Khéo mà ứng xử với nhau,

Đừng làm ai đó phải chau đôi mày,

Chớ mạt sát day tay mắm miệng,

Để người ta phải nghiến hàm răng.

Ngựa gầy nên kém chạy hăng,

Người không hồ hởi phải chăng vì nghèo.

Sẵn tiền, rượu thì nhiều bạn đấy,

Lúc lâm nguy nào thấy một ai.

Luật trời báo ứng chẳng sai,

Không trước mắt, cung lâu dài chứng minh.

- (1) Câu này nguyên chữ Hán là: "Ngô nhật tam tỉnh ngô thân"

- (2) Nguyên chữ Hán là: "Vật đắc tồn nhi vong cổ ,Vật khẩu thị nhi tâm phi"

- (3) Nguyên chữ Hán là: "Đạo hữu căn viễn cổ, Ngôn vô dực trường phi"

- (4) Nguyên chữ Hán là: "Nhất ngôn ký xuất, tứ mã nan truy"

- (5) Nguyên chữ Hán là: "Nhất niên tri kế tại ư xuân ,Nhất nhật ư kế tại ư dần", Ý nghĩa răn dạy

phải có kế hoạch tốt ngay tại thời điểm khởi đầu của một năm một ngày

- (6) Nguyên chữ Hán là: "Nhân tình tự chỉ, trương trương bạch ,Thế sự như kỳ, cục cục tân"

8.Tích thiện

Bài thứ bẩy khuyên luôn tích thiện,

Chứa điều lành như mặt trời lên.

Rất vô tư, rất tự nhiên,

Sáng soi muôn nẻo chẳng phiền đến ai.

Chứa điều ác là tai họa đấy,

Lửa trên đầu nào thấy mà lo.

Chuyện ác dù chẳng nói to,

Trên trời rung động tự hồ sấm vang.

Việc mờ ám tưởng không ai biết,

Nhưng mắt thần như điện sáng soi. (1)

Giầu sang đúng phận thì thôi,

Nghèo hèn xử sự đúng môi trường nghèo.(2)

Suy từ ta ra nhiều người khác,

Khoe điều lành, điều ác giấu đi.

Thấy ai làm ác điều gì,

Khéo can ngăn, hoặc nghoảnh đi chớ nhìn.

Chuyện người khác không đem đàm tiếu,

Mặc người ta, mạnh, yếu, giở, hay.

Nói nhiều nghe cũng chán chầy,

Khuyên nhiều sinh oán, bấy nay lẽ thường

Khi yêu cũng nên lường lúc ghét,

Lúc ghét nên nhớ đến khi yêu.

Việc làm, lời nói, ít nhiều,

Phải nên hướng thiện, phải theo phận mình.

………………………………..

- (1) Nguyên chữ Hán là: "Nhân gian tục ngữ,Thiên văn nhược lôi;ám thất khi tâm thần mục như điện"

- (2) Nguyên chữ Hán là: "Tố phú quý hành hồ phú quý. Tố bần tiện hành hồ bần tiện"

9.An phận

Giữ yên phận là bài thứ tám

Đừng để người đụng chạm đến ta

Biết lo tính, biết phòng xa,

Khoan dung ngay thẳng hẳn là sống lâu.

Nước chân chính, lòng trời cũng thuận,

Quan thanh liêm dân hẳn yên lòng

Vợ hiền là phúc nhà chồng,

Các con hiếu thảo thì lòng cha yên.

Dẫu có tài giỏi chớ nên khoe khoác,

Nhiễu sự sao bằng được an nhàn.

Bốn mùa ấm lạnh xuềnh xoàng,

Nói năng thận trọng rõ ràng được yên.

Của dễ được tất nhiên dễ mất,

Được vất vả thì mất khó khăn.

Làm thong thả việc chắc ăn

Việc đời muôn sự khó khăn ban đầu.

Người xưa nói những câu triết lý:

Vào núi bắt hổ dễ như chơi,

Còn khi mở miệng dạy người,

Khó khăn nhiều lắm, liệu lời đắn đo.

Quân tử cần ăn no uống đủ,

Không cầu kỳ cốt giữ bình yên.

Trò tìm thầy học dễ tìm,

Thầy tìm trò tựa mò kim đáy hồ.

Việc chia chác chẳng lo ít ỏi,

Chỉ đáng lo cái tội không đều.(1)

Không lo hoàn cảnh túng nghèo,

Chỉ lo xã hội nhiều điều bất công.

Quá nham hiểm bởi lòng tham lắm.

Quá nhẫn tâm lòng hẳn quá tàn.

.................................

- (1) Nguyên chữ Hán là: "Bất hoạn quả nhi hoạn bất quân ,Bất hoạn bần, nhi hoạn bất an"

10. Đại đạo

Giữ đại đạo là bài thứ chín,

Lấy chữ “Trung” chữ “Tín” làm đầu.

Người quân tử đạo đức cao,

Không kiêu thái, giữ trước sau chan hòa.

Khi cần giúp người ta việc gấp,

Chẳng chọn ngày, đừng bấm ngón tay.

Người được ta cũng mừng thay,

Người đau, thông cảm đắng cay cho người.

Nói thao thao ngàn lời tươm tất,

Cũng không bằng việc thật đã làm.

Kiếm lời chê trách nhân gian,

Chính là chuốc lấy mối oan hại mình.

Ta giúp người chân tình độ lượng,

Là góp điều làm phước đáng tin.

Trăm nghe không bằng một nhìn,

Một việc thực tế hơn nghìn lời suông.

Việc trời đất cũng thường thay đổi,

Sáng gió mưa, chiều đã đẹp trời.

Giống như cuộc sống một con người

Sáng chiều, may rủi đầy vơi chuyển vần.

Có việc đối với ta như thế

Nhưng với người đâu rễ giống ta

Khi lời nói trái phát ra,

Tất nhiên cái họa cũng sà vào theo.

Của phi nghĩa đưa vào cửa trước,

Nó cũng tìm đường bước lối sau.

Đừng làm những chuyện không đâu

Chớ tham của lạ để sau bận lòng

Việc đừng quá lao tậm cật lực,

Nên đắn đo vừa sức thì làm,

Không lười biếng chẳng tham lam

Học điều Đại đạo – để làm thực tâm.

11.Độc thư

Bài thứ mười khuyên cần đọc sách,

Sách là thầy dạy mách cho ta.

Bao điều đạo lý sâu xa,

Văn minh khoa học bao la đất trời.

Ham đọc sách thì trời chẳng phụ.

Có chí bền ắt sẽ làm nên. (1)

Mẹ cha vui bởi con hiền,

Gia đình hòa thuận đẹp yên mọi phần

Đạo đức cao, quỷ thần nể sợ,

Được mọi người giúp đỡ tin yêu.

Thấy việc thiện hãy làm theo,

Biết lỗi sửa lỗi là điều đáng khen

Cách đối xử phải nên suy xét,

Đừng cạn tình trái nết – mất lòng.

Muốn nhanh vội việc khó xong,

Ham lợi nhỏ việc lớn không hoàn thành.(2)

Tre uốn mạnh chẳng vênh cũng gẫy,

Chó cắn càn bởi thấy cùng đường.

Đánh chuông chuông tất kêu vang,

Người quá uất ức sẵn sàng đấu tranh.

Chớ nên hám lợi hám danh,

Ít ham muốn mới yên lành bền lâu.

.......................

- (1) Chú thích: Có chí bền ắt sẽ làm nên. Nguyên chữ Hán là: "Độc thư thiên bất phụ ,Hữu chí sự cảnh thành"

- (2) Nguyên chữ Hán là:

"Dục tất bất đạt,

Kiến tiểu lợi tắc đại sự bất thành"

12.Do mệnh

Bài mười một dạy câu số mệnh

Mọi điều đều do tiền định cả rồi.

Giầu sang cũng bởi tại trời,

Công danh có mệnh, có thời dở hay.

Đồ ăn uống xưa nay sản xuất.

Cũng đều do trời đất khởi sinh.

Người khôn làm đúng phận mình,

Tiểu nhân mạo hiểm hiếu danh, khoe tài.

Nói thẳng thường trái tai chẳng thích,

Hãy xét suy, có ích hãy làm.

Ở đời lắm thói đa đoan,

Thuốc đắng giã tật, thế gian tỏ tường.

Thấy người tốt chớ nên xem thường,

Hãy nghiêm suy ngẫm tìm đường mà theo.

13.Thành sự

Bài mười hai lo toan sự nghiệp

Muốn thành công phải biết lo xa.

Mưu sự là ở người ta,

Thành công tốt đẹp suy ra tại trời.

Có trường hợp ở nơi nguy bại,

Được trời phù nên lại thắng to.

Hoặc khi tai nạn gay go,

Gặp may lại được trời cho an toàn.

Có đức mà nghèo hèn cơ cực,

Hẳn là do nghiệp chướng từ lâu.

Bất lương mà được giầu sang,

Chắc là kiếp trước bắc cầu thiên duyên.

Không thuốc nào chữa bệnh khanh tướng thọ,

Có tiền đâu mua được con hiền.

Vợ ngoan chồng chẳng ưu phiền,

Có con hiểu thảo cha yên cõi lòng.

Bởi uống say, nói không tử tế,

Vì tiền tài, huyunh đệ từ nhau.

Nên xuống ngựa lúc qua cầu,

Có đường bộ chớ rủ nhau đi thuyền.

Áo trắng thì bụi đen dễ dính,

Khó an toàn bởi tính kiêu căng.

Lòng người hiểm hơn núi rừng,

Hãy suy luận, để coi chừng đó nghe.

Nếu phận nghèo thì nên nghèo trước,

Chớ dã tâm, bạo ngược khởi đầu.

Biết mệnh là bởi hiểu sâu,

Sống yên vô sự khác nào thần tiên.

Muốn sống lâu phải rèn luyện tốt,

Từ lao động ăn uống thuốc men…

Giữ gìn chừng mực cho quen,..

Một ngày vui khoẻ là tiên một ngày.

“Bọ ngựa bắt con ve tưởng bở

Sẻ lại rình bọ ngựa kề bên;

Người săn tặng sẻ mũi tên;

Hổ lang rình sẵn xông lên vồ người.

Hổ đắc ý lên rồi định biến,

Ngờ đâu xa xuống giếng mạng toi!

Mới hay mạnh yếu ở đời,

Nhãn tiền báo ứng rạch ròi phân minh”

14.Trí giả

Bài mười ba dạy điều trí giả.

Bậc trí giả trọng mình hơn hết,

Bởi học nhiều hiểu biết càng sâu.

Chẳng cần đấu lý với nhau,

Chẳng cần đấu lực, đối đầu với ai.

Giữ danh dự trong ngoài kính nể,

Bảo vệ cho thân thể an toàn

Biết tự kiềm chế thì yên.

Không bị nhục cũng chẳng phiền đến thân.

Có những chuyện người trần khó biết,

Mà trời cao nghe thấy mọi điều.

Bảo rằng lỗi nhỏ chẳng sao,

Nhiều lỗi góp lại lớn lao khó lường.

Một mình chớ đi đường nguy hiểm,

Thuyền chở tham sinh chuyện đắm đò.

Chuyện người ta chớ tò mò,

Có trách thì trách lỗi to của người.

Thù oán cũ thì thôi quên tuột

Trước khoan hòa sau được điều hay.

Yêu đừng yêu quá đắm say.

Ghét đừng ghét đắng ghét cay sinh thù.

Có người chẳng được như ý muốn,

Nên bảo ban đại lượng thì hơn.

Trọng danh tiết như Thái sơn,

Người không thì chẳng giản đơn việc nào.

Giàu sang chẳng tự cao cậy thế,

Nghèo hèn không luồn lụy cúi đầu.

Kẻ vụng chẳng thấy việc đâu.

Người khéo thì việc bù đầu, luôn tay.

Bậc trí giả trước đây đúc kết

Ta nên tìm học biết mà theo

Luật ông Tiêu Hà dạy sáu điều

Lễ, ông Phu Tử cũng nêu ba phần.

15. Minh châu

Ngọc Minh châu là thiên mười bốn

Ngợi ca đức khiêm tốn sáng trong.

Ngọc là vật quý vô cùng,

Minh châu nổi sáng trong vùng tối tăm.

Ngọc muốn đẹp phải năng mài giũa,

Cố nâng niu gìn giữ kẻo hoài.

Trời cho ta tấm hình hài,

Phải lo tự giác mà bồi bổ thêm.

Con hay, cha chớ nên khen,

Cha mắc lỗi, con chớ nên nói nhiều.

Thành công chẳng được tự kiêu,

Hưởng phúc, càng phải biết điều đừng tham.(1)

…………………

- (1) Nguyên chữ Hán là: "Thành công bất dĩ tự căng, Thụ phúc khả thái hoá"

16.Học vấn

Bài mười lăm răn đường học hỏi.

Có tư duy mạnh giỏi hơn người.

Trước là đẹp đạo đất trời,

Sau là xây dựng tình người đẹp hơn.

Hiếu với cha thời con hiếu lại,

Kính trọng người người lại trọng ta.

Chớ tin những thuyết tà ma,

Nó làm chìm đắm xấu xa lòng người.

Người xưa bảo tiền tài – phấn đất,

Nghĩa nhân kia mới thật là ngàn vàng.

Đường dài thử sức gian nan,

Sống lâu mới biết ruột gan tình người.

Biết giữ phận thì đời nhàn hạ,

Không gian tham tai họa khó vào.

Vận đen vàng hóa ra thau,

Vận đỏ sắt cũng ra màu vàng tươi.

Rượu trắng nhuốn đỏ mặt người

Bạc vàng dễ nhuộm lòng người tối đen.(1)

Nghèo giữa chợ ai thèm thăm hỏi,

Giàu trên rừng có khối người thương.

Vẽ hổ khó vẽ bộ xương,

Biết người biết mặt khó lường lòng ai.

Không đáng sợ sức hai con hổ,

Chỉ sợ người ăn ở hai mang

Sống đại lượng phúc huy hoàng.

Mưu sâu tai họa ắt càng thêm sâu.

Vợ chồng hiệp sức nhau bàn bạc,

Có tiền mua nhiều lạng vàng dòng.

Vợ chồng ăn ở khác lòng

Có tiền đâu dễ sắm cùng cái kim

Trị nhà như cầm cương ngựa dữ,

Trị nước như dạo thử cung đàn.

Cho nên học hiểu và làm,

Lẽ trời với lẽ dân gian hài hòa,

Muốn xây phú quý vinh hoa,

Cái nền học vấn phải là đâu tiên.

.......................

- (1) Nguyên chữ Hán là: "Bạch tửu hồng nhân diện, Hoàng kim hắc thế tâm"

17.Tu đức

Bài mười sáu thường xuyên tu đức,

Phải chuyên tâm nỗ lực hàng ngày.

Học rồi thực tế làm ngay,

Rút ra kinh nghiệm dở hay sự tình.

Tu đức tốt tướng sinh ra tướng,

Con thảo hiền sinh được cháu ngoan.

Nhà nghèo nhờ vợ đảm đang,

Nước loạn cầu tướng giỏi giang, trung thành.

Âm dương hòa không sinh lụt bão,

Vợ chồng hòa thì đạo nhà nên.

Tránh điều nghi kỵ hờn ghen,

Bốn đức tính Công, Dung, Ngôn, Hạnh,

Người đàn bà gánh nặng lo toan.

Đừng kiêu sa, chớ lăng loàn,

Đừng ghen ghét chớ giận hờn với ai.

Gái yêu chồng đẹp vui mọi vẻ,

Giúp chồng nuôi con khỏe con ngoan.

Dựng xây tôn thống họ hàng,

Sáng trong như ngọc, nết càng đẹp ra.

Khi lòng dục dâm tà đã mở,

Quên yêu thương bỏ cả lễ nghi.

Nết hư dù chỉ một ly,

Tiếng tăm đồn đại bay đi khắp vùng.

Đàn bà tiếp khách phải nên nhớ rằng:

Cử chỉ đẹp, nói nhẹ nhàng,

Khi đưa tiễn khách xin đừng quá chân.

18.Cát nhân

Rèn người tốt là chương mười bẩy,

Sống nhân từ ai nấy mến thương.

Trời cho Phúc, Lộc, Thọ trường,

Sống vui thanh thản đời thường gặp may.

Cha dạy con từ khi còn nhỏ,

Chồng khuyên vợ từ khi mới về.

Không quá vui đến đam mê.

Bài bạc, nghiện hút, rượu chè, gian dâm.

Tình dục chớ tham lam buông thả,

Sức suy tàn rệu rã, ai thương.

Của quý chớ có phô trương,

Bạc vàng phải khóa trong dương trong hòm.

Buồng the chớ để ai nhòm

Của còn nguyên vẹn, tình còn dài lâu.

19.Lương tài

Bài mười tám răn chữ lương tài

Lương là đạo cao đức trọng

Có lương tài chết sống thơm danh.

Người tài lành có bạn lành,

Người ác bạn ác kết thành tai ương.

Người lương tài nên thường nói thẳng,

Kẻ xấu xảo nịnh chẳng thương yêu.

Người lành nói ít làm nhiều,

Tiểu nhân múa mép, lắm điều ba hoa.

Người lành không gian tà uẩn khúc,

Hành động luôn chính trực, phân minh.

Kiệm cần có lý có tình,

Để không mang tiếng rằng mình kiêu sa.

Vụng may áo gấm cũng hỏng,

Làm bậy thì phá hỏng cơ ngơi.

Biết ít thì sống thảnh thơi,

Biết nhiều lắm chốn, lắm điều thị phi.

Người giúp việc cần chi đẹp xấu,

Cần chọn người trung hậu, chăm ngoan.

Lòng người, nọc rắn khó phân,

Mặt trời ai biết chuyển vần như xe.

Của xóm Đông lấy về hôm trước,

Đến hôm sau nó ngược xóm Đoài

Việc hôm nay, việc ngày mai.

Hãy đem hai chữ Lương Tài mà xem.

20.Lập thân

Bài mười chín dạy đạo lập thân.

Đạo lập thân muốn bền muốn vững,

Phải khôn ngoan trong cứng ngoài mềm,

Phúc nhà thuận dưới kính trên,

Kiệm cần kiên nhẫn là nền trị gia,

Làm quan phải giỏi và liêm khiết,

Cẩn trọng luôn và biết thương dân.

Mới hay bí quyết lập thân,

Kiên trì: Liêm chính kiệm cần thì nên.

21. Thịnh đức

Bài hai mươi là thiên thịnh đức

Một số điều đã được rút ra.

Người thực tài chẳng ba hoa,

Thường khi dung mạo cứ là như ngây.

Có ruộng không cấy cày thì đói,

Có sách không học hỏi thì ngu.

Trai không dạy, khác chi lừa,

Gái ngu thì cũng giống như lợn sề.

Trai sợ vợ bởi vì nhu nhược,

Gái kính chồng vì được nết ngoan.

Phải dè xẻn bởi thiếu ăn,

Sống xa xỉ bởi nguyên nhân của thừa.

Vừa lười nhác, lại vừa ngu xuẩn,

Thì giầu sang đâu đến mà mơ.

Hay đến thân cũng thành sơ,

Ngồi dai chủ chẳng bao giờ thích đâu.

Uống rượu đấu khẩu nhau ít chứ,

Mới là người quân tử phòng thân.

Thóc tiền sòng phẳng đồng cân,

Mới là đức độ, tinh thần trượng phu.

Con cá bị giật lên bờ

Có hối cũng chẳng bao giờ được tha.

Làm việc xấu đã sa pháp luật,

Hối ba lần cũng thật muộn mằn.

Nước loạn chớ đến dung thân

Nơi nguy hiểm chớ bước chân lần vào.

Phép quyền biến làm sao biết trước,

Phải đắn đo mong được an toàn,

Lò lửa ví như phép quan,

Lòng người như sắt như gang trong lò

Người yếu phải nương nhờ người mạnh,

Giúp được người là hạnh phúc thay,

Không thù dai chẳng hại ai,

Tuy nhiên vẫn phải nhớ bài phòng thân.

Trên lượng cả, chẳng cần phạt dưới,

Kẻ trịch thượng từ chối đừng chơi.

Nước trong ít cá lội bơi,

Sống nhiều khe khắt, ít người mến thân.

22.Hiếu hoàn

Bài hai mươi mốt hai chữ hiếu hoàn.

Hiếu hoàn luật xoay vần vay trả,

Báo ứng nhanh gương đã nhiều rồi.

Nhạt nồng khéo ở lòng người,

Dở hay đã có đạo trời phân minh.

Trời mưa gió thình lình bất chắc,

Người có khi dồn dập tai ương.

Có đức dễ được thọ trường,

Tu nhân tích đức, phúc thường dầy thêm.

Lừa dối người là mầm tai họa,

Phúc dầy nhờ lượng cả bao dung.

Cẩn thận chẳng sợ khốn cùng,

Nhẫn thì chẳng nhục, vạ không đến mình.(1)

Dạy con cháu bằng điều từ thiện,

Lấy khoan dung điều khiển người theo.

Một năm kế hoạch ăn tiêu,

Không gì bằng cấy trồng nhiều lúa khoai(3)

Kế mười năm dài hơn một chút,

Không gì bằng trồng được nhiều cây.

Còn như kế hoạch lâu dài,

Là trồng cây đức dẻo dai liền liền.

Dù lắm tiền thuốc men tẩm bổ,

Chẳng bằng đêm nằm ngủ riêng giường.

Dạy con lần mở văn chương,

Ở trong vùng bạc kim cương có thừa.

Một con được ơn vua lộc nước,

Để cả nhà cũng được thơm lây.

Siêng năng học tập đêm ngày,

Sống bình tĩnh được yên lành mãi

Biết kiệm cần đỡ phải reo neo.

Trên sông tùy khúc bơi chèo,

Vào nhà tùy lúc liệu chiều tuân theo.(2)

Để mà chiêm nghiệm lời này khuyên răn.

Việc đúng cứ tiến hành đừng sợ,

Trời sẽ cho phúc ở tầm tay

Lấy điều đạo lý xưa nay,

Truyền cho con cháu đời này đời sau.

....................................

- (1) Nguyên chữ Hán là: "Khi nhân thị hoạ, Nhiêu nhân thị phúc, Cẩn tắc vô ưu, Nhẫn tắc vô nhục"

- (2) Nguyên chữ Hán là: "Bình tĩnh thường an, nhã kiệm thường túc ,Nhập giang tuỳ khúc, nhập gia tuỳ tục"

- (3) Nguyên chữ Hán đoạn sáu câu này là: "Nhất niên kế mạc như chủng cốc. Thập niên chi kế mạc như chủng mộc

,Của viễn chi kế mạc như chủng đức"

23.Năng tĩnh

Bài hai mươi hai dạy người điều năng tĩnh.

Biết đắn đo sống hẳn yên lành.

Biết suy nghĩ việc dễ thành,

Cầu đâu được đấy vui lành biết bao.

Khi sống biết lo sau tính trước.

Lúc lâm chung hẳn được yên lành.

Tuổi già lắm bệnh phát sinh,

Đều do lúc trẻ tự mình làm ra.

Lúc thịnh đạt gian tà trái đạo,

Khi tuổi già quả báo coi chừng!

Sợ thay “Đốm lửa thiêu rừng”,

Nửa câu nói trái, sau đừng khoe khôn.(1)

Biết điều thiện ôn tồn nhắc bạn,

Chỉ nơi nguy cho người khách lánh xa.

Khi lòng hiểm độc gian tà,

Niệm kinh gõ mõ quả là vô duyên.

Đem bố thí bằng tiền bất chính,

Cũng chỉ là vô ích mà thôi.

Chỉ một hành động xấu chơi,

Nói khôn nói khéo, ai người còn tin.

Sống thừa mứa bạc tiền nhung lụa,

Chắc đâu bằng sống đủ mà vui.

Gần mực thì ắt phải đen thui

Gần son thì đỏ sự đời chẳng sai.

Gần người ngu biến hay thành dốt,

Gần người hiền càng tốt thêm ra.

Người quân tử đức nở hoa,

Tiểu nhân tìm cách xấu xa học đòi.

Ngẫm xem muôn sự ở đời,

Ác thì gặp ác, nhân thời gặp nhân.

Con ngựa cùng, vung chân đập phá,

Chim cùng đường, liều mổ đòi bay,

Thú cũng muốn xổng chạy dài,

Bản năng tự vệ muôn loài bẩm sinh.

Người giả dối thì đừng bắt chuyện,

Gái lẳng lơ thì biến cho xa.

Những người ngay thẳng hiền hoà,

Kiên tâm gần gũi để mà học theo.

Kẻ nghiện ngập lêu têu, hợm hĩnh.

Hãy coi chừng! Cố tránh đừng chơi.

Mới hay hậu bạc ở đời

Trắng, đen cũng bởi lòng người mà ra.

..........................

-(1) Nguyên chữ Hán là:

"Nhất tinh chi hoả năng thiêu vạn lý chi sơn.

Bán cũ chi ngôn ngộ Tổn bình sinh chi đức"

24.Thư tất

Bài hai mươi ba là bài thư tất

Sách Bạch Vân kết luận dạy rằng:

Muôn việc khởi tự cái Tâm,

Nếu lòng buông thả, lỗi lầm đến ngay.

Học điều hay tỏ bài chân lý

Bảo tồn Chân-Thiện-Mỹ sáng trong

Thánh nhân trợ giúp bao dung,

Tiến–lui, còn-mất mới mong tinh tường.

Không để mất kỷ cương chính đạo,

Lời thánh hiền dạy bảo thiêng liêng:

Hiếu-Trung-Cần-Kiệm-Chính-Liêm

Xa gần kính trọng, dưới trên thuận hòa.

Sự kính nhường coi là cái gốc,

Lấy học hành tri thức nâng lên.

Chân thành học hỏi thường xuyên,

Muốn tu cái đức phải nghiêm với mình.

Những điều giáo huấn anh minh,

Thành tâm bái phục, ân tình chẳng quên.

Phần III. Bạch Vân am thi tập

1. Cư ngao đới sơn

Bích tẩm tiên sơn triệt để thanh,

Cự ngao đới đắc ngọc hồ sinh.

Đáo đầu thạch hữu bổ thiên lực(1),

Trước cước trào vô quyển địa thanh.

Vạn lý Đông minh quy bả ác,

Ức niên Nam cực điện long bình.

Ngã kim dục triển phù nguy lực,

Vãn khước quan hà cựu đế thành.

Con ngao lớn đội núi (Người dịch: Đinh Gia Khánh)

Non tiên ngâm tẩm nước trong xanh,

Bầu ngọc đội nên, ngao lớn sinh.

Đầu ngóc, vá trời còn sức đá,

Chân đưa, lặng sóng chẳng âm thanh.

Biển Đông, vạn dặm quơ tay nắm,

Nam cực, muôn năm vững trị bình.

Ta muốn phù nguy ra sức giúp,

Quan hà thu lại cựu kinh thành.

Dịch nghĩa

Nước biếc ngấm núi tiên trong đến đáy,

Như con ngao lớn đội được bầu ngọc mà sinh ra.

Ngoi đầu lên, đá có sức vá trời,

Đặt chân xuống, sóng không có tiếng cuốn đất.

Vạn dặm biển Đông quơ vào tay nắm,

Ức năm cõi Nam đặt vững cảnh trị bình.

Ta nay muốn thi thố sức phò nguy,

Cứu vãn lại quan hà, thành cũ của nhà vua

Sách Liệt tử, trong thiên Thang vấn có chép rằng ở biển Bột Hải có năm ngọn núi, chân núi không dính vào đâu cả, núi cứ theo nước thủy triều mà lên và xuống lênh đênh trên mặt biển. Thượng đế sợ các ngọn núi ấy trôi về Tây cực bèn sai con ngao thần rất lớn lấy đầu đội và từ đó năm ngọn núi ấy mới đứng vững ở một chỗ.

......................

- (1) Chú thích: Đáo đầu thạch hữu bổ thiên lực

Theo Sử ký bổ (Tam hoàng bán kỷ) thì thời Thượng cổ, hai vị thần là Cung Công và Chúc Dung

đánh nhau. Đánh mãi không thắng nổi thần Chúc Dung cho nên thần Cung Công nổi giận, lấy đầu húc núi Bất Chu, làm đổ núi ấy khiến cho cột chống trời bị gãy. Nữ thần Nữ Oa, chặt bốn chân con ngao thần làm bốn cực chống cho trời khỏi sụt xuống.

2. Du Phổ Minh tự

Loạn hậu trùng tầm đáo Phổ Minh,

Viên hoa dã thảo cựu nham quynh.

Bi văn lạc hoà yên bích,

Phật nhãn thê lương chiếu dạ thanh.

Pháp giới(1) ưng đồng thiên quảng đại,

Hương nhân do thuyết địa anh linh.

Liêu liêu cổ đỉnh kim hà tại (2),

Thức đắc vô hình thắng hữu hình(3).

Chơi chùa Phổ Minh (Người dịch: Hữu Thế)

Sau loạn lại tìm đến Phổ Minh,

Chùa xưa đá cũ cỏ hoa xanh.

Văn bia tàn hỏng mờ trong khói,

Mắt phật lạnh lùng rõi thấu canh.

Giới pháp phải ngang trời rộng lớn,

Người làng vẫn nói đất anh linh.

Vắng không, cổ đỉnh, rày đâu tá!

Mới biết vô hình thắng hữu hình.

Dịch nghĩa

Sau khi loạn lạc lại tìm đến chùa Phổ Minh,

Vẫn hoa vườn cỏ nội với cửa đá cũ.

Văn bia mờ nhạt hoà trong làn khói biếc,

Mắt Phật lạnh lùng soi thấu đêm thanh.

Pháp giới phải ngang với tầm rộng lớn của trời,

Người làng vẫn nói đến sự anh linh của đất.

Vắng vẻ lặng lẽ, vạc xưa nay còn đâu?

Thế mới biết vô hình vẫn thắng hữu hình.

Chùa Phổ Minh ở xã Tức Mặc, huyện Mỹ Lộc, phủ Thiên Trường, nay thuộc xã Lộc Vượng, huyện Mỹ Lộc, Nam Định. Chùa được xây dựng từ thời Trần, trong đó có vạc Phổ Minh nổi tiếng. Vạc đã bị quân xâm lược Minh phá làm súng đạn năm 1426, khi bị nghĩa quân Lam Sơn bao vây.

..............................

- (1)Là thế giới tinh thần, có lý pháp giới (bản thể) và sự pháp giới (hiện tượng) hai cái pháp giới

này có quan hệ mật thiết với nhau: "Lý sự vô ngoại", theo tông Hoa nghiêm trong Phật giáo.

- (2)Vạc xưa nay còn đâu? Chỉ vạc Phổ Minh bị giặc Minh phá hoại

- (3)Cái không có hình tượng cụ thể thì thắng cái có hình tượng cụ thể. Nhân vẫn cảnh chùa xưa, suy nghĩ về giáo lý đức Phật, rồi lại liên hệ với vạc xưa, một vật hữu hình nay không còn, mà tác

giả đã đề cập tới quan niệm lý Phật giáo.

3. Hạ cảnh

Nhật trường Tân quán tiểu song minh,

Phong nạp hà hương viễn ích thanh.

Vô hạn ngâm tình thuỳ hội đắc,

Tịch dương lâu thượng vãn thiền thanh.

Cảnh mùa hè (Người dịch: Đinh Gia Khánh)

Trung Tân,cửa nhỏ,sáng ngày trường,

Gió đượm mùi sen, xa ngát hương.

Vô hạn tình thơ, ai kẻ hiểu,

Lầu cao, chiều xế, tiếng ve vang

Dịch nghĩa

Ngày dài ở quán Trung Tân cửa sổ nhỏ sáng sủa,

Gió đượm hương sen, càng xa càng mát.

Tình thơ vô hạn, ai là người hiểu được,

Chiều tà, trên lầu, tiếng ve muộn màng vang lên.

4.Khuê tình

Ngâm lạc Tây phong trận trận xuy,

Thâm khuê nhi nữ độc miên thì.

Hốt văn hàn khí xâm liêm mạc,

Thuỷ giác nhân tình hữu biệt ly.

Khứ mộng bất từ sa tái viễn,

U hoài hoạt động cổ bề ti.

Vô đoan điểm trích giai tiền vũ,

Nỗi lòng ở chốn phòng khuê

(Người dịch: Đinh Gia Khánh)

Buông tiếng ngâm theo gió Tây,

Phòng khuê thiếu phụ ngủ đang say.

Chợt nghe rèm màn thấm hơi lạnh,

Mới hiểu biệt ly là thế đây.

Sa tái mộng bay lòng chẳng ngại,

Cổ bề tiếng dội dạ tràn đầy.

Tí tách trước thềm mưa chợt gõ,

Tự hữu u nhân ngữ dạ trì.

Như ai thủ thỉ buồn canh chầy.

Dịch nghĩa

Tiếng ngâm buông xuống theo gió Tây thổi từng trận,

Ở chốn thâm khuê khi người thiếu phụ ngủ một mình.

Bỗng nghe hơi lạnh thấm vào rèm màn,

Mới biết tình người có nỗi biệt ly.

Mơ mộng ra đi, chẳng nề nơi quan ải sa trường diệu vợi,

U uất trong lòng dấy lên tiếng trống ở ngoài trận.

Bỗng đâu tí tách giọt mưa ở trước thềm,

Như có người mang niềm u uất thủ thỉ trong đêm dài.

5. Nguyên Đán thuật ho ài

Kim ngã hành niên lục thập chi,

Lão lai khước dữ bệnh tương kỳ.

Tích xuân cưỡng khuyến sổ bôi tửu,

Ưu quốc hưu ngôn lưỡng mấn ti.

Chức nhẫm bất cần ta lãn phụ,

Gia đình vô giáo tiếu si nhi.

Nhàn trung liêu ngụ nhàn trung thú,

Khởi vị phùng nhân thuyết lãng thi.

Tỏ nỗi lòng trong dịp Nguyên Đán

(Người dịch: Hữu Thế)

Tuổi đời ta đã sáu mươi niên,

Tật bệnh theo già hẹn đến bên.

Lo nước chớ than đầu đã bạc,

Tiếc xuân gượng chuốc rượu vài phen.

Nếp nhà chẳng dạy, cười con dại,

Canh cửi, không siêng, hổ vợ hèn.

Hãy gửi thú nhàn vào cảnh rỗi,

Gặp người, thơ há lạm chê khen.

Dịch nghĩa

Tuổi đời của ta nay đã sáu mươi,

Già đến, lại cùng bệnh tật hẹn hò nhau.

Tiếc xuân, gượng khuyên mời vài chén rượu,

Lo nước, đừng nói hai mái tóc đã bạc như tơ.

Canh cửi chẳng siêng năng, than thở về người đàn bà lười nhác,

Gia đình không dạy dỗ, đáng cười cho đứa con ngây dại.

Trong lúc thảnh thơi hãy gửi cái thú thanh nhàn,

Há đâu nói về thơ một cách phóng túng với những người gặp mặt.

6. Nhân thôn

Tổng tổng lâm lâm sinh chí phồn,

Sở cư xứ xứ hữu hương thôn.

Hào hoa hấp nhĩ tỉ lân hội,

Nhân hậu y nhiên mỹ tục tồn.

Tác tức tư đào Nghiêu nhật nguyệt(1),

Âu ca cộng lạc Thuấn kiền khôn.

Thái bình tể tướng ư tư hiển,

Xóm làng (Người dịch: Đinh Gia Khánh)

Nườm nượp sum suê khắp sản sinh,

Thành làng, mọi chốn có dân đinh.

Hào hoa tụ hội, nhà liền vách,

Nhân hậu theo lề, tục tốt lành.

Thoải mái làm ăn thời thịnh trị,

Chung vui ca ngợi cảnh thăng bình.

Giữ coi việc nước vinh vì thế,

Quan cái tinh xu diệu lý môn.

Mũ lọng qua làng, sao lướt nhanh.

Dịch nghĩa

Nườm nượp sum suê sinh sản ra rất đông đúc,

Nơi nơi có người ở là có xóm làng.

Hào hoa tập hợp, xóm giềng kề bên nhau,

Nhân hậu vẫn thế, phong tục tốt đẹp còn nguyên.

Làm và nghỉ cùng thoải mái trong ngày tháng đời Nghiêu,

Hò và hát cùng vui vẻ trong trời đất đời Thuấn.

Quan tể tướng đời thái bình mở mày mở mặt ở đó.

Mũ lọng đi nhanh như sao, rực sáng cổng làng

....................

- (1)Theo sách Mạnh Tử, dân đời vua Nghiêu sống an lạc, hát rằng: "Nhật xuất nghi tác, nhập nhập nhi tức, tạc tính nhi ẩm, canh điền nhi thực, đế lực hà hữu ư ngã tai", nghĩa là: Mặt trời mọc thì dậy đi làm, mặt trời lặn thì đi nghỉ, đào giếng mà uống, cày ruộng mà ăn, sức nhà vua có làm gì cho ta đây. Ý nói đức vua Nghiêu lớn quá, bao trùm tất cả, dân hưởng cảnh thái bình mà không cần biết là do công ơn của vua Nghiêu.

7. Thu thanh

Tiêu điều thu dạ trích hàn canh,

Ngọc luật hồi âm ám thổ thanh(1).

Đãn giác thụ gian minh tích tích,

Hốt kinh nguyệt hạ hưởng tranh tranh.

Sơ văn thú phụ sầu vô mị,

Tự xúc hàn tương nhạ bất bình.

Nghĩ tác Dĩnh Xuyên Âu Tử(2) phú,

Khủng hoảng mô phỏng bị thời khinh.

Tiếng thu (Người dịch: Đinh Gia Khánh)

Đêm thu buồn lạnh, nước cầm canh,

Ngọc luật âm thầm phát thổ thanh.

Những thấy trong cây kêu sột soạt,

Chợt vang dưới nguyệt tiếng lanh canh.

Mới nghe, vợ lính buồn không ngủ,

Như gợi, dế mèn kêu bất bình.

Phú, định làm như ai đất Dĩnh,

Lại e bắt chước, bị đời khinh.

Dịch nghĩa

Đêm thu tiêu điều, giọt nước nhỏ điểm canh lạnh lùng,

Ống ngọc luật đồng vọng, âm thầm mà phát ra thành tiếng.

Chỉ nghe thấy trong cây tiếng kêu sột soạt,

Bỗng giật mình dưới trăng tiếng vang lanh canh.

Mới nghe, người vợ lính thú buồn rầu không ngủ,

Như xui con dế gợi nỗi bất bình.

Toan làm bài phú như Âu Tử đất Dĩnh Xuyên,

E rằng lại chỉ làm việc bắt chước bị người đời khinh bỉ.

...........................

- (1)Chú thích: Ngọc luật hồi âm ám thổ thanh. Ngọc luật, ám thổ thanh: ngọc là cái ống bằng ngọc người xưa đốt tro

của màng cây sậy bỏ vào trong, đến các tiết hậu như đông chí, lập xuân, v.v... thì chất tro trong ống luật được khí trời thổi bay lên, người ta dựa vào đó để xem thời tiết; ám thổ thanh là ngầm có tiếng thổ, theo Thái cực đồ thì ngũ hành (kim, mộc, thuỷ, hoả, thổ) ứng với tứ thời, kim ứng với mùa thu, mộc ứng với mùa xuân, thuỷ và thổ ứng với mùa đông, hoả ứng với mùa hè. Ở đây ý nói rằng tuy là đang trong mùa thu mà trong ống ngọc luật đã ngầm có tiếng thổ, tức là báo trước sắp tới mùa đông.

- (2)Chú thích: Dĩnh Xuyên Âu Tử. Âu Tử tức là Âu Dương Tu, người đất Dĩnh Xuyên, sống vào đời Tống ở Trung

Quốc, là một danh sĩ có làm bài phú "Thu thanh" (Tiếng thu) nổi tiếng.

8. Thuỷ hành phó doanh cảm tác

Chỉ kỳ thệ phục cựu sơn hà,

Khảng khái đăng chu phát hạo ca.

Trạo bãi thuỷ văn đôi bạch tuyết,

Phàm di nguyệt ảnh lộng hàn ba.

Cô trung đối việt càn khôn lão,

Tứ cố vi mang thảo thụ đa.

Ký thủ tặc nô bình đình hậu,

Trùng tầm Tân quán lữ ngư hà.

Cảm tác khi đi thuyền tới doanh trại

(Người dịch: Hữu Thế)

Định kỳ khôi phục núi sông xưa,

Khảng khái lên thuyền cất tiếng ca.

Buồm chuyển ánh trăng vờn sóng lạnh,

Chèo khua gợn nước tuyết ngời hoa.

Niềm trung trời đất già dầu dãi,

Đoái khắp rừng cây rậm mịt mờ.

Ghi đợi sau ngày yên giặc dữ,

Lại về Tân quán bạn tôm cua.

Dịch nghĩa

Đi đường thuỷ đến doanh trại cảm hứng làm thơ

Định kỳ hạn thề khôi phục giang san cũ,

Khảng khái lên thuyền cất cao giọng hát.

Mái chèo khua gợn nước, chập chồng những đống tuyết trắng.

Cánh buồm theo bóng trăng, giỡn nhởn trong làn sóng lạnh.

Tấm lòng cô trung dầu dãi, trời đất già nua,

Đoái trông bốn phía lờ mờ, cỏ cây nhiều lắm.

Ghi nhớ sau ngày dẹp xong bọn giặc hèn,

9.Trừ tịch tức sự

Tân tuế tài lân cựu tuế trừ,

Lão lai tiếu ngã thái dung sơ.

Kiền khôn bất tận yên hoa cảnh,

Môn quán vô tư thuỷ trúc cư.

Lưỡng độ thủ tằng phù nhật cốc(1),

Nhất phong thư khẳng thướng công xư(2) (xa),

Đêm cuối năm tức sự

(Người dịch: Đinh Gia Khánh)

Năm cũ vừa qua, năm mới tới,

Tự cười già lão lại lười khờ.

Khói hoa nọ khắp trong trời đất,

Tre nước đâu riêng của một nhà.

Việc lớn, hai phen từng gắng sức,

Xe công, một lá chẳng dâng thơ.

Niên niên quản đắc xuân quang hảo,

Tri thị thiên tâm độc hậu dư.

Năm năm làm chủ ba xuân đẹp,

Biết rõ: ơn trời riêng được nhờ.

Dịch nghĩa

Năm mới vừa đến năm cũ hết,

Về già tự cười mình lười nhác sơ xuất.

Cảnh khói hoa là bất tận trong trời đất,

Nơi có nước có tre, không giữ riêng cho nhà cửa mình.

Hai phen đã ra tay phò xe vua,

Một phong thư đâu có chịu dâng lên xe công.

Năm năm được làm chủ ánh sáng đẹp mùa xuân,

Biết đó là lòng trời riêng hậu với ta.

.....................

- (1) Bánh xe mặt trời... Chỉ xe vua, nghĩa rộng là ngôi vua.

10. Vũ

Âm dương hoà hợp vận huyền ky (cơ),

Giải tác cam lâm hỷ cập thì.

Bái tự cửu thiên ân ký ốc,

Nhuận triêm thứ thổ vật hàm nghi.

Dân tô nghê(1) vọng vương sư chí,

Sĩ hấp phong thành thánh giáo thi.

Vũ thuận cố đăng kim thượng thuỵ,

Thái Bình hựu nhất thử hưu kỳ.

Mưa (Người dịch: Đinh Gia Khánh)

Hoà hợp âm dương, máy chuyển vần,

Mừng cơn mưa ngọt, tưới vừa tuần.

Chín trời đày rẫy, ơn tràn khắp,

Muôn vật xênh xang, đất thấm nhuần.

Gặp hạn, chờ mưa, dân đợi cứu,

Nên phong, thành giáo, sĩ chung phần.

Điềm lành mùa tốt, nhờ mưa thuận,

Cảnh thái bình, đây lại một lần.

Dịch nghĩa

Máy huyền diệu chuyển vận, âm dương hoà hợp,

Mừng được kịp thời vụ, phát ra trận mưa ngọt.

Rào rạt tự chín tầng trời, ơn đã đầy rẫy,

Thấm nhuần mọi khoảng đất, mọi vật thoải mái.

Để được sống, dân mong quân nhà vua đến như đợi mống,

Kẻ sĩ hợp nên phong hoá thi hành được giáo hoá của thánh nhan.

Mưa thuận hoà, lúc được mùa, đó là điềm lành của nhà vua,

Thái bình đây lại là một thời kỳ tốt đẹp

.............................

-(1)Tô là sống lại, nghê là cầu vồng, mống là ráng mây. Vua Thành Thang đánh vua Hạ Kiệt tàn bạo, dân ngóng trông quân vua Thành Thang đến, có lời rằng: "Hề ngã hậu, hậu lai kỳ tô", nghĩa là: Đợi vua ta đến, vua ta đến thì dân ta được sống lại. Sách Mạnh Tử viết rằng: "Dân vọng chi nhược đại hạn chi vọng vân nghè", nghĩa là: Dân mong đợi như khi đại hạn mà mong có mây, có mống.

11. Xuân đán cảm tác

Hành niên thất thập tứ niên dư,

Hỷ đắc đầu nhàn phỏng cựu cư.

Đầu năm cảm xúc làm thơ

(Người dịch: Đinh Gia Khánh)

Tuổi đời đã quá bảy mươi tư,

Mừng được về nhàn, thăm chốn xưa.

Tuế thuỷ bàng quan tân vũ trụ,

Gia bần duy phú cựu thi thư.

Tú hoa dã trúc tam xuân hảo,

Tịnh nguyệt minh song nhất thất hư.

Thuỳ thị thuỳ phi hưu thuyết trước,

Lão cuồng tự tiếu thái dung sơ

Năm mới, khắp xem tân vũ trụ,

Nhà nghèo, riêng sẵn cựu thi thư.

Tre hoang, hoa đẹp, ba xuân tốt,

Cửa sáng, trăng trong, nhà trống trơ.

Ai phải, ai sai, thôi chẳng nói,

Tự cười già nhác lại cuồng khờ.

Dịch nghĩa

Tuổi đời đã ngoài bảy mươi tư,

Mừng được cảnh nhàn về thăm chỗ ở cũ.

Đầu năm nhìn quanh vũ trụ mới,

Nhà nghèo, chỉ giàu sách vở cũ.

Hoa đẹp tre hoang ba xuân tươi tốt,

Trăng trong cửa sổ sáng, một căn nhà trống.

Ai phải ai trái, thôi không nói làm gì,

Già ngông, tự cười mình lười nhác quá

12. Xuân hàn

Thập nhị thiều quang(1) xuân nhất đoàn,

Nhất thiên liệu tiễu tống dư hàn.

Khinh âm tá vũ xâm hoa dị,

Tàn tuyết nhân phong truỵ liễu nan.

Tú thát giai nhân đê ngọc trướng,

Hương nhai tuý khách xúc kim an(2).

Toàn kiền tự hữu thần công tại,

Dĩ bá dương hoà mãn tế bàn(3)

Rét mùa xuân (Người dịch: Lô Công)

Xuân quang chín chục trải mười hai,

Đưa tiễn hơi dư lạnh một trời.

Ngày rợp mưa phùn hoa dễ thấm,

Tuyết tan gió phất liễu khôn rơi.

Nhàvàng ngườiđẹp thầm buông trướng.

Phố vắng làng say vội giục roi,

Mầu nhiệm cơ thần xoay chuyển lại,

Dương hoà chan chứa khắp nơi nơi

Dịch nghĩa

Mười hai thiều quang, một vừng xuân sắc,

Một ngày lành lạnh tiễn đưa cái rét còn lại.

Trời râm mát nhờ mưa dễ thấm vào bông hoa,

Tuyết tàn bị gió rơi xuống cành liễu.

Giai nhân trong phòng gấm rủ thấp màn ngọc,

Ngoài đường sực nức hoa thơm, khách say giục giã yên vàng.

Xoay chuyển càn khôn, tự có công phu thần diệu,

Đã gieo rắc khí dương hoà khắp cả trời đất.

................................

- (1)Chú thích: thiều quang. Ánh sáng đẹp của mùa xuân. Cũng có nghĩa là ngày xuân "Thiều quang chín chục" là chín mươi ngày xuân. Ở đây "Mười hai thiều quang" tức là đã mười hai ngày xuân. Tác giả làm bài thơ này vào đầu xuân, tức ngày mười hai tháng Giêng, lúc còn rét nhưng đã sang xuân.

- (2)Chú thích: Hương nhai tuý khách xúc kim an. Vì rét, khách làng say ở phố thơm (phố có giai nhân) cũng phải giục ngựa đi lanh, không thể khề khà thưởng thức được.

-(3)Trang Tử có câu: "Thượng tế ư thiên, hạ bàn ư địa", nghĩa là: Trên rộng đến trời, dưới khắp cả đất. Sau người ta dùng gọn bốn từ "Tế thiên bàn địa" như là một thành ngữ. Ở đây, tác giả lại lược đi hai từ, chỉ còn hai từ "tế bàn" nhưng cần hiểu như nghĩa của cả câu "tế thiên bàn địa".

Bạch Vân ca

1. Bạch Vân ca

Nước Nam thường có thánh tài.

Sơn hà vững đặt ai hay tỏ tường.

Kìa Nhị Thuỷ, nọ Dao Sơn,

Bài ngọc dát nổi, âu vàng Trời cho.

Học cách vật mới dò tới chốn,

Chép ghi làm một bổn xem chơi.

Muôn việc cũng bởi tại người,

Suy ra mới biết sự đời dường bao.

Dẫu ai có vàng trau nghìn hột,

Châu bái hơn chữ một nghĩa mười.

Tiên Hoàng từ trước mở ngôi,

Cờ lau tập trận thay Trời trị dân.

Mới đươc mười hai dư xuân,

Lê Hành kế vị, xa gần âu ca.

Ba mươi năm ngôi nhà được lẻ,

Đến Ngoạ Triều nào kẻ tài hay.

Ngôi Trời dể Lý vào thay,

Tám cành hoa nở dến ngày dực phân.

Chiêu Hoàng là Á Nữ Quân,

Thấp bề nhan sắc trao Trần Thái Tôn.

Thập nhị thế, tiếng đồn nhân hậu;

Trăm bảy mươi ghi dấu thất niên.

Đông A chốn ấy còn bề,

Quý Ly tiếm thiết thay quyền đã cam.

Đại Ngu được mười bốn năm;

Hậu Trần Nhị Đế lại chăm phục hồi.

Suy ra mới biết sự Trời;

Lam Sơn khởi nghĩa là đời Lê Gia

Tây Sơn sừng sực kéo ra,

Ngẫm xem thế tục gọi là phương ngôn.

Đến Phụ Nguyên đòi còn chinh chiến,

Trả bao thu dâu biển cát lầm

Rừng xa vực thẩm nguồn thâm,

Nào ai biết sẽ nhân tâm lúc nầy.

Ấy những quân đời này thế ấy,

Lòng Trời xui ai nấy biết đâu.

Chớ đừng tham của làm giàu,

Tìm nơi tam hiểm, ngỏ hầu bảo thân.

Đà Giang chốn ấy cũng gần,

Kim Ngư chốn ấy cũng phần thuở nơi.

Ba Thục riêng một góc trời,

Thái Nguyên một dải là nơi trú đình.

Tư bề núi đá xanh xanh,

Có đường tiểu mạch nương mình ai hay.

Bốn bụt xuất thế dã chầy,

Chưa chọn được ngày ra của nhân dân.

Ấy là điềm xuất thánh quân,

Hễ ai biết được thì thân mới toàn.

Chữ rằng hữu xạ tức tự nhiên hương,

Có phải tầm thường thuốc đấu bán sao?

Nắng lâu phải có mưa rào,

Vội chi tát nuớc xôn xao cày bừa.

Hạn rồi thì phải có mưa,

Buồm giương gặp gió, cày bừa gặp cơn.

Tuần này thánh xuất Khâm phương,

Sự thực đã tường, chẳng phải lo suy.

Quần hùng binh dậy sơn khê,

Kẻ khoe cứu nước, người khoe trợ thời.

Xem thấy những sương rơi tuyết lạnh,

Loài bất bình tranh cạnh hung hăng.

Một cơn sấm dậy đất bằng,

Thánh nhân ra mới cứu hàng sinh linh.

Lược thao văn vũ tài tình,

Mới hay phú quý hiển vinh lạ lùng.

Tam công gặp hội vui mừng,

Bỏ khi cá nước vẫy vùng biển sông.

Bỏ khi chém rắn vẽ rồng,

Bỏ khi non Bắc ải Đông mịt mù.

Chó mừng chúa, gà bày cục tác,

Lợn ăn no thả rác nằm chơi.

Đó mới kể là đời thịnh thế,

Mà thiên hạ sau sẻ làm hai.

Người Đoài cũng thực ấy tài,

Mà cho người Sở toan bài lập công.

Bởi Trần Vương ngu không kể siết,

Mới phen nầy dê lại giết dê.

Đến khi thức tận binh bì,

Âm binh ở giữa, dễ thì biết sao.

Trời cho ta mang dao chém quỷ,

Khắp dưới Trời bình trị quỷ thư.

Ai từng cứu con thơ xa giếng,

Chớ một lòng chinh chiến phá nhau.

Muôn dân chịu những âu sầu,

Kể dư nhị ngũ mới hầu biết cho.

Chốn Đông Nam lò dò khổ ải,

Lánh cho xa kẻo phải đao binh.

Bắc phương chín thực đế kinh,

Náu mình chưa dể náo danh được nào.

Vả người là đúng anh hào,

Đánh làm sao được ước ao đêm ngày.

Bỏ khi kẻ Việt người Hồ,

Bỏ khi kẻ Sở người Ngô xa đường

Càn khôn phủ tái vô lương,

Đào viên đỉnh phát, quần dương tranh hùng.

Cơ nhị ngũ thư hùng vi quyết,

Đảo Hoành Sơn tam liệt ngũ phân.

Ta hồ vô phụ vô quân,

Đào viên tản lạc, ngô dân thủ thành.

Càn khôn phù tái vô lường,

Đào Viên đỉnh phát, quần dương tranh hùng.

Cơ nhị ngũ thư anh hùng vị quyết,

Đảo Hoành Sơn tam liệt ngũ phân.

Ta hồ vô phụ vô quân,

Đà Giang phúc địa giáng linh,

Cửu trùng thụy ứng lòng thành ngũ vân.

Phá điền thiên tử giáng trần,

Dũng sĩ nhuợc hải, mưu thần như lâm.

Trần Công nãi thị phúc tâm,

Giang hồ sử sĩ đào tiềm xuất du.

Tương thần hệ xuất Y, Chu,

Thử kỳ phục kiến Đường, Ngu thị thành.

Hiện xung thiện hạ thái bình.

2. Cảm hứng

Thái hoà vũ trụ bất Ngu, Chu,

Hổ chiến giao tranh tiến lưỡng thù.

Xuyên huyết sơn hà tuỳ xứ hữu.

Uyên ngư tùng tước vị thuỳ khu.

Trùng hưng dĩ bốc độ giang mã,

Hậu hoạn ưng phòng nhập thất khu,

Thế sự đáo đầu lưu thuyết trước,

Tuý ngâm trạch bạn nhậm nhàn du.

Cảm hứng (Người dịch: Ngô Lập Chi)

Non sông nào phải buổi binh thời,

Thù đánh nhau chi khéo nực cười.

Cá vực, chim rừng, ai khiến đuổi ?

Núi xương, sông huyết, thảm đầy vơi.

Ngựa phi ắt có hồi quay cổ,

Thú dữ nên phòng lúc cắn người.

Ngán ngẩm việc đời chi nói nữa,

Bên đầm say hát nhởn nhơ chơi.

……………………….

Trương truyền bài thơ này làm ra để tiên đoán việc nhà Lê sẽ trung hưng và nói đến việc họ Trịnh chuyên quyền lấn áp vua lê. Và những việc của ông tiên đoán điều không sai một mảy.

3. Hữu cảm kỳ 1

Nghịch tặc xương cuồng phạm đế kinh,

Chủ ưu thần nhục trọng thương tình.

Hề tô cửu uất thương sinh vọng,

Ðiếu phạt thuỳ hưng thời vũ binh.

Có cảm xúc kỳ 1 (Người dịch: Ngô Lập Chi)

Giặc giã tung hoành lấn đế kinh,

Vua tôi lo lắng xiết bao tình.

Mong mưa, chan chứa lòng dân vọng,

Trừ bạo, tưng bừng đạo nghĩa binh.

Bốn bể vui theo người đạo đức,

Khắp nơi lại thấy cảnh thanh bình.

Tứ hải y quy dân đới cựu,

Cửu thiên chiêu yết nhật trùng minh.

Cổ lai, nhân giả tư vô địch,

Hà tất khu khu sự chiến tranh.

Xưa nay nhân giả là vô địch,

Lọ phải khư khư thích chiến tranh.

4. Hữu cảm kỳ 2

Lạc lạc can qua hận mãn tiền,

Nhân dân bồn thoáng dục cầu tiền.

Điên liên huề bạo ta vô địa,

Ái hộ căn liên hạnh hữu thiên.

Chỉ định vị văn quy mã nhật,

Khai minh cấp tưởng thuộc trư niên.

Nhất chu khí vận chung nhi thuỷ,

Bác, phục đô tòng thái cực tiên.

Có cảm xúc kỳ 2 (Người dịch: Ngô Lập Chi)

Ngán nỗi can qua mãi thế ư

Nhân dân mong được chốn an cư

Kéo nhau lũ lượt tìm nơi ẩn

Cứu kẻ phiêu lưu có chỗ nhờ

Bình định còn chờ ngày nghỉ ngựa

Thái bình những đợi buổi năm trư

Tuần hoàn một lẽ cùng chung thuỷ

Bác phục nguyên từ thái cực xưa.

Sấm Trạng Trình (*) Nguyễn Bỉnh Khiêm tiên đoán

Lịch sử khoa cử Việt Nam có hàng chục trạng nguyên, nhưng ít có ông trạng nào mà tên tuổi lại được nhắc tới với nhiều giai thoại kỳ bí như Nguyễn Bỉnh Khiêm (1491 - 1585). Là một nhà thơ lớn của dân tộc, Nguyễn Bỉnh Khiêm đề cao tư tưởng nhân nghĩa, hòa bình. Chính ông là người đầu tiên nhắc tới hai chữ Việt Nam trong các tác phẩm của mình. Là một người thầy lớn, Nguyễn Bỉnh Khiêm đã đào tạo nhiều nhân tài cho đất nước. Học trò của ông, người theo nhà Mạc, người theo nhà Lê. Ngoài triều Mạc, cả họ Trịnh, họ Nguyễn, những người thuộc các phe đối lập, cũng đều tôn kính ông, thường xin ý kiến ông về nhiều vấn đề hệ trọng. Nguyễn Bỉnh Khiêm đã chỉ cho tất cả. Họ đều thấy sự chỉ dẫn của ông là đúng, nên ông được xem như bậc đại hiền, một ông trạng tiên tri...

Những lời khuyên làm nên sự nghiệp

- Năm 1568, khi Nguyễn Hoàng thấy anh ruột là Nguyễn Uông bị Trịnh Kiểm (anh rể) giết, bèn sai người đến xin ý kiến Nguyễn Bỉnh Khiêm, lúc này đã 77 tuổi, đang sống ẩn dật ở Am Bạch Vân. Không trả lời trực tiếp, ông dẫn sứ giả ra hòn non bộ, chỉ vào đàn kiến đang bò và nói:

"Hoành sơn nhất đái, khả dĩ dung thân"

(Một dải Hoành Sơn có thể dung thân được)

Hiểu được ý ấy, Nguyễn Hoàng nhờ chị gái xin với anh rể Trịnh Kiểm cho vào trấn thủ đất Thuận Hóa từ đèo Ngang trở vào, từ đó lập ra nhà Nguyễn ở phương nam. Về sau sử nhà Nguyễn sửa thành "vạn đại dung thân", hy vọng sẽ giữ được cơ nghiệp mãi mãi.

- Ở Thăng Long, Trịnh Kiểm cũng muốn bỏ Vua Lê để tự xưng vương. Khi cho người đến hỏi ý kiến của Nguyễn Bỉnh Khiêm, ông không trả lời mà dẫn sứ giả ra chùa, thắp hương mà nói: "Mấy năm nay mất mùa, nên tìm thóc giống cũ mà gieo". Rồi lại bảo chú tiểu quét dọn chùa sạch sẽ và nói: "Giữ chùa thờ Phật thì ăn oản". Hiểu ý, Trịnh Kiểm không dám phế bỏ nhà Lê mà phò Vua Lê để lập nghiệp Chúa.

- Phùng Khắc Khoan đến gặp Nguyễn Bỉnh Khiêm, với ý muốn nhờ thầy cho một lời khuyên: Có nên bỏ nhà Mạc để vào Thanh Hóa với triều đình Lê - Trịnh? Cả buổi chiều trò chuyện, Nguyễn Bỉnh Khiêm chỉ hỏi tình hình, nói chuyện văn chương chứ không trả lời. Đêm ấy Phùng Khắc Khoan ngủ lại tại nhà thầy. Sang canh tư, Nguyễn Bỉnh Khiêm đến phòng ngủ của học trò, đứng ngoài gõ cửa và nói vọng vào:

"Gà đã gáy rồi, trời đã sáng, sao không dậy, ngủ mãi ử"

Phùng Khắc Khoan nghe xong, suy nghĩ, và đoán rằng thầy gián tiếp bảo thời cơ đã đến, có thể vào giúp nhà Lê. Ông vội vàng thu xếp hành lý, đợi đến lúc mặt trời mọc thì vào giã từ thầy. Nguyễn Bỉnh Khiêm vẫn không nói gì, chỉ cuốn một chiếc chiếu ngắn ném theo. Phùng Khắc Khoan nhặt lấy chiếu, vừa đi vừa nghĩ:

"Phải chăng đây là ý dặn mình cần hành động gấp và dứt điểm như cuốn chiếu"

- Khi Nguyễn Bỉnh Khiêm gần mất, nhà Mạc cho người đến hỏi ông về kế lâu dài. Ông đáp: "Cao Bằng tuy tiểu, khả diên sổ thế" (Đất Cao Bằng tuy nhỏ nhưng dựa vào đó có thể kéo dài được vài đời). Sau quả đúng như vậy. Những lời sấm cho nhiều đời sau. Dân gian lưu truyền nhiều bản Sấm ký được cho là của ông. Hiện nay ở kho sách Viện nghiên cứu Hán - Nôm còn giữ được bốn bản. Tuy nhiên các bản này đều không có tên người chép, chép từ bao giờ và chép ở đâu? Do vậy, chúng ta cần phải làm rõ vấn đề đâu là khả năng dự báo xã hội của Nguyễn Bỉnh Khiêm do kiến thức và kinh nghiệm đã đem lại, đâu là những điều mà người đời đã gán ghép cho ông? Mặc dù là "tồn nghi" nhưng chúng tôi cũng xin trích ra để bạn đọc cùng khảo cứu.

- Truyện kể lại rằng, trước khi qua đời, Nguyễn Bỉnh Khiêm để lại một phong thư, đặt trong một ống quyển gắn kín, dặn con cháu sau này nếu làm ăn sa sút, mang thư ấy đến gặp quan sở tại thì sẽ được cứu giúp. Đến đời thứ bảy, người cháu thứ bảy là Thời Đương nghèo khốn quá, nhớ lời truyền lại, đem phong thư đến gặp quan sở tại. Quan lúc này đang nằm võng đọc sách, nghe gia nhân báo có thư của cụ Trạng Trình thì lấy làm lạ, lật đật chạy ra đón thư. Vừa ra khỏi nhà thì cái xà rơi xuống đúng chỗ võng đang nằm. Quan sợ hãi vội mở thư ra xem thì chỉ có mấy chữ:

"Ngã cứu nhĩ thượng lương chi ách

Nhĩ cứu ngã thất thế chi tôn

(Ta cứu ngươi thoát khỏi ách xà rơi

Ngươi nên cứu cháu bảy đời của ta)

Quan vừa kinh ngạc, vừa cảm phục, bèn giúp đỡ cháu bảy đời của Trạng hết sức tử tế.

- Đến đời Vua Minh Mệnh (1820 - 1840) trong dân gian lưu truyền một câu sấm: "Gia Long nhị đại, Vĩnh Lại vi Vương" (đời thứ hai Gia Long, người ở Vĩnh Lại làm vua). Vua Minh Mệnh vốn tính đa nghi. Biết được mấy câu sấm ấy, nhà vua vừa có ý đề phòng, vừa căm giận Trạng Trình. Tổng đốc Hải Dương lúc bấy giờ là Nguyễn Công Trứ được lệnh đến phá đền thờ Trạng Trình. Nguyễn Công Trứ cho lính đến, cứ y lệnh triều đình cho đập tường, dỡ nóc. Nhưng khi tháo cây thượng lương ra thì một cái hộp nhỏ đã để sẵn trong tấm gỗ, rơi xuống. Quân lính nhặt đưa trình chủ tướng, Nguyễn Công Trứ mở xem, trong đó có một mảnh giấy đề chữ:

"Minh Mệnh thập tứ

Thằng Trứ phá đền

Phá đền thì lại làm đền

Nào ai cướp nước tranh quyền gì ai".

Nguyễn Công Trứ vội ra lệnh dừng ngay việc phá đền, khẩn cấp tâu về triều đình, xin làm lại đền thờ Trạng Trình.

Ở một tập sấm mở đầu có các câu:

"Nước Nam thường có thánh tài

Sơn hà vững đạt mấy ai rõ ràng

Bãi ngọc đất nổi, âu vàng trời cho

Học cách vật mới dò tới chốn..."

Có người cho rằng những lời thơ ấy đã khẳng định đất nước có nhiều người tài giỏi, cùng với nhân dân giữ vững đất nước qua biết bao nguy biến. Đất nước cũng có nhiều tài nguyên phong phú cần được khai thác. Đảo Sơn phải chăng là Vũng Tàu - Côn Đảo? Nơi có tiềm năng về dầu khí và có vị trí kinh tế chiến lược? Những lời sấm ấy cũng khẳng định phải có khoa học - kỹ thuật (học cách vật) mới có thể khai thác tốt và sử dụng tốt những tài nguyên đó, những âu vàng trời cho.

Tập sấm còn đề cập tới một bậc Thánh giúp đời:

"Một đời có một tôi ngoan,

Giúp chung nhà nước dân an thái bình

Ấy điềm sinh Thánh rành rành chẳng nghi"

……

Trong tập sấm cũng ghi một lời rất đặc biệt:

"Hồng Lam ngũ bách niên thiên hạ

Hưng tộ diên trường ức vạn xuân"

(Đất nước Hồng Lam này sau ta 500 năm sẽ là một thời kỳ hưng thịnh vạn mùa xuân)

Nguyễn Bỉnh Khiêm mất năm 1585, thọ 94 tuổi. Ba trăm năm sau, trong bộ sách lớn "Lịch triều hiến chương loại chí", nhà văn hóa Phan Huy Chú đã coi Nguyễn Bỉnh Khiêm là "Một bậc kỳ tài, hiển danh muôn thuở".

...........................................................

(*) Xưa nay có rất nhiều bản khác nhau vì nhiều người sửa đổi. Không biết bản nào là bản chính, nên trước khi san định, nghiên cứu, chúng ta phải sưu tập tài liệu. Tại các thư viện Việt Nam nhất là tại Hà Nội có nhiều bản Sấm Trạng Trình chữ Nôm và các bản này cũng khác nhau. Sấm ký ở bản A có 262 câu, gồm 14 câu “cảm đề” và 248 câu “sấm ký” là gốc của bản Quốc ngư Hoàng Xuân và Thời Tập. Bản AB.444 Viện Hán Nôm gốc của bản quốc ngữ Mai Lĩnh.` Ngoài bản A còn có ít nhất ba dị bản về sấm Trạng Trình. Tài liệu liên quan hiện có 20 văn bản, trong đó 7 bản là tiếng Hán Nôm lưu tại Thư viện Khoa học Xã hội (trước đây là Viện Viễn Đông Bác Cổ) và Thư viện Quốc gia Hà Nội. Trước 1975, tại miền Nam đã có khoảng 20 bản quốc ngữ, nay Hà Nội cũng in thêm vài bản. Bản tiếng quốc ngữ phát hiện sớm nhất có lẽ là Bạch Vân Am thi văn tập in trong Quốc Học Tùng Thư năm 1930 mà hiện nay vẫn chưa tìm được.

Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm

Sấm ký (I)

Khỉ hú trời Nam cá hoá rồng,

Gà kêu Nam Bắc hội Hoa Long,

Lần tay đếm lại Năm Ba Chín,

Mới thấy điềm may giống Lạc Hồng.

Chăm chỉ chờ ngày sang Mậu Ngũ,

Ước ao đặng thấy buổi Canh Thân,

Cho hay bốn bể ba đào dậy,

Cù rống kêu vang giống Lạc Hồng.

………………..

Sấm ký của Trạng Trình đối với nước Việt.

Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm

Sấm ký (II)

1. Vận lành mừng gặp tiết lành

Thấy trong quốc ngữ lập tành nên câu

Một câu là một nhiệm màu

Anh hùng gẫm được mới hầu giá cao

5. Trải vì sao mây che Thái Ất

Thủa cung tay xe nhật phù lên

Việt Nam khởi tổ gây nên

Lạc Long ra trị đương quyền một phương

Thịnh suy bĩ thái chẳng thường

10. Một thời lại một nhiễu nhương nên lề.

Ðến Ðinh Hoàng là ngôi cửu ngủ

Mở bản đồ rủ áo chắp tay

Ngự đao phút chốc đổi thay (1)

Thập bát tử (giầy) rày quyền đã nổi lên (2)

15. Ðông A âm vị nhi truyền (3)

Nam phương kỳ mộc bỗng liền lại sinh (4)

Chấn cung hiện nhật quang minh (5)

Sóng lay khôn chống trường thành bền cho

Ðoài cung vẻ rạng trăng thu

20.Ra tay mở lấy đế đô vạn toàn

Sáng cửu thiên ám vừng hồng nhật (6).

Dưới lẩn trên ăn vẫn uống quen

Sửa sang muôn vật cầm quyền

Ngồi không ai dễ chẳng nhìn giúp cho

25.Kìa liệt vương khí hủ (7) đồ ủng

Mặc cường hầu ông ổng tranh khôn.

Trời sinh ra những kẻ gian

Mặc khôn đổi phép, mặc ngoan tham tài

Áo vàng ấm áp đà hay

30.Khi sai đắp núi khi sai xây thành

Lấy đạc điền làm công thiên hạ

Ðược mấy năm đất lở riếng (8) mòn

Con yết ạch ạch tranh khôn

Vô già mở hội mộng tôn làm chùa

35.Cơ trời xem đã mê đồ

Ðã đô lại muốn mở đô cho người

Ấy lòng trời xui lòng bất nhẫn

Suốt vạn dân cưu giận nhạn (9) than

Dưới trên dốc trí lo toan

40.Những đua bán tước bán quan làm giàu

Thống ru nhau làm mồi phú quí

Mấy trung thần có ý an dân

Ðua nhau làm sự bất nhân

Ðã tuần rốn bể lại tuần đầu non

45.Dư đồ chia rẽ càn khôn (10)

Mối giường ( 11) man mác khiếp mòn lòng nhau.

Vội sang giàu giết người lấy của

Sự có chăng mặc nọ ai đôi (12)

Việc làm bất chính tơi bời

50.Mình ra bỗng lại thấy thôi bấy giờ

Xem tượng trời đã gia (13) ra trước

Còn hung hăng bạc ngược quá xưa

Cuồng phong cả sớm liền trưa

Ðã đờn cửu khúc còn thơ thi đề

55. Ấy Tần Vương ngu mê chẳng biết

Ðể vạn dân dê lại giết dê

Luôn năm chật vật đi về

Âm binh ở giữa nào hề biết đâu

Thấy thành đô tiếng kêu ong ỏng

60. Cũng một lòng trời chống khác nào

Xem người dường vững chiêm bao

Nào đâu còn muốn ước ao thái bình

Một góc thành làm tám chúng quỷ

Ðua một lòng ích kỷ hại nhân

65. Bốn phương rỡ rỡ hồng trần

Làng khua mỏ cá , làng phân điếm tuần (14)

Tiếc là những xuất dân làm bạo

Dục khua loài thỏ cáo tranh nhau

Nhân danh trọn hết đâu đâu

70. Bấy giờ thiên hạ âu sầu càng ghê

Hùm già lạc dấu khôn về

Mèo non chi chí tìm về cố hương

Chân dê móng khởi tiêu tường

Nghi nhau ai dễ sửa sang một mình

75.Nội thành hoảng hốt hư kinh (15)

Ðầu khỉ tin sứ chèo thành lại sang

Bở mồ hôi Bắc giang tái mã

Giữa hai xuân bỗng phá tổ long

Quốc trung kinh dụng cáo không

80.Giữa năm vả lại khiếm hung mùa màng

Gà đâu sớm gáy bên tường

Chẳng yêu thì cũng bất tường chẳng không

Thủy binh cờ phất vầng hồng

Bộ binh tấp nập như ong kéo hàng

85. Ðứng hiên ngang đố ai biết trước

Ấy Bắc binh sang việc gì chăng ?

Ai còn khoe trí khoe năng

Cấm kia bắt nọ, tưng bừng đôi nơi

Chưa từng thấy đời nào sự lạ

90. Bỗng khiến người giá họa cho dân

Muốn bình sao chẳng lấy nhân

Muốn yên sao chẳng dục dân ruộng cày

Ðã nên si Hoàn Linh đời Hán (16)

Ðúc tiền ra bán tước cho dân

95.Xun xoe những rắp cậy quân

Chẳng ngờ thiên xoay vần đã công

Máy hoá công nắm tay dễ ngỏ

Lòng báo thù ai dễ đã nguôi (17)

Thung thăng tưởng thấy đạo trời

100. Phù Lê diệt Mạc nghỉ dời quân ra (18)

Cát lầm bốn bể can qua

Nguyễn thì chẳng được sẽ ra lại về (19)

Quân hùng binh nhuệ đầy khe

Kẻ xưng cứu nước kẻ khoe trị đời

105. Bấy giờ càng khốn ai ôi

Quỉ ma chật vật biết trời là đâu ?

Thương những kẻ ăn rau ăn rới (20),

Gặp nước bung (21) con cái ẩn đâu

Báo thù ấy chẳng sai đâu

110.Tìm non có rẫy chưng sau mới toàn

Xin những kẻ hai lòng sự chúa

Thấy đâu hơn thì phụ thửa ân

Cho nên phải báo trầm luân

Ai khôn mới được bảo thân đời này.

*****

115. Nói cho hay khảm cung rồng dấy

Chí anh hùng xem lấy mới ngoan

Chữ rằng lục thất nguyệt gian

Ai mà nghĩ được mới gan anh tài

Hễ nhân kiến (22) đã dời đất cũ

120. Thì phụ nguyên mới chổ (trổ) (23) binh ra

Bốn phương chẳng động can qua

Quần hùng các xứ điều hoà làm tôi

Bấy giờ mở rộng qui khôi

Thần châu thu cả mọi nơi vạn toàn

*****

125. Lại nói sự Hoàng Giang sinh thánh

Hoàng phúc xưa đã định tây phong

Làu làu thế giới sáng trong

Lồ lộ mặt rồng đầu có chữ vương

Rõ sinh tài lạ khác thường

130.Thuấn Nghiêu là trí Cao Quang là tài

Xem ý trời có lòng khải thánh

Dốc sinh hiền điều đỉnh hộ mai

Chọn Đẩu, Thai (24) những vì sao cả

Dùng ở tay phụ tá vương gia

135. Bắc phương chính khí sinh ra

Có ông Bạch sĩ điều hoà hôm mai

Song thiên nhật rạng sáng soi

Thánh nhân chẳng biết thì coi cho tường

Ðời này thánh kế vi vương

140.Ðủ no đạo đức văn chương trong mình

Uy nghi trạng mạo khác hình

Thác cư một gốc kim tinh phương đoài

Cùng nhau khuya sớm dưỡng nuôi

Chờ cơ sẽ mới ra tài cứu dân

145. Binh thơ mấy quyển kinh luân

Thiên văn địa lý nhân luân càng mầu

Ở đâu đó anh hùng hẳn biết

Xem sắc mây đã biết thánh long

Thánh nhân cư có thụy cung

150. Quân thần đã định gìn lòng chớ tham

Lại dặn đấng tú nam chí cả

Chớ vội vàng tất tả chạy rông

Học cho biết lý kiết hung

Biết phương hướng hội có dùng lầm chi.

155. Hễ trời sinh xuống phải thì

Bất kỳ chi ngộ màng gì tưởng trông

Kìa những kẻ vội lòng phú quí

Xem trong mình một tí (25) đều không

Ví dù có gặp ngư ông

160.Lưới chài đâu sẵn nên công mà hòng

Xin khuyên đấng thời trung quân tử

Lòng trung nghì ai nhớ cho tinh.

Âm dương cơ ngẫu ngô sinh

Thái nhâm thái ất trong mình cho hay

165. Văn thì luyện nghiên bài quyết thắng

Khen Tử Phòng cũng đấng Khổng Minh

Võ thông yên thủy, thần kinh

Ðược vào trận chiến mới rành biến cơ

Chớ vật vờ quen loài ong kiến

170. Biết ray tay miệng biến? nói không

Ngõ hay gặp hội mây rồng

Công danh choi chói chép trong vân đài

Bấy giờ phỉ sức chí trai

Lọ là cho phải ngược xuôi nhọc mình

175.Nặng lòng thật có vĩ kinh

Cao tay mới gẩm biết tình năm nao

Trên trời có mấy vì sao

Ðủ no hiền tướng anh hào đôi nơi

Nước Nam thường có thánh tài

180.Ai khôn xem lấy hôm mai mới tường

So mấy lời để tàng kim quỉ

Chờ hậu mai có chí sẽ cho

Trước là biết nẻo tôn phò

Sau là cao chí biết lo mặc lòng

*****

185.Xem đoài cung đến thời bất tạo

Thấy vĩ tinh liệu rạo (rảo, tháo?) cho mau

Nguôi lòng tham tước tham giàu

Tìm nơi tham ( tam ?) hiểm mới hầu bảo thân

Trẻ con mang mệnh tướng quân

190.Ngỡ oai đã dậy, ngỡ nhân đã nhường

Ai lấy gương vua U thủa trước

Loạn ru vì tham ngược bất nhân.

Ðòi phương ong khởi lần lần

Muôn sinh ba cốc cầm binh dấy loàn

195.Man mác một đỉnh Hoành Sơn (26)

Thừa cơ liền mới nổi cơn phục thù

Ấy là những binh thù thái thái

Lòng trời xui ai nấy biết ru ?

Phá điền đầu khỉ cuối thu (27)

200.Tái binh mới động thập thò liền sang

Lọ chẳng thường trong năm khôn xiết

Vẻ lại thêm hung hiệt mất mùa

Lưu tinh hiện trước đôi thu

Bấy giờ thiên hạ mây mù đủ năm

205. Coi thấy những sương xâm tuyết lạnh

Loài bất bình tranh mạnh hung hăng

Thành câu cá, lửa tưng bừng

Kẻ ngàn Ðông Hải người rừng Bắc Lâm

Chiến trường chốn chốn cát lầm

210. Kẻ nằm đầy đất kẻ trầm đầy sông

Sang thu chín huyết hồng tứ giả

Noi đàn dê tranh phá đôi nơi

Ðua nhau đồ thán quần lê

Bấy giờ thiên hạ không bề tựa nương

215.Kẻ thì phải thửa hung hoang

Kẻ thì binh hỏa chiến trường chết oan

Kẻ thì mắc thửa hung tàn

Kẻ thì bận của bỗng toan khốn mình

Muông vương dựng tổ cắn tranh

220.Ðiều thì làm chước xuất binh thủ thành

Bời bời đua mạnh tranh giành

Ra đâu đánh đấy đem binh sớm ngày

Bể thanh cá phải ẩn cây

Ðất bằng nổi sấm cát bay mịt mù

225. Nào ai đã dễ nhìn u

Thủy chiến bộ chiến mặc dù đòi cơn

Cây bay lá lửa đôi ngàn

Một làng còn mấy chim đàn bay ra

Bốn phương cùng có can qua

230. Làm sao cho biết nơi hòa bảo thân

Ðoài phương thực có chân nhân

Quần tiên khởi nghĩa chẳng phân hại người

Tìm cho được chốn được nơi

Thái nguyên một giải lần chơi trú đình (28)

235.Bốn bề núi đá riễu quanh

Một đường tiểu mạch nương mình đấy an

Hễ Ðông Nam nhiều phen tàn tặc

Lánh cho xa kẻo mắc đao binh

Bắc kinh mới thật đế kinh

240. Giấu thân chưa dễ giấu danh được nào

Chim hồng vỗ cánh bay cao

Tìm cho được chốn mới vào thần kinh.

Ai dễ cứu con thơ sa giếng

Ðua một lòng tranh tiếng giục nhau.

245. Vạn dân chịu thửa âu sầu

Kể dư đôi ngũ mới hầu khoan cho

Cấy cày thu đãi thời mùa

Bấy giờ phá ruộng lọ chờ mượn ai

Nhân ra cận duyệt viễn lai

250.Chẳng phiềnbinh nhọcchẳng nài lương thêm

Xem tượng trời biết đường đời trị

Gẫm về sau họ Lý xưa nên

Giòng nhà để thấy dấu truyền

Gẫm xem bốn báu còn in đời đời

255.Thần qui cơ nổ ở trời

Ðể làm thần khí thửa nơi trị trường

Lại nói sự Hoàng Giang sinh thánh

Sông Bảo Giang thiên định ai hay

Lục thất cho biết ngày dầy (rày)

260.Phụ nguyên ấy thực ở giầy (rày)Tào khê(29)

Có thầy Nhân thập (30) đi về

Tả phụ hữu trì cây cỏ làm binh

Giốc hết sức sửa sang vương nghiệp

Giúp vạn dân cho đẹp lòng trời

265.Ra tay điều đỉnh hộ mai

Bấy giờ mới biết rằng tài yên dân

Lọ là phải nhọc kéo quân

Thấy nhân ai chẳng mến nhân tìm về

Năm giáp tý vẽ khuê đã rạng

270.Lộ Ngũ tinh trinh tượng thái hanh

Ân trên vũ thí vân hành

Kẻ thơ ký tuý kẻ canh xuân đài

Bản đồ chảng sót cho ai

Nghìn năm lại lấy hội nơi vẹn toàn

275.Vững nền vương cha truyền con nối

Dõi muôn đời một mối xa thư

Bể kình tăm lặng bằng tờ

Trăng thanh ai chẳng ơn nhờ gió xuân

Âu vàng khỏe đặt vững chân

280.Càng bền thế nước vạn xuân lâu dài

*****

281. Vừa năm nhâm tý xuân đầu

Thanh nhàn ngồi tựa hương câu nghĩ đời

Quyển vàng mở thấy sấm trời

Từ Ðinh đổi đời chí lục thất gian (31)

285.Một thời có một tôi ngoan

Giúp trong việc nước gặp an thái bình

Luận chung một tập kim thời

Tướng quyền tử sĩ nam nhi học đòi

Trượng phu có chí thời coi

290.Những câu nhiệm nhặt đáng đôi nhành vàng

Tài nầy nên đấng vẻ vang

Biết chừng đời trị biết đường đời suy

Kể từ nhân doãn mà đi (32)

Số chưa gặp thì biết hoà (mà) chép ra

295.Tiếc thay hiền sĩ bao già

Ước bằng Bành Tổ ắt là Thái Công

Thử cho tay giúp ra dùng

Tài này so cùng tài trước xem sao

Trên trời kể chín tầng cao

300. Tai nghe bằng một ti hào biết hay (33)

Hiềm vì sinh phải thời này

Rấp phù mở nước tiếc thay chưng đời.

Hợp đà thay thánh nghìn tài

Dáng sinh rủi kiếp quỉ ma nhà trời

305.Nói ra thì lậu sự đời

Trái tai phải lụy tài trai khôn luần

Nói ra ám chúa bội quân

Ðương thời đời trị xoay vần đặng đâu.

Chờ cho nhân doãn hết sau ,

310.Ðến chừng đời ấy thấy âu nhiều nàn

Trời xui những kẻ ắt (34) gian

Kiếp đời đạo thiết làm loàn có hay

Vua nào tôi ấy đã bày

Trên đầu bất chính dưới nay dấy loàn

315. Ðua nhau bội bạn nghịch vi

Ích gia phi kỷ dân thì khốn thay

Tiếc tài gẫm được thời hay

Ðã sao như vậy ra tay sẽ dùng

Tài trai có chí anh hùng

320.Muốn làm tướng súy lập công chưng đời

Khá xem nhiệm nhặt tộ trời

Cơ mưu nhiệm nhặt mấy trai anh hùng

Ði tìm cho đến đế cung

Rấp phù xuất lực đế cung được toàn.

325. Bảo nhau cương kỷ cho tường

Bốn phương cũng được cho yên trong ngoài

Chờ cho động đất chuyển trời

Bấy giờ thánh sẽ nên trai anh hùng

Còn bên thì náu chưa xong

330. Nhân lực cướp lấy thiên công những là

Ðời ấy những quỉ cùng ma

Chẳng còn ở thật người ta đâu mà

Trời cao đất rộng bao xa

Làm sao cho biết cửa nhà đế vương

335.Dù trai ai chửa biết tường

Nhất thổ thời sĩ Khảm Phương thuở này

Ý ra lục thất gian nay,

Thời vận đã định thời nầy hưng vương

Trí xem nhiệm nhặt cho tường

340.Bảo Giang thánh xuất trung ương thuở nầy

Vua ngự thạch bàn xa thay

Ðại ngàn vắng vẻ những cây cùng rừng

Gà kêu vượn hót vang lừng

Ðường đi thỏ thẻ dặm chưn khôn dò

345.Nhân dân vắng mạt bằng tờ

Sơn lâm vào ở đổ nhờ khôn thay

Vua còn cuốc nguyệt cày mây

Phong điều vũ thuận thú rày an dân

Phong đăng hoà cốc chứa chang

350.Vua ở trên ngàn có ngũ sắc mây

Chính cung phương khảm vần mây

Thực thay thiên tử là nay trị đời

Anh hùng trí lượng thời coi

Công danh chẳng ngại tìm đòi ra đi

355.Tìm lên đến thạch bàn khê

Có đất sinh thánh bên kia cuối làng

Nhìn đi nhìn lại cho tường

Dường như chửa có sinh vương đâu là

Chảng tìm thì đến bình gia

360.Thánh chưa sinh thánh báo ca địa bình

Nhìn xem phong cảnh cũng xinh

Tả long triều lại có thành đợt vây

Hửu hổ uấn khúc giang này

Minh Ðường thất diệu trước bày mặt ta.

365.Ở xa thấy một con voi

Cúi đầu quen bụi trông (35) hồ sau

Ấy điềm thiên tử về chầu

Tượng trưng đế thánh tộ lâu trị đời

Song thiên nhật nguyệt sáng soi

370.Sinh đặng chùa ấy là ngôi chẳng cầu

Ðến thời thịnh vượng còn lâu

Ðành đến tam hợp chia nhau sẽ làm

Khuyên cho Ðông Bắc Tây Nam

Muốn làm tướng súy thì xem trông này

*****

375.Thiên sinh thiên tử ư hỏa thôn

Một nhà họ Nguyễn phúc sinh tôn

Tiền sinh cha mẹ đà cách trở

Hậu sinh thiên tử Bảo Giang môn

*****

Kìa cơn gió thổi lá rung cây (36)

380. Rung Bắc sang Nam Ðông tới Tây

Tan tác kiến kiều an đất nước

Xác xơ cổ thụ sạch am mây

Sơn lâm nổi sóng mù thao cát

Hưng địa tràng giang hóa nước đầy

385.Một gió một yên ai sùng bái

Cha con người Vĩnh Bảo cho hay

*****

Con mừng búng tít con quay

Vù vù chong chóng gió bay trên đài

Nhà cha cửa đóng then cài

390. Ầm ầm sấm động hỏi người đông lân

Tiếc tám lạng thương nửa cân

Biết rằng ai có dù phần như ai

Vắt tay nằm nghỉ dông dài

Thương người có một lo hai phận mình.

*****

395.Canh niên tàn phá

Tuất hợi phục sinh

Nhị ngũ dư bình

*****

Long hổ xà đầu khởi chiến tranh

Can qua tứ xứ khởi đao binh

400. Mã đề dương cước anh hùng tận

Thân dậu niên lai kiến thái bình.(37)

*****

Non đoài vắng vẻ bấy nhiêu lâu

Có một đàn xà đánh lộn nhau

Vượn nọ leo cành cho sỉ bóng

405.Lợn kia làm quái phải sai đầu

Chuột nọ lăm le mong cắn tổ

Ngựa kia đủng đỉnh bước về tầu

Hùm ở trên rừng gầm mới dậy

Tìm về quê cũ bắt ngựa tầu.

*****

410.Cửu cửu kiền khôn dĩ định (38)

Thanh minh thời tiết hoa tàn

Trực đáo dương đầu mã vĩ

Hồ binh bát vạn nhập trường an.

*****

Bảo Giang thiên tử xuất

415. Bất chiến tự nhiên thành

Lê dân đào bão noãn

Tứ hải lạc âu ca

Dục thức thánh nhân hương

Qua kiều cư Bắc phương

420. Danh vi Nguyễn gia tử

Kim tịch sinh ngưu lang

*****

Thượng đại nhân bất nhân

Thánh ất dĩ vong ân

Bạch hổ kim đai ấn

425.Thất thập cổ lai xuân

*****

Bắc hữu kim thành tráng

Nam tạc ngọc bích thành (39).

Hỏa thôn đa khuyển phệ

Mục giả dục nhân canh

*****

430.Phú quí hồng trần mộng

Bần cùng bạch phát sinh

Anh hùng vương kiếm kích

Man cổ đổ thái bình

Nam Việt hửu Ngưu tinh

435. Quá thất thân thủy sinh

Ðiạ giới sĩ vị bạch

Thủy trâm nhi bắc kinh

Ký mã xu dương tẩu

Phù kê thăng đại minh

440.Chư thử giai phong khởi

Thìn mão xuất thái bình

*****

Phân phân tùng Bắc khởi

Nhiểu nhiểu xuất Ðông chinh

Bảo sơn thiên tử xuất

445. Bất chiến tự nhiên thành

*****

Thủy trung tàng bảo cái

Hứa cập thánh nhân hương

Mộc hạ châm châm khẩu

Danh thế xuất nan lường

*****

450. Danh vi Nguyễn gia tử

Tinh bản tại Ngưu lang

Mại dữ lê viện dưỡng

Khởi nguyệt bộ đại giang

Hoặc kiều tam lộng ngạn

455. Hoặc ngụ kim lăng cương

Thiên dữ thần thực thụy

Thụy trình ngũ sắc quang

Kim kê khai lựu điệp

Hoàng cái xuất quí phương

460. Nhân nghĩa thùy vi địch.

Ðạo đức thùy dữ đương

Tộ truyền nhị thập ngũ

Vận khải ngũ viên trường

Vận đáo dương hầu ách

465. Chấn đoài cương bất trường

Quần gian đạo danh tự

Bách tính khổ tai ương

Can qua tranh đấu khởi

Phạm địch thán hung hoang.

470.Ma vương sát đại quỉ

Hoàng thiên tru ma vương

Kiền khôn phú tái vô lường

Ðào viên đỉnh phát quần dương tranh hùng (40)

Cơ nhị ngũ thư hùng vị quyết

475.Ðảo Hoành Sơn tam liệt ngũ phân

Ta hồ vô phụ vô quân

Ðào viên tán lạc ngô dân thủ hành.

Ðoài phương phúc điạ giáng linh

Cửu trùng thụy ứng long thành ngũ vân.

480. Phá điền thiên tử giáng trần

Dũng sĩ nhược hải mưu thần như lâm.

Trần công nãi thị phúc tâm

Giang hồ xử sĩ Đào Tiềm xuất du

Tướng thần hệ xuất y chu

Thứ ky phục kiến Ðường ngu thi thành

Hiệu xưng thiên hạ thái bình

487.Ðông Tây vô sự Nam thành quốc gia .

............................

(1). Đao: chỉ họ Lê có chữ đao .Họ Lê lên thay họ Đinh.

(2). Thập bát tử: họ Lý nối ngôi

(3). Đông A là nhà Trần . Âm vị là con gái. Trần Cảnh lấy Chiêu hoàng là nữ, là vợ truyền

ngôi cho chồng.

(4). Kỳ mộc: cây lạ, chỉ họ Lê. Lê Lợi lên ngôi.

(5).Chấn cung nhật hiện: chỉ họ Mạc, vì trong chữ Mạc có chữ nhật.

(6).Cửu thiên hồng nhật: họ Trịnh chữ Trịnh có chữ nhật.

Kìa liệt vương khí hủ đồ ủng

Mặc cường hầu ông ổng tranh khôn

Trời sinh ra những kẻ gian

Mặc khôn đổi phép, mặc ngoan tham tài.

Họ Trịnh là cường hầu, lấn áp vua Lê, thay đổi mọi khuôn phép.

(7). Khí hủ: hủ là hư nát trong nghĩa hủ bại. Các bản khác ghi là hư.

(8). riếng: chữ giếng viết sai chính tả. Người Bắc viết sai d,g,r như tự ro, rân chủ, Khánh Giư .

(9).Cưu, nhạn là chim cưu và chim nhạn, nói nhân dân.

(10).Dư đồ chia xẻ: Trịnh Nguyễn phân tranh.

(11). Mối giường: mối giềng.

(12).Đôi: đôi chối, đôi co: nghĩa là cãi cọ, tranh luận.

(13): Gia: giơ

(14). Mõ cá: cái mõ băng gỗ, hình con cá, thôn quê ngày xưa dùng báo hiệu. Điếm tuần: điếm là nơi canh gác, thường là cái chòi tranh để tuần phu ngồi rtrong lúc canh phòng. Tuần là đi rảo xung quanh để xem xét kẻ gian phi.

(15). Từ câu 75-86 nói năm mậu thân 1788, vua Lê và hoàng thái hậu chạy sang Trung Quốc cầu viện, rồi quân nhà Thanh sang Thăng Long. Năm kỷ dậu 1789, Nguyễn Huệ đánh tan quân Thanh.

(16). Câu 89-99: Nhà Trịnh mua quan bán tước, làm khổ dân như hai vua Hoàn Đế (146-168), và Linh Đế 156 – 189) tin dùng hoạn quan, giết hại trung thần, khiến chế độ suy tàn.

(17). Báo thù: Lê Chiêu Thống theo Tôn Sĩ Nghị về, báo ơn báo oán, gây nhiều việc thất đức. Xem Hoàng Lê Nhất Thống Chi và Việt Nam Sử Lược của Trần Trọng Kim.

(18). Câu 100: Phù Lê diệt Mạc nghỉ dời quân ra . Cát lầm bốn bể can qua . . .Nguyễn thì chẳng được sẽ ra lại về .

Nói việc Nguyễn Huệ ra Bắc lấy cớ phù Lê diệt Trịnh xong lại vào Nam, sau đem quân ra Bắc đánh tan quân Tôn Sĩ Nghị.

(19). Nguyễn thì chẳng được sẽ ra lại về: Nguyễn Huệ ra Băc lại về Thuận Hóa..

(20).Ăn rau ăn rới: có bản ghi “giới”. Giới là rau, là đồ hèn hạ (rác rới, rác rưới, rác rưởi)

(21). Bung: phát ra, nổ ra, tràn ra.

(22). Nhân kiến : Chỉ Lê Chiêu Thống , 1765 – 1793), tên thật là Lê Duy Khiêm tên là. Duy Khiêm. Chữ Khiêm trong có chữ Kiến . Khi Lê Chiêu Thống theo quân Thanh chạy sang Trung Quốc, bỏ Thăng Long, sau đó một thời gian thì Nguyễn Ánh đem binh ra đánh tan Tây Sơn, thống nhất đất nước.

(23). Chổ viết sai, ch/tr, trổ là lộ ra, nở ra (trổ bông, trổ mã), nghĩa là kéo binh ra.

(24).Đẩu, Thai: tên hai ngôi sao. Nói về triều Nguyễn quần thần tốt đẹp.

(25). Có bản ghi một thí. Một tí, hay một thí: là một chút (ngôn ngữ miền Trung).

(26). Đỉnh Hoành sơn: nói về chiến tranh giữa Trịnh, Nguyễn và Tây Sơn tại miền Trung.

(27). Câu 199-200: Phá điền đầu khỉ cuối thu / Tái binh mới động thập thò liền sang. Phá điền là quốc phá, là nước mất bởi vì chữ điền giống chữ Quốc , cả hai chữ thuộc bộ vi .

Tái binh là binh ngoài biên cương, binh ngoại quốc Nói việc quân Pháp xâm chiếm Việt Nam, đánh Gia Định, Đà Nẵng trong năm canh thân (1860).

(28). Câu 231-240: ” Quần tiên khởi nghĩa chẳng phân hại người /Tìm cho được chốn được nơi Thái nguyên một giãi lần chơi trú đình / . ,. . . . . . ,. .Bắc kinh mới thật đế kinh / Dấu thân chưa dễ dấu danh được nào . Thái Nguyên là nơi núi rừng ở biên giới, đời Mạc, anh em Vũ Văn Mật đã xây dựng thành một vùng trù phú. Sau Hoàng Hoa Thám trong khoảng 1900 đã lập chiến khu tại đây, Phan Bội Châu, Phan Chu Trinh cũng muốn giúp sức Hoàng Hoa Thám. Việt Nam Quang Phục hội sau khi Hoàng Hoa thám thảm bại vẫn hoạt động cho đến 1913. Năm 1917, Trịnh Văn Cấn và Lương NGọc Quyến khởi binh chống Pháp...

(29). Giầy, dầy: Rầy, rày

Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm

Sấm ký (III)

Thái hoà vũ trụ bất Ngu Chu,

Hỗ chiến giao tranh tiếu lưỡng thù.

Xuyên huyết sơn hài tuỳ xứ hữu,

Uyên ngư tùng trước vị thuỳ khu.

Trùng hưng dĩ bốc độ giang mã,

Hậu hoạn ưng phòng nhập thất khu.

Thế sự đáo đầu hưu thuyết trước,

Tuý ngâm trạch bạn nhậm nhàn du.

(Người dịch: (Không rõ))

Thái hoà chẳng thấy cảnh Ngu Chu,

Hai phái thù hằn chém giết nhau.

Nhuộm máu phơi xương đà khắp chốn,

Xua chà đuổi sẻ vị ai đâu ?

Trùng hưng duỗi ngựa qua sông trước,

Hậu hoạn phòng beo tiến cửa sau.

Ngán nỗi việc đời thôi phó mặc,

Say rồi dạo suối hát vài câu.

....................

Những năm Quang Thiệu (1516-1526), gặp lúc loạn lạc, Nguyễn Bỉnh Khiêm về ẩn cư để dạy học trò, lấy Đạo làm vui, chẳng cầu danh tiếng, nhưng sang đến thời đầu niên hiệu Thống Nguyên (tức Lê Hoàng Đệ Thung) thì Trịnh Tuy và Mạc Đăng Dung cũng đều có ý hiếp chế Thiên tử để sai khiến chư hầu, hai bên gây cuộc nội chiến, khiến trong nước chịu cảnh lầm than, lúc ấy ông có cảm hứng bài thơ này.

Sở dĩ có bài thơ trên vì ông biết rõ nhà Lê sẽ được trung hưng, dẫu rằng ngày nay tạm phải tìm kế an thân, nhưng rồi sau đây tất nhiên sẽ lại khôi phục được nước, mà câu: Beo tiến cửa sau, chỉ là nói kín đó thôi. Quả nhiên về sau, nhà Lê trung hưng, bốn phương trở lại yên tịnh, bấy giờ bạn hữu đều khuyên ông ra làm quan, đến năm 44 tuổi ông mới chịu ra ứng thí, khoa hương thi ấy, ông được đỗ đầu, rồi năm sau, tức là năm thứ 6 đời nhà Mạc (1535), lại ra tỉnh thì được đỗ thứ nhất, khi vào đình đối, lại đỗ Tấn Sĩ đệ nhứt danh, được bổ chức Đông Các Hiệu Thư, trong thời Thái Tông nhà Mạc, ông có làm 2 bài thơ "Xuân thiên ngự tửu", đều được hạng ưu, rồi thăng chức Hữu Thị Lang Hình Bộ, sau thời gian ngắn lại thăng chức Tả Thị Lang, kiêm chức Đông Các Đại Học Sĩ.

Trạng trình Nguyễn Bỉnh Khiêm

Sấm ký (IV) (*)

1. Cảm đề

1- Thanh nhàn vô sự là tiên

Năm hồ phong nguyệt ruổi thuyền buông chơi

Cơ tạo hoá

Phép đổi dời

Đầu non mây khói tỏa

Mặt nước cánh buồm trôi

Hươu Tần mặc kệ ai xua đuổi

Lầu Hán trăng lên ngẫm mệnh trời

Tuổi già thua kém bạn

10-Văn chương gửi lại đời

Dở hay nên tự lòng người cả

Nghiên bút soi hoa chép mấy lời

Bí truyền cho con cháu

Dành hậu thế xem chơi

2. Sấm ký

15- Nước Nam từ họ Hồng Bàng

Biển dâu cuộc thế, giang sơn đổi dời

Từ Đinh, Lê, Lý, Trần thuở trước

Đã bao lần ngôi nước đổi thay

Núi sông thiên định đặt bày

Đồ thư một quyển xem nay mới rành

21- Hoà đao mộc lạc,

Thập bát tử thành.

Đông A xuất nhập

Dị mộc tái sinh.

25- Chấn cung xuất nhật

Đoài cung vẫn tinh.

Phụ nguyên trì thống,

Phế đế vi đinh.

29- Thập niên dư chiến,

Thiên hạ cửu bình.

Lời thần trước đã ứng linh,

Hậu lai phải đoán cho minh mới tường.

33- Hoà đao mộc hồi dương sống lại

Bắc Nam thời thế đại nhiễu nhương.

Hà thời biện lại vi vương,

Thử thời Bắc tận Nam trường xuất bôn.

37- Lê tồn, Trịnh tại,

Lê bại, Trịnh vong.

Bao giờ ngựa đá sang sông,

Thì dân Vĩnh Lại quận công cả làng.

Hà thời thạch mã độ giang.

Thử thời Vĩnh Lại nghênh ngang công hầu.

43- Chim bằng cất cánh về đâu?

Chết tại trên đầu hai chữ quận công.

Bao giờ trúc mọc qua sông,

Mặt trời sẽ lại đỏ hồng non Tây.

47- Đoài cung một sớm đổi thay,

Chấn cung sao cũng sa ngay chẳng còn.

Đầu cha lộn xuống chân con,

Mười bốn năm tròn hết số thời thôi.

51- Phụ nguyên chính thống hẳn hoi,

Tin dê lại phải mắc mồi đàn dê.

Dục lòng chim chích u mê,

Thập trên tứ dưới nhất đè chữ tâm.

55- Để loại quỷ bạch Nam xâm,

Làm cho trăm họ khổ trầm lưu ly

Ngai vàng gặp buổi khuynh nguy

Gia đình một ở ba đi dần dần.

Cho hay những gã công hầu,

Giầu sang biết gửi nơi đâu chuyến này.

61- Kìa kìa gió thổi lá rung cây

Rung Bắc, rung Nam, Đông tới Tây

Tan tác kiến kiều an đất nước

Xác xơ cổ thụ sạch am mây.

65- Lâm giang nổi sóng mù thao cát,

Hưng địa tràn dâng hóa nước đầy.

Một ngựa một yên ai sùng bái?

Nhắn con nhà vĩnh bảo cho hay.

69- Tiền ma bạc quỷ trao tay

Đồ, Môn, Nghệ, Thái dẫy đầy can qua,

Giữa năm hai bẩy mười ba,

Lửa đâu mà đốt tám gà trên mây.

73- Rồng nằm bể cạn dễ ai hay,

Rắn mới hai đầu khó chịu thay,

Ngựa đã gác yên không người cưỡi

Dê không ăn lộc ngoảnh về Tây.

77- Khỉ nọ ôm con ngồi khóc mếu

Gà kia vỗ cánh chập chùng bay

Chó nọ vẫy đuôi mừng thánh chúa

Ăn no ủn ỉn lợn kêu ngày.

81- Nói cho hay khảm cung ong dậy,

Chí anh hùng biết đấy mới ngoan.

Chữ rằng lục, thất nguyệt gian

Ai mà giữ được mới nên anh tài.

85- Ra tay điều độ hộ mai

Bấy giờ mới rõ là người an dân

Lọ là phải nhọc kéo quân,

Thấy nhân ai chẳng mến nhân tìm về.

89- Phá điền than đến đàn dê

Hễ mà chuột rúc thì dê về chuồng

Dê đi dê lại tuồn luồn

Đàn đi nó cũng một môn phù trì

93- Thương những kẻ nam nhi chí cả

Chớ vội sang tất tả chạy rong

Học cho biết chữ cát hung

Biết phương hướng đứng chớ đừng lầm chi

Hễ trời sinh xuống phải thì

Bất kỳ nhi ngộ tưởng gì đợi mong.

99- Kìa những kẻ vội lòng phú quý

Xem trong mình một tí đều không

Ví dù có gặp ngư ông

Lưới dăng đâu dễ nên công mà hòng.

103- Khuyên những đấng thời trung quân tử

Lòng trung nghi nên giữ cho mình

Âm dương cơ ngẫu hộ sinh

Thái Nhâm, Thái Ất trong mình cho hay.

Chớ vật vờ quen loài ong kiến

Hư vô bàn miệng tiếng nói không.

109- Ô hô thế sự tự bình bồng

Nam Bắc hà thời thiết lộ thông

Hồ ẩn sơn trung mao tận bạch

Kình ngư hải ngoại huyết lưu hồng.

113- Kê minh ngọc thụ thiên khuynh bắc

Ngưu xuất lam điền nhật chính đông

Nhược đãi ưng lai sư tử thượng

Tứ phương thiên hạ thái bình phong.

117- Ngỡ may gặp hội mây rồng

Công danh rạng rỡ chép trong vân đài

Nước Nam thường có thánh tài

Sơn hà đặt vững ai hay tỏ tường?

121- So mấy lề để tàng kim quỹ

Kể sau này ngu bỉ được coi

Đôi phen đất lở, cát bồi

Đó đây ong kiến, dậy trời quỷ ma

125- Ba con đổi lấy một cha

Làm cho thiên hạ xót xa vì tiền

Mão Thìn Tí Ngọ bất yên

Đợi tam tứ ngũ lai niên cùng gần.

129- Hoành Sơn nhất đái

Vạn đại dung thân

Đến thời thiên hạ vô quân

Làm vua chẳng dễ, làm dân chẳng lành.

133- Gà kêu cho khỉ dậy nhanh

Phụ nguyên số đã rành rành cáo chung

Thiên sinh hữu nhất anh hùng

Cứu dân độ thế trừ hung diệt tà.

137- Thái Nguyên cận Bắc đường xa

Ai mà tìm thấy mới là thần minh

Uy nghi dung mạo khác hình

Thác cư một góc kim tinh non đoài

141- Cùng nhau khuya sớm chăn nuôi

Chờ cơ mới sẽ ra đời cứu dân

Binh thư mấy quyển kinh luân

Thiên văn địa lý, nhân dân phép màu

145- Xem ý trời ngõ hầu khải thánh

Dốc sinh ra điều đỉnh hộ mai

Song thiên nhật nguyệt sáng soi

Thánh nhân chẳng biết thì coi như tường

149- Thông minh kim cổ khác thường

Thuấn Nghiêu là trí, Cao Quang là tài

Đấng hiên ngang nào ai biết trước

Tài lược thao uyên bác vũ văn

Ai còn khoe trí khoe năng

Cấm kia bắt nọ hung hăng với người.

155- Chưa từng thấy nay đời sự lạ

Chốc lại mòng gá vạ cho dân

Muốn bình sao chẳng lấy nhân

Muốn yên sao lại bắt dân ghê mình?

159- Đã ngu dại Hoàn, Linh đời Hán

Lại đua nhau quần thán đồ lê

Chức này quyền nọ say mê

Làm cho thiên hạ khôn bề tựa nương

Kẻ thì phải thuở hung hoang

Kẻ thì bận của bổng toan, khốn mình

165- Cửu cửu càn khôn dĩ định

Thanh minh thời tiết hoa tàn

Trực đáo dương đầu mã vĩ

Hồ binh bát vạn nhập Tràng An

169- Nực cười những kẻ bàng quang

Cờ tam lại muốn toan đường chống xe

Lại còn áo mũ xun xoe

Còn ra xe ngựa màu mè khoe khoang.

173- Ghê thay thau lẫn với vàng

Vàng kia thử lửa càng cao giá vàng

Thánh ra tuyết tán mây tan

Bây giờ mới sáng rõ ràng nơi nơi.

177- Can qua, việc nước bời bời

Trên thuận ý trời, dưới đẹp lòng dân

Oai phong khấp quỷ kinh thần

Nhân nghĩa xa gần bách tính ngợi ca

181- Rừng xanh, núi đỏ bao la

Đông tàn, Tây bại sang gà mới yên

Sửu Dần thiên hạ đảo điên

Ngày nay thiên số vận niên rành rành.

185- Long vĩ xà đầu khởi chiến tranh

Can qua xứ xứ khổ đao binh

Mã đề dương cước anh hùng tận

Thân dậu niên lai kiến thái bình

189- Sự đời tính đã phân minh

Thanh nhàn mới kểchyện mình trước sau

Đầu thu gà gáy xôn xao

Mặt trăng xưa sáng tỏ vào Thăng Long.

193- Chó kêu ầm ỉ mùa đông

Cha con Nguyễn lại bế bồng nhau đi

Lợn kêu tình thế lâm nguy

Quỷ vương chết giữa đường đi trên giời

197- Chuột sa chỉnh gạo nằm chơi

Trâu cày ngốc lại chào đời bước ra

Hùm gầm khắp nẽo gần xa

Mèo kêu rợn tiếng, quỷ ma tơi bời.

201- Rồng bay năm vẻ sáng ngời

Rắn qua sửa soạn hết đời sa tăng

Ngựa hồng quỷ mới nhăn răng

Cha con dòng họ thầy tăng hết thời

205- Chín con rồng lộn khắp nơi

Nhện giăng lưới gạch dại thời mắc mưu

Lời truyền để lại bấy nhiêu

Phương đoài giặc đã đến chiều bại vong

Hậu sinh thuộc lấy làm lòng

Đến khi ngộ biến đường trong giữ mình.

211- Đầu can Võ tướng ra binh

Ắt là trăm họ thái bình âu ca

Thần Kinh Thái Ất suy ra

Để dành con cháu đem ra nghiệm bàn

215- Ngày thường xem thấy quyển vàng

Của riêng bảo ngọc để tàng xem chơi

Bởi Thái Ất thấy lạ đời

Ấy thuở sấm trời vô giá thập phân

219- Kể từ đời Lạc Long Quân

Đắp đổi xoay vần đến lục thất gian

Mỗi đời có một tôi ngoan

Giúp chung nhà nước dân an thái bình

223- Phú quý hồng trần mộng

Bần cùng bạch phát sinh

Hoa thôn đa khuyển phệ

Mục giã giục nhân canh

Bắc hữu Kim thành tráng

Nam hữu Ngọc bích thành

Phân phân tùng bách khởi

Nhiễu nhiễu xuất đông chinh

Bảo giang thiên tử xuất

Bất chiến tự nhiên thành

233- Rồi ra mới biết thánh minh

Mừng đời được lúc hiển vinh reo hò

Nhị Hà một dải quanh co

Chính thực chốn ấy đế đô hoàng bào

Khắp hoà thiên hạ nao nao

Cá gặp mưa rào có thích cùng chăng?

239- Nói đến độ thầy tăng mở nước

Đám quỷ kia xuôi ngược đến đâu

Bấy lâu những cậy phép màu

Bây giờ phép ấy để lâu không hào

243- Cũng có kẻ non trèo biển lội

Lánh mình vào ở nội Ngô Tề

Có thầy Nhân Thập đi về

Tả hữu phù trì, cây cỏ thành binh

247- Những người phụ giúp thánh minh

Quân tiên xướng nghĩa chẳng tàn hại ai

Phùng thời nay hội thái lai

Can qua chiến trận để người thưởng công

251- Trẻ già được biết sự lòng

Ghi làm một bản để hòng giở xem

Đời này những thánh cùng tiên

Sinh những người hiền trị nước an dân

255- Này những lúc thánh nhân chưa lại

Chó còn nằm đầu khải cuối thu

Khuyên ai sớm biết khuông phù

Giúp cho thiên hạ Đường, Ngu ngỏ hầu.

259- Cơ tạo hoá phép mầu khôn tỏ,

Cuộc tàn rồi mới tỏ thấp cao.

Thấy sấm từ đây chép vào

Một mảy tơ hào chẳng dám sai ngoa

...................................

(*) Sấm ký ở bản A có 262 câu, gồm 14 câu “cảm đề” và 248 câu “sấm ký” là gốc của bản Quốc ngư Hoàng Xuân và

Thời Tập. Bản AB.444 Viện Hán Nôm gốc của bản quốc ngữ Mai Lĩnh.

2. Nghệ thuật thơ chữ Hán của Nguyễn Bỉnh Khiêm

NGUYỄN HUỆ CHI

Nguyễn Bỉnh Khiêm (1491-1585) là một tác gia lớn mà sự nghiệp bao trùm gần hết thế kỷ XVI. Với tư cách nhà thơ, ông sáng tác cả thơ chữ Hán và thơ Nôm. Nhưng nếu thơ Nôm của ông có khá nhiều bài lẫn lộn với thơ Nôm Nguyễn Trãi (1380-1442), đến nay vẫn chưa thể tách bạch, thì thơ chữ Hán của ông lại mang những đặc điểm khác với thơ chữ Hán Nguyễn Trãi và cũng khó trùng lẫn với thơ chữ Hán của bất kỳ ai. Nét riêng khu biệt thơ chữ Hán Nguyễn Bỉnh Khiêm đã được giới học giả bàn nhiều, nhất là từ hướng tiếp cận nội dung tư tưởng. Lần này, xin thử góp thêm một đôi điều về hình thức nghệ thuật.

Với số lượng 1.000 bài thơ như chính Nguyễn Bỉnh Khiêm viết trong lời Tựa Bạch Vân am thi tập, có thể nói ngay rằng ông là người sở trường về thơ chữ Hán, và ông gửi gắm tâm sự “cứu thế” cũng như tinh lực sáng tạo trước hết vào thơ chữ Hán chữ không phải thơ Nôm. Có điều, trong tiến trình phát triển của thơ ca dân tộc, do sớm chịu ảnh hưởng của ngôn ngữ và văn học Trung Quốc, lại được đào luyện chu đáo ở các trường học chữ Hán, nên dòng thơ Hán - Việt đã xuất hiện từ rất sớm và cũng thành thục từ khá lâu trước Nguyễn Bỉnh Khiêm. Là người làm thơ chứ Hán, Nguyễn Bỉnh Khiêm chỉ kế thừa truyền thống tốt đẹp đó và phát triển lên chứ không có gì phải khổ công mò mẫm, tìm tòi như trong phần thơ tiếng Việt. Tất nhiên, mọi thành tựu rực rỡ của quá khứ không phải bao giờ cũng có tác động thuận lợi đối với tâm lý sáng tạo của nghệ sĩ. Thông thường mới bước chân vào làng thơ, nhìn vào bề dày của lịch sử, người ta dễ cảm thấy ngợp và nếu không phải là người có bản lĩnh, ít ai dám thách thức với những đỉnh cao sừng sững che rợp tầm mắt mình. Giỏi lắm, người ta cũng chỉ làm theo người trước một cách thụ động là cùng. Thơ Nguyễn Bỉnh Khiêm có những mặt quả đúng như vậy, nhưng cũng có mặt không hoàn toàn như vậy. Có hứng thú làm đến 1.000 bài, một số lượng mà cho đến thời của ông hình như vẫn chưa ai đạt đến (1), người nghệ sĩ trong Nguyễn Bỉnh Khiêm chắc hẳn từ rất sớm đã được bồi dưỡng một năng khiếu và một cảm hứng sáng tạo mạnh mẽ. Mặt khác, chắc hẳn ông cũng đã tắm gội trong ngọn nguồn của các dòng thơ quá khứ, tiếp xúc với các phong cách tiêu biểu, trên cơ sở đó lựa chọn con đường đi riêng cho mình. Ta sẽ thấy Nguyễn Bỉnh Khiêm tuy rất gần Nguyễn Trãi trong phong cách thơ Nôm nhưng trong thơ chữ Hán của ông, ông đã không lựa chọn hình thức biểu đạt kỳ vĩ để nói lên vẻ đẹp hùng tráng của thiên nhiên, cũng không bộc bạch trực diện thân phận riêng của mình như trong thơ chữ Hán Nguyễn Trãi. Ông có phần gần gũi với phong thái hồn hậu trong thơ Lý - Trần, mặc dầu chưa bao giờ thơ ông đạt được vẻ tự nhiên tươi tắn của thơ Lý - Trần, và cũng không lắng đọng lại trong thơ cái mầu sắc “sắc không” uyển chuyển của nhà Phật vốn là chiều sâu triết lý của thơ Lý - Trần. Nguyễn Bỉnh Khiêm cũng có những mặt tiếp thu phong cách trường thơ Nguyễn Bảo (1452-?), Thái Thuận (1441-?) ở thế kỷ XV với những nét khắc họa bình đạm, giản dị khung cảnh sông núi, đồng ruộng, làng quê...

Nếu xét về đề tài thì thơ chữ Hán Nguyễn Bỉnh Khiêm nói chung bao quát ba loại đề tài lớn: ngôn chí, tả cảnh, vịnh vật. Đó cũng là những đề tài truyền thống của nhà nho chứ không có gì mới mẻ. Thêm nữa, trong thơ ông, ba loại đề tài này cũng không tách bạch mà có xu hướng hòa trộn vào nhau, trong đó đề tài “ngôn chí” hầu như len lỏi vào mọi hình thức khác. Điều này cũng là dễ hiểu, bởi Nguyễn Bỉnh Khiêm vốn xuất thân từ cửa trường Khổng Mạnh, mà đối với lớp người này, hoạt động thi ca bao giờ cũng là phương thức cao quý để người quân tử tỏ bày chính kiến của mình. “Thi khả dĩ hưng, khả dĩ quan, khả dĩ quần... cận chi sự phụ mẫu, viễn chi sự quân...”. Cho nên không thể cẩu thả hay tùy hứng trong nghệ thuật làm thơ. Sự quy định chặt chẽ của một quan niệm như trên khiến cho Nguyễn Bỉnh Khiêm dù cố gắng đến đâu cũng không thể thoát khỏi tính tượng trưng, ước lệ trong quá trình sáng tác. Hình thức “ý tại ngôn ngoại” trong thơ ông vẫn là phổ biến. Ông tả cảnh hay vịnh vật đấy mà thực chất là để nói lên một hoài bão, gửi gắm một suy nghĩ, tâm tình không liên quan gì đến đối tượng mà ông miêu tả. Ông không quan tâm đến tính chân thực cần có của sự tái hiện thẩm mỹ, vì ông không thấy có nhu cầu phải mô tả vẻ đẹp tự nó của đối tượng như là một mục đích trọn vẹn của thi ca. Về điểm này, thơ vịnh vật của Nguyễn Bỉnh Khiêm có phần gắn với trường phái Tao đàn Hồng Đức dưới thời Lê Thánh Tông, và những đề tài “quả dừa”, “cây đa”, “con ve”, “cây khoai”... của ông thật ra chẳng hề đem lại cho ta một cảm hứng khách quan đúng đắn nào về những sự vật được ông nhắc tới. Chúng giữ vai trò của những biểu tượng thuần túy. Mà cốt lõi trung tâm của loạt biểu tượng này trước sau cũng vẫn quy tụ vào một hình ảnh: bậc đại nhân, người ẩn dật, kẻ sĩ quân tử.

Nói về thể tài, thơ chữ Hán Nguyễn Bỉnh Khiêm chủ yếu chia thành hai loại: thơ Đường luật và thơ cổ phong. Trong thơ Đường luật, ông sáng tác cả thất luật và ngũ luật, nhưng thơ thất luật chiếm số lượng trội hơn. Còn trong thơ cổ phong, hầu như ông chỉ dùng ngũ ngôn là chính.

Nguyễn Bỉnh Khiêm là người làm thơ Đường thành thạo. Nhiều bài thơ Đường luật của ông giàu kỹ xảo điệp từ và đối thanh, đối ý rất chỉnh, mà lại không hề có chút gò gẫm, chứng tỏ ông nhập vào môi trường thơ Đường một cách thân thuộc như cá sống

trong nước, chứ không phải là một thợ thơ. Ông rất hay dùng từ điệp ở câu đầu và câu thứ hai của bài thơ, làm cho người đọc vừa đọc vào thơ ông đã phải chú ý đến một sự khác thường về nhạc điệu. Cách dùng từ điệp của ông cũng khá giản dị, tưởng chỉ là thuận miệng mà nói ra như vậy, kỳ thực là cái giản dị của một bậc đại bút. Mỗi chữ lặp đều mở ra một trường liên tưởng rộng rãi, vừa đăng đối, trùng điệp về hình ảnh:

Bán thôn y thị, bán nhân hương

(Ngụ hứng, bài 1)

Bạch Vân am bạng bạch vân hương

(Tự thuật, bài 3)

vừa có âm thanh lanh lảnh của khe suối:

Vân am, am cận tiểu khê tuyền

(Ngụ hứng, bài 10)

lại vừa là cái khoái ý ngân lên trong tâm hồn:

Mịch đắc thôn khê, địa nhất triền,

Nhàn lai ngô diệc lạc ngô thiên.

(Ngụ hứng, bài 4)

Thùy gia huyền quản túy phong lưu,

Tranh tự du nhàn mịch thắng du.

(Trung tân quán ngụ hứng, bài 5)

Thiều quang thục úc cáp giai thần,

Tối ái kim xuân thắng tích xuân.

(Ất Sửu tân xuân hý tác)

Có khi từ điệp được Nguyễn Bỉnh Khiêm dùng tả trong những cặp câu đối, không chỉ

có tác dụng lặp lại từ ngữ mà còn gây tương phản về âm hưởng, như những tiếng vọng xa gần của đời sống dội lại, tăng thêm sức động của từng cặp sóng đối giữa cảnh với người:

Ngư chu vãn hướng ngư khê bạc,

Dã tốc hương tòng dã khách lai.

(Thuyền cá chiều về khe cá đậu,

Rau quê hương tiễn khách quê chơi.) (*)

(Trung Tân quán ngụ hứng, bài 1)

Cũng có khi từ điệp được tác giả đặt liên tiếp thành chuỗi trong gần suốt một bài, gợi cái ý triền miên bất tận và sự xoắn quyện của dòng tư tưởng:

Nhân thôn quán tây nam,

Giang thủy quán tây bắc.

Trung hữu bán mẫu viên,

Viên hữu Vân am trắc.

Luân chuyển trần bất đáo,

Hoa trúc thủ tự thực.

Trượng lý tập hoa hương,

Trản lạc xâm hoa sắc.

Điểu thổ phanh trà yên,

Ngư thôn tẩy nghiễn mặc.

Khiển hướng nhậm thi cuồng,

Phù suy đa tửu thực.

Nhân xảo ngã độc chuyết,

Thùy tri chuyết thị đức.

Ngã chuyết nhân giai xảo,

Thùy tri xảo thị tặc.

Kiền thôn tĩnh lý suy,

Kim cổ nhàn trung đắc

Hiểm, mạc hiểm thế đồ,

Bất tiễn, tiện kinh cức.

Nguy, mạc nguy nhân tâm,

Nhất phóng tiện quỷ quắc.

Quân tử cầu sở chi,

Chí thiện tư vi cực

(Trung Tân ngụ hứng)

Bên cạnh nghệ thuật điệp từ, việc xây dựng các cặp câu đối cũng là một sở trường của Nguyễn Bỉnh Khiêm, và hình như tiêu điểm của các cặp câu đối này là nhắm vào một hình tượng đột xuất – “ông nhàn”:

Cao khiết thùy vi thiên hạ sĩ?

An nhàn ngã thị địa trung tiên.

(Trong sạch trên đời ai kẻ sĩ?

An nhàn giữa cõi ấy ta tiên.)(*)

Ngụ hứng, bài 10)

“Ông nhàn” ấy, đặt trong thế chiếu ứng qua lại của gió trăng hoa cỏ, càng tôn thêm

phong độ tiên cốt:

Hiểu lâm thái phố sương niêm lý

Dạ phiếm ngư ky nguyệt mãn thuyền.

(*) Hữu Thế dịch.

(1) Trong bài Trung Tân quán ngụ hứng, số 8, Nguyễn Bỉnh Khiêm còn có một câu:

“Thi tá oanh hoa thiên thủ hữu” nghĩa là: “Thơ mượn được cảnh chim oanh và hoa,

nghìn bài cũng có”, ngữ khí câu này cho thấy lòng tự tin của ông đối với bút lực mình.

(Vườn rau sáng dạo sương đầy dép,

Bến cá đêm trăng bóng lọt thuyền.) (*)

(Ngụ hứng, bài 4)

Ngay cả mầu sắc cũng được vận dụng đối chọi, nhằm mở rộng không gian vũ trụ của

người ở ẩn:

Sơn đới thu dung thanh chuyển sấu,

Giang hàm nguyệt ảnh bạch tương sai.

(Núi nhuộm sắc thu xanh nhạt vẻ,

Sông in bóng nguyệt trắng lồng đôi.) (*)

(Ngụ hứng, bài 8)

Trong các cặp câu đối Nguyễn Bỉnh Khiêm còn chú ý đến biện pháp đảo trang, gây

cho ngữ điệu câu thơ một ấn tượng mạnh. Cả hai cặp câu đối trong Ngụ hứng, bài 10

(đã dẫn hai câu ở phần trên) đều dùng biện pháp đảo trang đó. Có thể phân cách các từ đảo trang ở mỗi câu bằng hai chấm để thấy rõ dụng ý nghệ thuật của tác giả:

Cao khiết: thùy vi thiên hạ sĩ?

An nhàn: ngã thị địa trung tiên.

Vãn hương tam kính: Đào Bành Trạch,

Phá ốc sổ gian: Lư Ngọc Xuyên.

(Trong sạch: trên đời ai kẻ sĩ?

An nhàn: giữa cõi ấy ta tiên.

Cúc thơm ba khóm: Đào Bành Trạch,

Nhà nát vài gian: Lư Ngọc Xuyên.) (*)

Hữu Thế dịch

Rõ ràng, không thể không thừa nhận trong khuôn khổ một thể thơ niêm luật chặt chẽ như thơ Đường, Nguyễn Bỉnh Khiêm đã biết cách phát huy cá tính sáng tạo của mình để có được những tìm tòi nhất định. Nhưng điều đáng nói ở đây là nếu từ một góc nhìn sâu hơn, nhìn vào đặc trưng thi pháp, nó mới là linh hồn của thi ca, thì thơ Đường của Nguyễn Bỉnh Khiêm lại không mang phong vị thơ Đường bao nhiêu. Nếu thơ Đường số lớn là thơ tâm trạng, trong đó chủ thể thẩm mỹ thông qua cảnh vật để tự bộc lộ mình, thì thơ ông nói chung là thơ ngôn chí, mà chí ở đây là chí của người quân tử trong mọi trường hợp hành, tàng, xuất, xử. Nếu thơ Đường là thơ tương phản động - tĩnh thì thơ ông là thơ trung hòa động - tĩnh:

Công danh bất hệ nhất ngư chu,

Liêu hướng điền viên mịch thắng du.

Tài cúc đình tiền vô tục khách,

Cán y khê ngoại hữu thanh lưu.

(Công danh hờ hững chiếc thuyền không,

Cảnh thắng tìm về thú ruộng đồng.

Sân cúc lại qua không khách tục,

Khe liêm tắm giặt sẵn dòng trong.)

(Nguyễn Văn Bách dịch)

(Ngụ hứng, bài 3)

Nếu trong thơ Đường luôn luôn có hai điểm nhìn đối sánh: điểm nhìn hướng ngoại là

sự xạ ảnh của điểm nhìn hướng nội, thì trong thơ ông, chiều hướng khách thể hóa tâm

trạng lại dẫn đến sự hợp nhất của hai điểm nhìn. Và nếu thơ Đường thu hút người đọc

ở một kết cấu "khép", một nhân vật mở ra ở đầu bài thơ và mất hút trong cô đơn,

không gian và thời gian đều là những ám ảnh tâm linh của cá thể cô đơn đó, thì thơ

ông lại là một kết cấu "khép - mở", gợi lên hình ảnh một con người ung dung tự tại,

trong sự hài hòa của một không - thời gian hiện hữu.

Tế nịch phủ nguy quý bất tài,

Cố hương hữu ước trụng quy lai.

Khiết thân chỉ khủng thanh danh đại,

Kịch túy na tri lão bệnh thôi.

Sơn đới thu dung thanh chuyển sấu,

Giang hàm nguyệt ảnh bạch tương sai.

Cơ quan liễu khước đô vô sự,

Tân quán sài môn tận nhật khai.

(Tài mọn khôn lo liệu việc đời,

Hẹn hò vườn cũ hãy về thôi.

Sạch mình luống sợ thanh danh lớn,

Say khướt nào hay lão bệnh rồi.

Núi nhuộm sắc thu xanh nhạt vẻ,

Sông in bóng nguyệt trắng lồng đôi.

Thản nhiên vô sự lòng không vướng,

Tân quán ngày đêm mở cửa hoài.)

(Hữu Thế dịch)

(Ngụ hứng, bài 8)

Thơ Nguyễn Bỉnh Khiêm là tiếng nói của "cái ta" đạo lý chứ chưa bao giờ đạt đến "cái tôi" cá thể. Ông không giành được cho mình một nghệ thuật say người như thơ Đường. Tuy vậy, những phản mã thơ Đường do ông sáng tạo cũng chứng tỏ một sự vật lộn bền bỉ của nghệ thuật thơ ca cổ điển dân tộc để không rơi vào chỗ mô phỏng. Điều này càng cho thấy vận mệnh của dòng thơ Hán - Việt trong hàng trăm năm trước đã không bị lệ thuộc hoàn toàn vào những ảnh hưởng to lớn mà nó tiếp thu ở dòng thơ chữ Hán nước ngoài, mà luôn luôn tùy thuộc vào sức sống của chính nó, là điều kiện để chuyển hóa và thanh lọc những gì mà nó tiếp thu, và để cách tân, sáng tạo theo đúng quy luật vận động nội tại.

Nhưng ngoài những bài thơ Đường luật, còn phải nói đến phần thơ ngũ ngôn cổ phong của Nguyễn Bỉnh Khiêm. Sáng tác theo thể cổ phong thì nhiều nhà thơ trước Nguyễn Bỉnh Khiêm đã từng thể nghiệm. Thời Lý - Trần có Trần Tung (1230-1291), Trần Minh Tông (1300-1357)… Thời Lê sơ có Nguyễn Trãi, Nguyễn Bảo… Họ viết những bài thơ theo thể này nhằm biểu đạt cảm hứng phóng khoáng về những đề tài khó lòng dung nạp hết trong một bài Đường luật. Cảm hứng Thiền của Trần Tung là một bằng chứng khá rõ: những giờ phút ngộ đạo của vị cư sĩ họ Trần đã gây nên trong ông một niềm phấn hứng mạnh mẽ, buộc ông phải mở rộng dung lượng cảm xúc, và kết quả là một loạt bài thơ trường thiên, trường đoản cú, niêm luật không câu thúc ra đời. Nguyễn Bỉnh Khiêm có lẽ cũng ở vào trường hợp này.

Như vậy, nói đến nghệ thuật trong thơ chữ Hán Nguyễn Bỉnh Khiêm, việc xem xét vị trí của thể thơ có một ý nghĩa quan trọng tương đối. Nhà thơ sáng tác thể thơ này hay thể thơ kia chủ yếu là do yêu cầu chuyển tải cảm hứng. Hình thức nào chuyển tải đạt nhất mạch cảm hứng của tác giả là hình thức tối ưu trong sáng tạo. Nguyễn Bỉnh Khiêm đã sống trong môi trường thơ Đường luật như cá sống trong nước, đã cùng lúc biểu hiện trong thơ Đường luật cả hai con người xuất thế và nhập thế, nhưng cái lõi cốt yếu thì vẫn là kiểu ngưùơi ung dung tự tại, vượt lên trên mọi thế thái nhân tình. Dĩ nhiên, thời cuộc rối ren phức tạp không cho phép ông dừng ở đấy. Khuôn khổ chật hẹp của thơ Đường luật ràng buộc tầm suy nghĩ của ông. Ông đành phải "phá rào", tìm đến thể ngũ ngôn trường thiên thay cho thể thơ Đường luật để mở rộng dung lượng phản ánh của tác phẩm, trong đó ông đối diện trực tiếp với thế sự và trở thành nhà phẩm bình thế sự.

Chính vì thế, trở lại với thể thơ Đường luật của Nguyễn Bỉnh Khiêm để soi nhìn từ một góc độ khác, ta dường như lại khám phá thêm một điểm mới: ngay ở phần thơ này, tính thuần nhất về tư tưởng đã bị vi phạm ở một số khá nhiều bài. Nguyễn Bỉnh Khiêm là con người luôn luôn băn khoăn trăn trở giữa xuất thế và nhập thế. Hai con người ấy đều tồn tại mọi nơi mọi lúc ở trong ông, chúng cứ chuyển hóa lẫn nhau một cách không tự giác, và đi vào cảm hứng sáng tạo đã đưa ông đến trạng huống lúc nào cũng như bị giằng níu, phân đôi, tự phản tỉnh đối với mình. "Xuất thế" mà lại "nhập thế", "nhập thế" nhưng trong chiều sâu tâm tưởng vẫn có một khoảnh trời "xuất thế" -đó là kết cấu "nghịch đảo", là sự đan cài của hai lớp nghĩa trái ngược thường thấy trong nghệ thuật thơ chữ Hán của ông. Hãy thử đọc một bài thơ Ngụ hứng số 2. Đây là tâm thế an nhàn, tìm lãng quên mình

trong cảnh vật của tác giả. Tác giả hiện ra trong tư cách một ông già, ngồi ngắm cảnh  chiều trước chén rượu chếnh choáng, và tưởng chừng ngoài trời chiều, dòng sông, tiếng hát thuyền chài, gió, cây, hoa, cỏ ra thì không còn biết đến gì nữa:

Giang quán đăng lâm nhật hướng tà,

Thừa hàn bả tửu thính ngư ca.

Bán thiên lương đệ thanh phong hảo,

Lưỡng ngạn tình thiên lục thụ đa.

Hứng kịch dã tình thiên ái cúc,

Túy nùng lão nhãn dị sinh hoa.

(Giang quán tiêu dao bóng xế tài,

Thừa nhàn chuốc rượu, lắng ngư ca.

Một cơn gió thoảng trời man mát,

Hai rặng cây xanh lá rượm rà.

Lúc hứng, hứng xui lòng mến cúc,

Chén say, say khướt mắt nhòe hoa.) (*)

Ngô Lập Chi dịch

Nhưng đột nhiên, đến hai câu kết, người làm thơ bỗng như chợt tỉnh khỏi cơn say sưa vô thức đó. Cả một câu hỏi nghiêm túc đặt ra đưa Nguyễn Bỉnh Khiêm trở lại đối mình với hiện thực:

Hà thời tái đổ Đường Ngu trị?

Y cựu kiền khôn nhất thái hòa

(Bao giờ lại thấy đời Nghiêu Thuấn

Xoay lại kiền khôn buổi thái hòa?) (*)

Ngô Lập Chi dịch

Thì ra ông có say đâu. Ông đang rất tỉnh trong cơn say. Không ít bài thơ khác của ông

đều được cấu tạo theo hình thức "lật ngược tình thế" như trên. Nghệ thuật xây dựng

hai câu kết ở đây đóng vai trò quan trọng. Hai câu kết bao giờ cũng là một mệnh đề

chuyển chiết. Bài Ngụ hứng số 1:

Bán y thôn thị, bán nhân hương,

Trung hữu trì viên nhất mẫu cường.

Am quán trường nhàn xuân bất lão,

Giang sơn nhập họa bút sinh hương.

Thanh lưu tá hưởng cầm thanh nhuận,

Cổ mộc lưu âm khách mộng lương.

(Một bên quê chợ một bên làng,

Hơn mẫu vườn ao cũng rảnh rang.

Am quán thư nhàn xuân mãi thắm,

Giang sơn như họa bút sinh hương.

Dòng tuôn vang vọng cung cầm đượm,

Bóng cả che râm mộng khách vương.)

(Hữu Thế dịch)

Mạch cảm hứng của bài thơ tưởng chừng sẽ đưa nhà thơ đắm sâu vào cõi mộng, ai mà chẳng phải tin như vậy. Nhưng không, ông chỉ vờ ngủ đấy thôi, bởi hai câu kết tiếp liền theo cho thấy ông rất tự ý thức về vị trí "tư văn" của mình: có một tiếng cười tự đắc ngầm đang muốn bật ra, ẩn sau đôi mắt nhìn đời lạc quan của tác giả:

Thặng hỷ tư văn thiên vị táng,

Chí kim hạnh đắc bộc thu dương.

(Mừng thấy "tư văn" trời chẳng bỏ,

Đến nay vẫn tắm ánh dương vàng. (*)

Và nếu trình tự "say - tỉnh" đã hầu thành quy luật, tạo nên các đột biến nghệ thuật trong thơ Nguyễn Bỉnh Khiêm như ta vừa dẫn, thì cũng một dạng đột biến, như thế nhưng theo trình tự ngược lại, lại diễn ra một cách lý thú ở những bài thơ mang cảm hứng nhập thế của ông. Ở những bài loại này, người đọc dễ dàng nhận ra cái bồng bột, hăng say của nhà thơ khi ông xuất phát từ chỗ đứng của một con người dấn mình vào thời cuộc. Ông được vua Mạc mấy lần mời tham gia tòng chinh dẹp loạn, và nỗi phẫn uất trước tình cảnh "Đảo huyền dân cửu ly hung ngược" (Bị treo ngược, lâu nay dân sa vào tay bọn hung tàn) biến ông thành con người xông xáo, không từ nan bất cứ việc gì:

Lão lai tương dữ cưỡng tòng nhung,

Diệt tặc do hoài báo quốc trung.

Mạo tuyết na từ thiên lý viễn,

Ưu thời ưng ký nhất tâm đồng.

(Tuổi già gắng gỏi việc binh nhung,

Giết giặc mong vì nước dốc trung.

Gội tuyết dám từ nghìn dặm thẳm,

Lo thời ghi tạc một lòng chung.)

(Lỗ Công dịch)

(Giản đồng sai Nghĩa Trai bá, Hoành Trung hầu)

Có lúc con người già nua ấy còn quên cả tuổi già, nghĩ đến trách nhiệm lớn lao, hồn nhiên cất lên tiếng hát để tỏ bày tráng chí:

Chỉ kỳ thệ phục cựu sơn hà,

Khẳng khái đăng chu phát hạo ca.

(Định kỳ khôi phục núi sông xưa,

Khẳng khái lên thuyền cất tiếng ca)

(Hữu Thế dịch)

(Thủy hành phó doanh cảm tác)

Nhưng sau tất cả những lời lẽ và cử chỉ rất mực hăng hái đó, bình tâm lại, dường như

ở một nơi nào trong chỗ sâu kín của tiềm thức ông vẫn cứ âm thầm vang lên một lời

nhắc nhở, rằng thật ra thì ông đã già rồi. Cái việc ông đóng vai con người xả thân

hành động chỉ là vì tình thế bắt buộc mà thôi, chứ ông không phải là người còn hợp

với "tạng" này. Và thế là, cũng như ở những bài thơ xuất thế, một tâm thế cưỡng lại

cái mạch hưng phấn tư tưởng đang có sẵn lại xuất hiện ở đây, và được biểu hiện cũng

chính trong hai câu kết, nó gói trọn tâm sự thực của tác giả:

Ký thủ tặc nô bình định hậu,

Trùng tầm Tân quán lữ ngư hà.

(Ghi đợi sau ngày yên giặc dữ,

Lại về Tân quán bạn tôm cua.)

(Hữu Thế dịch)

(Thủy hành phó doanh cảm tác)

Ký thủ vương sư hoàn khải nhật,

Luân cân bố hạt nhậm nhàn tình.

(Ngày nào quân lính khải hoàn,

Khăn thô áo vải an nhàn thảnh thơi.)

(Tòng Tây chinh, bài 1)

Đứng về cấu trúc nghệ thuật, thơ xuất thế và thơ nhập thế của Nguyễn Bỉnh Khiêm quả thực đều có chỗ giống nhau. Hơn ai hết, hiện tượng phản tỉnh, lật đi lật lại trong tư duy nghệ thuật của Nguyễn Bỉnh Khiêm phản ánh một sự giằng co không dứt giữa hai mặt xuất và xử trong chiều sâu tư tưởng của con người tác giả.