Thói quen cướp công có từ đâu?

Bạn đang ngồi tại bàn họp với các đồng nghiệp để tìm kiếm giải pháp cho một vấn đề. Nhiều ý kiến được nêu ra nhưng không có cái nào thực sự xuất sắc.

Đột nhiên bạn nảy ra một ý tưởng hay. Cả căn phòng im lặng. Ý tưởng đó bị gạt đi, và sự hỗn loạn quay trở lại.

Một tuần sau đó, sếp của bạn trình bày một ý tưởng giống hệt. Sếp bạn tỏ ra tự hào trước sự tán thưởng của mọi người. Trong khi đó trong đầu bạn chỉ nghĩ cách làm sao để tố cáo sự gian lận của bà sếp.

Nhiều người đã trải qua những tình huống tương tự.

Trong một cuộc khảo sát vào năm 2015 đối với 1.000 lao động, cứ năm sếp thì có một người thừa nhận thường xuyên ăn cắp ý tưởng của nhân viên.

Tệ hơn cả, tất cả mọi người đều thừa nhận đã từng đánh cắp ý tưởng ít nhất một lần. Gần một nửa những người được khảo sát nói họ cho rằng ý tưởng của mình đã bị đánh cắp để đánh bóng tên tuổi cho người khác.

Tuy nhiên các nghiên cứu chỉ ra rằng trong nhiều trường hợp, các đồng nghiệp của bạn thậm chí còn không nhận ra là họ đang đánh cắp ý tưởng của bạn.

Đó là hội chứng 'cryptomnesia' - một vấn đề về trí nhớ khiến người ta nhầm tưởng một ký ức là một ý tưởng sáng tạo. Nó đã được nhắc đến trong những trường hợp các bài nhạc kinh điển bị tố đạo nhạc hay một bác sỹ tuyên bố đã tìm ra một phương pháp mới dù nó đã được sử dụng nhiều năm trời.

Những người thích ăn cắp có lẽ sẽ nghĩ lý thuyết này khá tiện cho họ.

Thế nhưng hãy thử nghĩ xem: Bạn có thể nhớ gì được mình đã nghe về cái chết của David Bowie ở đâu? Hay bạn đã biết được về emoji (các ký tự biểu cảm) khi nào?

 Liệu vụ kiện đạo nhạc của Led Zeppelin có thể giải thích là do hội chứng cryptomnesia không? (Credit: Getty Images)

Rất khó để nhớ về nguồn gốc của những gì bạn biết. Đó là bởi vì có hai loại ký ức dài hạn có thể được nhớ lại một cách có ý thức.

Ví dụ như bạn đang tham dự một cuộc họp. Trong khi ngồi họp thì não của bạn lại bận bịu với việc cập nhật về những sự kiện trong cuộc đời bạn - những thông tin như nơi chốn, thời gian, ai đang nói gì, thời tiết ra sao - một chuỗi những trải nghiệm cá nhân nối tiếp nhau. Đó là 'ký ức tình tiết'.

Ngoài ra, bạn còn phải nhớ về nội dung thực sự của các cuộc nói chuyện.

Dù những thông tin này ban đầu được lưu trữ ở cùng một nơi với ký ức tình tiết, nhưng tất cả những kiến thức thu thập được sẽ được tách ra và nối với những kiến thức thu thập trước đó trong 'ký ức nội dung'.

Được lưu giữ trong phần 'ký ức nội dung' là những thứ như các thành phố thủ đô trên thế giới, hay các công thức toán học.

Hệ thống kép này giúp việc nhớ lại các thông tin hiệu quả hơn.

Tuy nhiên, nếu không có những ngữ cảnh ban đầu, việc nhớ lại các ký ức có thể mang lại cảm giác phấn chấn nguỵ tạo. Và nếu bạn chợt nhớ ra một đề nghị từ cuộc họp trước đó, bạn sẽ khó nhớ ra nó xuất phát từ ai.

Một khi đã hiểu về điều này, bạn sẽ nhận ra những trường hợp này xuất hiện khá thường xuyên.

Bạn sẽ luôn bị ám ảnh là mình đang kể lại một chuyện đùa trước mặt người đã nghĩ ra nó, hay những lý lẽ bạn đang sử dụng là sao chép từ một bài báo mà bạn vừa đọc khi sáng.

Đây không phải là một hiện tượng hiếm thấy.

"Hầu hết thời gian chúng ta luôn có những ký ức được dựng lên bên trong bộ nhớ của mình mà không hề hay biết," Elizabeth Loftus, một nhà tâm lý học tại Đại học Washsington, nói.

Thế nhưng tại chốn văn phòng thì không phải mọi hành động đánh cắp ý tưởng đều là do vô tình. Vậy điều này phổ biến tới đâu? Và làm sao bạn biết là nó đang xảy ra?

Quy trình vô thức

Trong một thử nghiệm, những người tình nguyện được yêu cầu liệt kê các tên vào những danh mục, ví dụ như danh mục động vật bốn chân.

Sau đó, những người tham gia được yêu cầu chỉ ra những từ mà họ đã đóng góp - chó, cừu, voi, v.v... Những người tình nguyện tham gia đã 'nhận vơ' một cách vô thức các từ mà người khác đưa ra ở mức 9,8%.

Khó để biết chắc chắn, nhưng có những điều kiện phổ biến khiến crytomnesia xảy ra.

Đầu tiên, điều dễ hiểu nhất là những ý tưởng hay thường dễ bị ăn cắp hơn những ý tưởng tồi.

Thêm nữa, các nghiên cứu cho thấy không chỉ chất lượng của một ý tưởng là quan trọng, mà còn uy tín của những người đưa ra nó nữa.

Bạn sẽ dễ bị ăn cắp ý tưởng từ những đồng nghiệp cùng giới tính, và trong những môi trường hỗn loạn, sẽ khó để mọi người có thể nhớ ai đã đưa ra những sáng kiến nào.

Bên cạnh đó, hiệu ứng 'người kế tiếp' cũng có tác động lớn.

Người tiếp theo phát biểu sẽ dễ đánh cắp ý tưởng của người trước đó, có thể vì họ bận đợi tới lượt phát biểu của mình nên không để ý.

Ngay cả việc họp nhóm cũng không an toàn, vì việc tham gia vào thảo luận để dẫn đến một ý tưởng nào đó có thể khiến các thành viên nhóm nghĩ rằng nó là của mình.

Hội tụ sự sáng tạo

Trong ngành quảng cáo, nơi việc tham khảo các ý tưởng khác là một phần của quy trình công việc, các lãnh đạo phải chiến đấu với hội chứng cryptomnesia mỗi ngày.

Karen Corrigan, nhà sáng lập hãng quảng cáo Happiness Brussels, hiểu rất rõ điều này.

"Nó xảy ra, và xảy ra khá thường xuyên", bà nói. "Những chuyên gia thiết kế ý tưởng, vốn thường xuyên nghiên cứu các quảng cáo trước đó, thường ghi nhớ chúng một cách vô thức và sau đó lại đưa ra những ý tưởng tương tự."

Chất lượng của một nhân viên tuỳ thuộc vào phản ứng của họ khi nhận ra điều này. Sự sáng tạo là vấn đề danh dự - hầu hết thời gian đó là một lỗi do vô ý. "Những nhân viên tốt sẽ nghĩ rằng 'à, cái này đã được làm rồi', và ngưng tại đó. Họ muốn sử dụng ý tưởng của chính mình."

Thế nhưng sự việc không quá tệ.

Có câu nói rằng không có gì là nguyên bản thực sự. Trong một thử nghiệm, các nhà nghiên cứu đã cho những người tham gia xem những tấm hình vẽ các sinh vật phi thực ngoài vũ trụ, và sau đó yêu cầu họ tự vẽ sinh vật của riêng mình.

Mặc dù sản phẩm sau đó là của riêng họ, nhưng những người tình nguyện này cũng đã lấy rất nhiều ý tưởng từ các sinh vật họ được xem trước đó. Cái mà người này gọi là hội chứng cryptomnesia lại có thể được người khác gọi là sự học hỏi.

Đây là điều mà Richard Beer, Giám đốc mảng sáng tạo tại Don't Panic London, có thể hiểu được.

"Khi tất cả mọi người đều đọc cùng một báo cáo, họ dễ có cùng một suy nghĩ. Ngay cả khi bạn ghi lại một buổi thảo luận và xem lại, cũng sẽ rất khó để biết ai đã nghĩ ra ý tưởng nào đó trước."

Rất khó để nhận biết hành động ăn cắp là có chủ đích hay không. Vì thế, Loftus khuyên nên tập trung vào việc tránh bị ăn cắp ý tưởng.

Điều này bao gồm việc tham gia các cuộc họp một cách có tổ chức - hãy ghi ra giấy khi cần thiết và luôn luôn để ý ai đang nói gì - một thao tác mà các nghiên cứu đã chứng minh là giúp tránh hộ chứng cryptomnesia tốt hơn.

Và có những kẻ cắp mà bạn không thể thắng được: Pabllo Picasso, Steve Jobs, Thomas Edison, Henry Ford... Rất nhiều thiên tài trong lĩnh vực của mình đã sao chép từ đối thủ. Có lẽ điều quan trọng không phải là bạn đã nghĩ ra ý tưởng đó ở đâu, mà là bạn sẽ làm gì với nó.

Bản tiếng Anh bài này đã đăng trên BBC Capital.