PHƯỢNG VĨ BÊN HỒ

Cây phượng vĩ bên hồ lộng gió,

Ve kêu rộn rã, gọi hè sang.

Hoa đỏ rực, trời xanh trong vắt,

Tựa ngọn lửa hồng, cháy miên man.

Lá biếc rung, mượt mà như tơ,

Dập dìu sóng nước, ánh hồ mơ.

Cành vươn dài, ôm trùm bóng mát,

Che lũ học trò, mộng tuổi thơ.

Hè đến, phượng rơi, thắp đỏ bờ,

Cánh hoa rực rỡ, trải lối mơ.

Bên hồ lặng, phượng vĩ kiêu sa,

Kể chuyện mùa hè, mãi không mờ.

THỜI CHUYỂN ĐỔI CỦA NHÂN LOẠI

Thế giới đang đổi thay, không bằng tiếng súng hay chiến xa, mà bằng những dòng dữ liệu vô hình, thuật toán sắc bén, và trí tuệ nhân tạo (AI) thầm lặng. Năm 2025 đánh dấu một cột mốc lịch sử: thời điểm nhân loại đứng giữa ngã ba đường, nơi các mô hình cũ sụp đổ và một trật tự mới manh nha. Đây không chỉ là một cuộc cách mạng công nghệ, mà là một cuộc tái định nghĩa bản chất của con người, xã hội, và kinh tế toàn cầu.

1 - Cơn Địa Chấn Toàn Cầu

Chưa bao giờ lịch sử chứng kiến sự hội tụ của nhiều biến động như hiện nay. Địa chính trị căng như dây đàn, chuỗi cung ứng toàn cầu rạn nứt, lạm phát leo thang, tiền tệ truyền thống lung lay, khí hậu biến đổi khốc liệt. Trong dòng chảy ấy, AI nổi lên như một lực lượng không chỉ thay đổi cách con người sống, mà còn buộc chúng ta phải đặt lại câu hỏi: Con người là ai trong một thế giới mà máy móc ngày càng thông minh?

Cuộc cách mạng kinh tế 2025 là kết quả của những dồn nén kéo dài: từ khủng hoảng hậu đại dịch, sự phụ thuộc quá mức vào chuỗi cung ứng giá rẻ, đến khát vọng tự chủ của các quốc gia và cá nhân. Toàn cầu hóa tự do, từng là kim chỉ nam của thế kỷ 20, giờ nhường chỗ cho những khối kinh tế khép kín, ưu tiên chủ quyền và phòng vệ. Mỹ dồn lực sản xuất chip bán dẫn tại nội địa, châu Âu đầu tư mạnh vào công nghệ pin xe điện, Trung Quốc kiểm soát nguồn đất hiếm, còn Việt Nam khởi động giấc mơ tự chủ năng lượng tái tạo. “Tái nội địa hóa” không chỉ là xu hướng, mà là chiến lược sống còn.

2 - Sóng Ngầm Trong Đời Sống

Sự chuyển đổi không chỉ diễn ra ở cấp độ quốc gia, mà len lỏi vào từng ngõ ngách đời sống. AI, từ một công cụ hỗ trợ, đang âm thầm thay thế nhiều công việc trung lưu: kế toán, dịch thuật, biên tập, quản trị văn phòng. Tự động hóa, từng giới hạn trong nhà máy, giờ tràn vào lớp học, văn phòng, và cả ngành sáng tạo. Một họa sĩ AI có thể vẽ tranh trong vài giây, một chatbot có thể soạn hợp đồng, và một thuật toán có thể phân tích dữ liệu nhanh hơn hàng trăm nhân viên. Hàng triệu người bị đẩy ra khỏi vùng an toàn, đối mặt với nguy cơ bị thay thế.

Nhưng trong nguy cơ luôn ẩn chứa cơ hội. AI không chỉ là mối đe dọa, mà là chìa khóa để nhân loại tiến hóa. Một thế hệ mới đang trỗi dậy: những người trẻ, không cần bằng cấp danh giá, chỉ cần laptop, tư duy tự học, và khả năng thích nghi, đã có thể khởi nghiệp, tạo sản phẩm toàn cầu, hay kiếm sống từ nhiều nguồn thu nhập phân tán. Từ các freelancer sử dụng AI để thiết kế đồ họa, đến những nhà sáng tạo nội dung tận dụng thuật toán để tiếp cận hàng triệu người, kỷ nguyên này thuộc về những ai biết cộng sinh với công nghệ. Ngược lại, những ai khước từ thay đổi sẽ bị lịch sử bỏ lại.

3 - Tài Sản Mới: Tư Duy và Tự Chủ

Trong thời đại này, tài sản quý giá nhất không còn là đất đai, vàng, hay máy móc, mà là khả năng thích nghi, hiểu biết về công nghệ, và tư duy tự chủ. Khi niềm tin vào hệ thống tài chính truyền thống lung lay do lạm phát và biến động tiền tệ, các mô hình tài chính mới ra đời: blockchain, tiền mã hóa ổn định (stablecoin), tiền kỹ thuật số do ngân hàng trung ương phát hành (CBDC), và tài chính phi tập trung (DeFi). Những khái niệm này không chỉ là công cụ, mà là nền móng của một nền kinh tế phân quyền, nơi cá nhân có thể tự kiểm soát tài sản và tương lai của mình.

Tư duy “tự lực” đang lan tỏa từ cá nhân đến quốc gia. Các nước không còn mơ mộng về tự do thương mại vô điều kiện, mà quay về bảo vệ công nghiệp nội địa, phát triển công nghệ lõi, và phục hồi nông nghiệp bản địa. Việt Nam, với vị trí địa chính trị trung lập, dân số trẻ, và nguồn nhân lực dồi dào, có cơ hội trở thành trung tâm sản xuất công nghệ cao, năng lượng tái tạo, và dịch vụ tri thức của Đông Nam Á. Tuy nhiên, để nắm bắt cơ hội, Việt Nam cần đầu tư mạnh vào giáo dục kỹ năng số, cơ sở hạ tầng công nghệ, và chính sách khuyến khích đổi mới sáng tạo.

4 - Cá Nhân Trong Cuộc Chuyển Đổi

Với mỗi người, năm 2025 là một lời cảnh tỉnh: không còn chỗ cho sự phụ thuộc vào một công việc cố định, một kỹ năng đơn lẻ, hay một nguồn thu nhập duy nhất. Kỷ nguyên mới đòi hỏi mỗi cá nhân trở thành một “doanh nghiệp một người”: tự học, tự vận hành, tự quản lý tài chính, và tự kiến tạo giá trị. Bằng cấp, thâm niên, hay sự phục tùng không còn là thước đo thành công. Thay vào đó, năng lực học nhanh, khả năng sử dụng công nghệ, và bản lĩnh tái tạo bản thân liên tục mới là chìa khóa.

Hãy thử tưởng tượng: một bạn trẻ ở Việt Nam, với một chiếc laptop và kiến thức tự học về AI, có thể tạo ra một ứng dụng phục vụ hàng ngàn người, hoặc tham gia thị trường toàn cầu qua các nền tảng như Upwork, Fiverr, hay NFT. Trong khi đó, những người bám víu vào mô hình làm việc truyền thống – như chờ đợi một công việc văn phòng ổn định – có nguy cơ bị tụt hậu. Đây là thời đại của sự linh hoạt, nơi giá trị được đo bằng khả năng tạo ra giải pháp, không phải bằng thời gian ngồi bàn giấy.

5 - Lựa Chọn Ở Ngã Ba Đường

Năm 2025 không phải là một biến cố nhất thời, mà là khởi đầu của một chu kỳ dài chuyển hóa. Thế giới đang vẽ lại bản đồ quyền lực, không bằng vũ khí, mà bằng chuỗi cung ứng, dữ liệu, và AI. Mỗi quốc gia, mỗi cá nhân đứng trước một câu hỏi: Đứng yên hay tái sinh? Đợi thời hay kiến tạo? Than thở về những mất mát hay nắm lấy cơ hội từ những cánh cửa mới?

Cuộc cách mạng kinh tế 2025 không khoan nhượng, nhưng cũng là cơ hội chưa từng có. Những ai dám nghĩ khác, hành động vượt giới hạn, và cộng sinh với công nghệ sẽ tìm thấy con đường của mình. Việt Nam, với tiềm năng của một quốc gia trẻ và năng động, có thể vươn lên nếu biết tận dụng thời cơ. Và mỗi cá nhân, nếu dám bước ra khỏi vùng an toàn, sẽ trở thành người kiến tạo tương lai.

Thời chuyển đổi của nhân loại không chỉ là câu chuyện của công nghệ hay kinh tế. Nó là câu chuyện về bản lĩnh, về khả năng nhìn ra trục xoay của thời đại, và dám bước đi trên con đường mới. Trong một thế giới đang đổi hướng, kẻ trì trệ sẽ bị lãng quên, nhưng người tiên phong sẽ viết nên lịch sử.

TẠI SAO GIÁO DỤC KỶ NGUYÊN SỐ CẦN TRUNG THỰC, TÀI GIỎI, VÀ NHÂN CÁCH?

Trong kỷ nguyên số năm 2025, khi trí tuệ nhân tạo (AI), dữ liệu lớn, và mạng xã hội định hình lại cách con người sống, làm việc, và kết nối, giáo dục không chỉ dừng lại ở việc truyền đạt kiến thức mà còn phải định hình con người để thích nghi với một thế giới thay đổi nhanh chóng. Các giá trị truyền thống như thật thà, khôn ngoan, và biết điều – dù vẫn quý giá trong văn hóa Việt Nam – cần được tái định nghĩa để phù hợp với bối cảnh mới. Thay vào đó, trung thực, tài giỏi, và nhân cách trở thành những trụ cột cần thiết để giáo dục đào tạo ra những công dân toàn cầu vừa có năng lực, vừa có đạo đức trong thời đại số.

1. Trung thực thay cho thật thà: Tính xác thực trong thế giới số

Thật thà, trong văn hóa Việt Nam, thường được hiểu là sự chân chất, giản dị, không lừa dối, nhưng đôi khi mang tính thụ động, thiếu sự chủ động trong việc bảo vệ sự thật. Ví dụ, một người thật thà có thể chọn im lặng trước sai trái để tránh rắc rối, hoặc không dám lên tiếng vì sợ mất lòng. Trong kỷ nguyên số, khi thông tin lan truyền với tốc độ chóng mặt qua mạng xã hội như TikTok, Zalo, hay Twitter, trung thực đòi hỏi nhiều hơn thế: không chỉ là không nói dối, mà còn là sự dũng cảm bảo vệ sự thật, công khai sai lầm, và chịu trách nhiệm với lời nói và hành động của mình.

• Tại sao cần trung thực?

Trong thế giới số, thông tin sai lệch (fake news) và thao túng dữ liệu đang trở thành vấn nạn. Theo báo cáo của Bộ Thông tin và Truyền thông Việt Nam năm 2024, hơn 30% nội dung trên mạng xã hội chứa thông tin không chính xác, gây ảnh hưởng lớn đến niềm tin xã hội. Một người trung thực không chỉ từ chối lan truyền thông tin sai lệch, mà còn chủ động kiểm chứng và lên tiếng khi cần thiết. Ví dụ, một sinh viên trung thực trong học tập sẽ không sao chép luận văn từ AI hay internet, mà tự làm bài và thừa nhận sai lầm nếu mắc lỗi.

• Giáo dục trung thực như thế nào?

Hệ thống giáo dục cần dạy học sinh kỹ năng kiểm chứng thông tin (fact-checking), sử dụng các công cụ như Google Scholar hay các nền tảng AI đáng tin cậy để xác minh nguồn. Đồng thời, giáo viên cần khuyến khích học sinh dám thừa nhận sai lầm và sửa chữa, thay vì che giấu để giữ “thể diện”. Các môn như Giáo dục công dân nên bao gồm bài học về đạo đức số, giúp học sinh hiểu rằng trung thực không chỉ là giá trị cá nhân, mà là trách nhiệm xã hội trong thời đại số.

2. Tài giỏi thay cho khôn ngoan: Năng lực vượt trên thủ thuật

Khôn ngoan, trong ngữ cảnh truyền thống Việt Nam, thường ám chỉ sự lanh lợi, biết cách ứng xử để đạt lợi ích cá nhân, đôi khi đi kèm với sự tính toán hoặc “mẹo vặt” để tránh thiệt hại. Ví dụ, một người khôn ngoan có thể biết cách luồn lách để đạt điểm cao hoặc lợi thế trong công việc, nhưng không nhất thiết có năng lực thực sự. Trong kỷ nguyên số, khi AI và tự động hóa đang thay thế nhiều công việc (như kế toán, dịch thuật), tài giỏi – tức là sự kết hợp của kiến thức chuyên sâu, kỹ năng sáng tạo, và khả năng thích nghi – trở thành yêu cầu bắt buộc.

• Tại sao cần tài giỏi?

Theo Diễn đàn Kinh tế Thế giới (WEF) năm 2024, 50% công việc hiện tại sẽ bị tự động hóa hoặc thay đổi bởi AI vào năm 2030. Trong bối cảnh này, người tài giỏi không chỉ biết cách “xoay xở” mà phải có năng lực thực sự: lập trình, phân tích dữ liệu, sáng tạo nội dung, hoặc quản lý dự án với sự hỗ trợ của công nghệ. Ví dụ, một lập trình viên Việt Nam sử dụng AI để tối ưu hóa mã nguồn, hoặc một nhà sáng tạo nội dung trên TikTok biết tận dụng thuật toán để tiếp cận hàng triệu người, đều là biểu hiện của tài giỏi trong thời đại mới.

• Giáo dục tài giỏi như thế nào?

Giáo dục cần chuyển từ học thuộc lòng sang phát triển tư duy sáng tạo và kỹ năng thực tiễn. Các trường học ở Việt Nam, như Đại học FPT hay các trung tâm đào tạo công nghệ, đã bắt đầu đưa các môn như lập trình Python, thiết kế AI, và phân tích dữ liệu vào chương trình. Tuy nhiên, cần mở rộng các khóa học này đến cả học sinh THPT và vùng nông thôn, nơi chỉ 40% dân số có tiếp cận internet thường xuyên (theo Bộ Thông tin và Truyền thông, 2024). Ngoài ra, giáo dục nên khuyến khích học sinh tự học qua các nền tảng như Coursera, Udemy, để phát triển năng lực thích nghi với công nghệ mới.

3. Nhân cách thay cho biết điều: Giá trị bền vững trong xã hội số

Biết điều, trong văn hóa Việt Nam, thường được hiểu là sự khéo léo trong ứng xử, biết nhường nhịn, tránh xung đột, và giữ hòa khí. Tuy nhiên, biết điều đôi khi mang tính thụ động, như việc né tránh mâu thuẫn hoặc im lặng trước bất công để “giữ hòa bình”. Trong kỷ nguyên số, khi mạng xã hội khuếch đại mọi hành vi và giá trị cá nhân, nhân cách – bao gồm sự chính trực, đồng cảm, và trách nhiệm xã hội – trở thành yếu tố cốt lõi để xây dựng lòng tin và các mối quan hệ bền vững.

• Tại sao cần nhân cách?

Xã hội số năm 2025 đầy rẫy áp lực từ văn hóa thành tích, nơi các bài đăng trên Facebook, TikTok khoe thành công cá nhân thu hút hàng ngàn lượt thích, nhưng lại làm mờ đi giá trị của lòng tốt và sự đồng cảm. Theo khảo sát của Đại học Quốc gia Hà Nội năm 2024, 65% sinh viên cảm thấy áp lực phải “thành công nhanh” để chứng minh bản thân trên mạng xã hội, dẫn đến sự xa cách trong các mối quan hệ. Một người có nhân cách không chỉ biết ứng xử khéo léo, mà còn dám đứng lên bảo vệ lẽ phải, đồng cảm với người khác, và xây dựng cộng đồng tích cực. Ví dụ, một nhân viên công ty biết từ chối tham gia lan truyền thông tin sai lệch, hay một sinh viên tình nguyện giúp đỡ người yếu thế, đều thể hiện nhân cách vượt xa sự “biết điều” truyền thống.

• Giáo dục nhân cách như thế nào?

Hệ thống giáo dục Việt Nam cần đưa giáo dục nhân cách vào chương trình chính, không chỉ qua môn Giáo dục công dân mà qua các hoạt động thực tiễn như tình nguyện, làm việc nhóm, hay giải quyết xung đột. Ví dụ, các trường học có thể tổ chức dự án cộng đồng, như dọn rác ở sông Tô Lịch hoặc hỗ trợ trẻ em vùng cao, để học sinh học cách đồng cảm và trách nhiệm. Ngoài ra, giáo viên và phụ huynh cần làm gương: một giáo viên không chỉ dạy toán, mà còn dạy học sinh cách lắng nghe bạn bè; một phụ huynh không chỉ hỏi “Con được bao nhiêu điểm?”, mà còn hỏi “Hôm nay con đã giúp được ai chưa?”. Trong kỷ nguyên số, giáo dục nhân cách còn bao gồm đạo đức số: không bắt nạt qua mạng, tôn trọng quyền riêng tư, và sử dụng mạng xã hội để lan tỏa điều tích cực.

4. Tại sao cần thay đổi trong giáo dục thời đại mới?

Trong kỷ nguyên số, khi AI có thể viết bài, dịch văn bản, hay phân tích dữ liệu nhanh hơn con người, giáo dục không thể chỉ tập trung vào kiến thức hàn lâm. Theo báo cáo của Bộ Giáo dục và Đào tạo năm 2024, hơn 80% học sinh THPT Việt Nam chịu áp lực từ các kỳ thi, nhưng chỉ 20% chương trình học bao gồm kỹ năng sống hoặc giáo dục nhân cách. Điều này tạo ra những thế hệ “thủ khoa cô đơn” – giỏi kiến thức nhưng thiếu kỹ năng giao tiếp, đồng cảm, hay trung thực trước áp lực.

• Trung thực thay thật thà: Vì thời đại số đòi hỏi sự xác thực và trách nhiệm với thông tin, không chỉ là sự chân chất cá nhân.

• Tài giỏi thay khôn ngoan: Vì thế giới cần những người có năng lực thực sự, sáng tạo, và thích nghi, chứ không chỉ biết “luồn lách”.

• Nhân cách thay biết điều: Vì xã hội số cần những con người chính trực, đồng cảm, và xây dựng cộng đồng, thay vì chỉ biết giữ hòa khí.

5. Giải pháp cho giáo dục Việt Nam năm 2025

Để giáo dục trung thực, tài giỏi, và nhân cách, Việt Nam cần hành động quyết liệt:

• Cải cách chương trình học: Tích hợp các môn như kỹ năng số, đạo đức số, và giáo dục nhân cách vào chương trình chính. Ví dụ, dạy học sinh cách sử dụng AI một cách trung thực, hoặc tổ chức các buổi tranh luận để rèn luyện tư duy phản biện và đồng cảm.

• Đào tạo giáo viên: Giáo viên cần được đào tạo để không chỉ dạy kiến thức mà còn truyền cảm hứng về nhân cách, như cách lắng nghe, tôn trọng học sinh, và làm gương trong ứng xử.

• Thu hẹp khoảng cách số: Đầu tư vào cơ sở hạ tầng internet ở nông thôn, nơi chỉ 40% dân số có truy cập thường xuyên, để đảm bảo mọi học sinh đều tiếp cận được giáo dục kỹ năng số.

• Khuyến khích tự học: Hỗ trợ học sinh tiếp cận các nền tảng học trực tuyến như Coursera, Khan Academy, để phát triển tư duy tài giỏi và trung thực trong học tập.

• Xây dựng văn hóa tử tế: Các trường học và gia đình cần khuyến khích văn hóa nói “cảm ơn”, “xin lỗi”, và tôn trọng người khác, từ bác lao công đến bạn bè trên mạng xã hội.

6. Kết luận: Xây dựng con người toàn diện cho kỷ nguyên mới

Trong kỷ nguyên số năm 2025, giáo dục Việt Nam không chỉ cần đào tạo những người học giỏi, mà phải tạo ra những con người trung thực, tài giỏi, và có nhân cách. Trung thực giúp họ đứng vững trước cơn lốc thông tin sai lệch. Tài giỏi giúp họ cạnh tranh trong một thế giới bị chi phối bởi AI và công nghệ. Nhân cách giúp họ xây dựng những mối quan hệ bền vững và lan tỏa điều tốt đẹp trong xã hội.

Thật thà, khôn ngoan, biết điều là những giá trị quý báu của văn hóa Việt Nam, nhưng trong thời đại mới, chúng cần được nâng tầm thành trung thực, tài giỏi, và nhân cách để phù hợp với một thế giới không ngừng chuyển động. Giáo dục, hơn bao giờ hết, phải là ngọn lửa thắp lên không chỉ trí tuệ, mà cả trái tim và đạo đức của thế hệ trẻ Việt Nam.

GIÁO DỤC KỶ NGUYÊN SỐ:

TỪ BỎ TƯ DUY “KHÔN HƠN GIỎI” ĐỂ HƯỚNG TỚI TRUNG THỰC, TÀI GIỎI, NHÂN CÁCH

Trong kỷ nguyên số năm 2025, khi trí tuệ nhân tạo (AI), dữ liệu lớn, và mạng xã hội định hình cách con người sống, học tập, và kết nối, giáo dục không chỉ dừng lại ở việc truyền đạt kiến thức mà phải đào tạo ra những con người phù hợp với thời đại mới. Văn hóa Việt Nam xưa, qua các câu chuyện cổ tích như “Cây khế” hay “Tấm Cám”, thường đề cao sự khôn ngoan – tức là lanh lợi, biết tính toán để vượt qua khó khăn hoặc giành lợi thế – hơn là tài giỏi về năng lực thực sự. Tuy nhiên, trong bối cảnh hiện đại, các giá trị như trung thực, tài giỏi, và nhân cách cần thay thế thật thà, khôn ngoan, và biết điều để giáo dục Việt Nam tạo ra những công dân toàn cầu vừa có năng lực, vừa có đạo đức. Bài phân tích này sẽ làm rõ tại sao cần từ bỏ tư duy “khôn hơn giỏi” và cách giáo dục phải thay đổi để thích nghi với kỷ nguyên số.

1. Nguồn gốc tư duy “khôn hơn giỏi” trong văn hóa cổ tích

Trong văn hóa Việt Nam, nhiều câu chuyện cổ tích đề cao sự khôn ngoan như một phẩm chất vượt trội để sinh tồn trong xã hội nông nghiệp đầy bất ổn. Chẳng hạn, trong “Cây khế”, người em khôn ngoan chọn túi nhỏ để lấy vàng, trong khi người anh tham lam bị trừng phạt. Hay trong “Tấm Cám”, Tấm dù hiền lành nhưng vẫn cần sự khôn khéo để vượt qua sự áp bức của mẹ con Cám. Những câu chuyện này phản ánh bối cảnh lịch sử, khi khôn ngoan – tức biết cách ứng xử lanh lợi, tránh thiệt hại, hoặc tận dụng cơ hội – là kỹ năng sống còn trong một xã hội thiếu công bằng, nơi tài năng thực sự thường không được công nhận nếu thiếu mưu mẹo.

Tuy nhiên, tư duy “khôn hơn giỏi” cũng có mặt trái. Nó khuyến khích sự tính toán, đôi khi dẫn đến hành vi thiếu trung thực hoặc lợi dụng người khác để đạt mục đích. Trong cổ tích, khôn ngoan thường được ca ngợi như cách để người yếu thế vượt qua khó khăn, nhưng trong xã hội hiện đại, khi công nghệ và thông tin minh bạch hơn, tư duy này có thể trở thành rào cản, khiến con người ưu tiên “mẹo vặt” hơn là phát triển năng lực thực sự hoặc xây dựng lòng tin.

2. Trung thực thay cho thật thà: Đạo đức trong thời đại thông tin

Thật thà trong văn hóa Việt Nam thường được hiểu là sự chân chất, không lừa dối, nhưng mang tính thụ động, đôi khi né tránh xung đột để giữ hòa khí. Ví dụ, một người thật thà có thể im lặng trước sai trái để tránh rắc rối. Trong kỷ nguyên số, khi thông tin lan truyền tức thời qua các nền tảng như TikTok, Zalo, hay Twitter, trung thực đòi hỏi hơn thế: không chỉ là không nói dối, mà còn là dũng cảm bảo vệ sự thật, thừa nhận sai lầm, và chịu trách nhiệm với hành động của mình.

• Tại sao cần trung thực?

Trong thế giới số, thông tin sai lệch (fake news) và thao túng dữ liệu là vấn nạn nghiêm trọng. Theo báo cáo của Bộ Thông tin và Truyền thông Việt Nam năm 2024, hơn 30% nội dung trên mạng xã hội chứa thông tin không chính xác, làm xói mòn niềm tin xã hội. Một người trung thực không chỉ từ chối lan truyền thông tin sai, mà còn chủ động kiểm chứng và lên tiếng khi cần. Ví dụ, một sinh viên trung thực sẽ không sao chép luận văn từ AI hay internet, mà tự làm bài và thừa nhận sai lầm nếu mắc lỗi. Trong khi đó, tư duy “khôn ngoan” kiểu cổ tích có thể khiến người ta chọn cách “luồn lách” để đạt điểm cao, như mua bài luận hoặc gian lận thi cử, điều này đi ngược lại giá trị của thời đại minh bạch.

• Giáo dục trung thực như thế nào?

Hệ thống giáo dục cần dạy học sinh kỹ năng kiểm chứng thông tin (fact-checking) qua các công cụ như Google Scholar hay các nền tảng AI đáng tin cậy. Các môn như Giáo dục công dân nên bao gồm bài học về đạo đức số, nhấn mạnh trách nhiệm của cá nhân trong việc bảo vệ sự thật. Giáo viên cũng cần khuyến khích học sinh dám thừa nhận sai lầm, thay vì che giấu để giữ “thể diện”. Ví dụ, một học sinh thừa nhận chưa hoàn thành bài tập vì gặp khó khăn sẽ được hướng dẫn thay vì bị phạt, từ đó xây dựng văn hóa trung thực.

3. Tài giỏi thay cho khôn ngoan: Năng lực thực thay cho mưu mẹo

Khôn ngoan, như được ca ngợi trong cổ tích, thường ám chỉ sự lanh lợi, biết tận dụng cơ hội hoặc luồn lách để đạt lợi ích cá nhân. Ví dụ, trong “Cây khế”, người em khôn ngoan biết chọn túi nhỏ để không bị chim ăn thịt. Tuy nhiên, trong kỷ nguyên số, khi AI và tự động hóa đang thay thế nhiều công việc (như kế toán, dịch thuật), tài giỏi – tức sự kết hợp của kiến thức chuyên sâu, kỹ năng sáng tạo, và khả năng thích nghi – trở thành yếu tố cốt lõi để cạnh tranh và tồn tại.

• Tại sao cần tài giỏi?

Theo Diễn đàn Kinh tế Thế giới (WEF) năm 2024, 50% công việc hiện tại sẽ bị tự động hóa hoặc thay đổi bởi AI vào năm 2030. Trong bối cảnh này, khôn ngoan kiểu “mẹo vặt” không còn đủ. Một lập trình viên Việt Nam cần biết sử dụng AI để tối ưu hóa mã nguồn, hay một nhà sáng tạo nội dung trên YouTube cần hiểu thuật toán để tiếp cận hàng triệu người. Tài giỏi đòi hỏi năng lực thực sự, không chỉ là khả năng “xoay xở” để qua mặt hệ thống. Ví dụ, trong khi tư duy khôn ngoan có thể khiến một sinh viên gian lận để đạt điểm cao, một người tài giỏi sẽ đầu tư thời gian học lập trình Python hoặc phân tích dữ liệu để tạo ra giá trị thực sự.

• Giáo dục tài giỏi như thế nào?

Giáo dục Việt Nam cần chuyển từ học thuộc lòng sang phát triển tư duy sáng tạo và kỹ năng thực tiễn. Các trường như Đại học FPT đã tiên phong đưa các môn như AI, lập trình, và dữ liệu lớn vào chương trình, nhưng cần mở rộng đến học sinh THPT và vùng nông thôn, nơi chỉ 40% dân số có truy cập internet thường xuyên (theo Bộ Thông tin và Truyền thông, 2024). Các nền tảng học trực tuyến như Coursera, Udemy nên được khuyến khích để học sinh tự học và phát triển kỹ năng. Đồng thời, giáo dục cần từ bỏ tư duy “khôn ngoan” kiểu cổ tích, như khuyến khích học sinh tìm cách “qua mặt” giáo viên, và thay vào đó khen thưởng những ai nỗ lực học hỏi và sáng tạo.

4. Nhân cách thay cho biết điều: Giá trị bền vững trong xã hội số

Biết điều, trong văn hóa Việt Nam, thường được hiểu là sự khéo léo trong ứng xử, giữ hòa khí, và tránh xung đột. Tuy nhiên, biết điều đôi khi mang tính thụ động, như im lặng trước bất công để tránh rắc rối. Trong kỷ nguyên số, khi mạng xã hội khuếch đại mọi hành vi và giá trị cá nhân, nhân cách – bao gồm sự chính trực, đồng cảm, và trách nhiệm xã hội – trở thành yếu tố then chốt để xây dựng lòng tin và các mối quan hệ bền vững.

• Tại sao cần nhân cách?

Xã hội số năm 2025 bị chi phối bởi văn hóa thành tích, với những bài đăng trên TikTok, Instagram khoe thành công cá nhân thu hút hàng ngàn lượt thích. Theo khảo sát của Đại học Quốc gia Hà Nội năm 2024, 65% sinh viên cảm thấy áp lực phải “thành công nhanh” để chứng minh bản thân trên mạng xã hội, dẫn đến sự xa cách trong các mối quan hệ. Một người có nhân cách không chỉ biết ứng xử khéo léo, mà còn dám đứng lên bảo vệ lẽ phải, đồng cảm với người yếu thế, và lan tỏa giá trị tích cực. Ví dụ, một nhân viên từ chối lan truyền thông tin sai lệch trên mạng, hay một sinh viên tình nguyện hỗ trợ trẻ em vùng cao, đều thể hiện nhân cách vượt xa sự “biết điều” truyền thống, vốn có thể dẫn đến việc im lặng trước bất công để giữ hòa khí.

• Giáo dục nhân cách như thế nào?

Giáo dục Việt Nam cần tích hợp giáo dục nhân cách vào chương trình chính, không chỉ qua môn Giáo dục công dân mà qua các hoạt động thực tiễn như dự án cộng đồng (dọn rác, hỗ trợ người khó khăn) hoặc các buổi tranh luận để rèn luyện tư duy phản biện và đồng cảm. Giáo viên và phụ huynh cần làm gương: giáo viên không chỉ dạy kiến thức mà còn thể hiện sự tôn trọng học sinh; phụ huynh không chỉ hỏi “Con được bao nhiêu điểm?” mà còn hỏi “Hôm nay con đã giúp được ai chưa?”. Trong kỷ nguyên số, giáo dục nhân cách còn bao gồm đạo đức số: không bắt nạt qua mạng, tôn trọng quyền riêng tư, và sử dụng mạng xã hội để lan tỏa điều tích cực.

5. Từ bỏ tư duy “khôn hơn giỏi” trong giáo dục

Tư duy “khôn hơn giỏi” từ cổ tích không còn phù hợp với kỷ nguyên số vì:

• Thiếu minh bạch: Khôn ngoan kiểu cổ tích thường khuyến khích sự tính toán để đạt lợi ích cá nhân, như gian lận hoặc luồn lách, trong khi thời đại số đòi hỏi sự minh bạch và trung thực để xây dựng lòng tin.

• Không đáp ứng nhu cầu thời đại: Công nghệ AI và tự động hóa yêu cầu năng lực thực sự (tài giỏi) thay vì mẹo vặt. Một người chỉ biết “xoay xở” sẽ bị tụt hậu khi máy móc có thể làm tốt hơn.

• Gây tổn hại mối quan hệ: Khôn ngoan có thể giúp đạt lợi ích trước mắt, nhưng thiếu nhân cách sẽ dẫn đến sự cô lập trong xã hội số, nơi lòng tin và sự đồng cảm là nền tảng của các mối quan hệ.

Hệ thống giáo dục Việt Nam, vốn còn nặng về điểm số (80% học sinh THPT chịu áp lực thi cử, theo Bộ Giáo dục và Đào tạo năm 2024), cần từ bỏ tư duy đề cao khôn ngoan. Thay vào đó, giáo dục nên:

• Khen thưởng nỗ lực thực sự: Tôn vinh học sinh học hỏi và sáng tạo, thay vì những ai tìm cách “qua mặt” hệ thống.

• Dạy giá trị dài hạn: Thay vì khuyến khích học sinh “khôn ngoan” để đạt điểm cao, hãy dạy họ trung thực trong học tập và tài giỏi trong việc giải quyết vấn đề.

• Xây dựng văn hóa chính trực: Tạo môi trường nơi học sinh dám thừa nhận sai lầm, tôn trọng người khác, và xây dựng nhân cách qua các hoạt động thực tiễn.

6. Giải pháp cho giáo dục Việt Nam năm 2025

Để giáo dục trung thực, tài giỏi, và nhân cách, Việt Nam cần hành động quyết liệt:

• Cải cách chương trình học: Tích hợp kỹ năng số (lập trình, phân tích dữ liệu), đạo đức số, và giáo dục nhân cách vào chương trình. Ví dụ, dạy học sinh sử dụng AI một cách trung thực hoặc tổ chức dự án cộng đồng để rèn luyện đồng cảm.

• Đào tạo giáo viên: Giáo viên cần được trang bị kiến thức về công nghệ và kỹ năng truyền cảm hứng về nhân cách, như cách lắng nghe và tôn trọng học sinh.

• Thu hẹp khoảng cách số: Đầu tư vào cơ sở hạ tầng internet ở nông thôn (chỉ 40% dân số nông thôn có truy cập internet thường xuyên, theo Bộ Thông tin và Truyền thông, 2024) để đảm bảo mọi học sinh tiếp cận giáo dục kỹ năng số.

• Khuyến khích tự học: Hỗ trợ học sinh tiếp cận các nền tảng như Coursera, Khan Academy để phát triển tư duy tài giỏi, đồng thời khuyến khích văn hóa trung thực trong học tập.

• Xây dựng văn hóa tử tế: Trường học và gia đình cần dạy học sinh nói “cảm ơn”, “xin lỗi”, và tôn trọng người khác, từ bác lao công đến bạn bè trên mạng xã hội.

7. Kết luận: Định hình con người toàn diện cho kỷ nguyên số

Tư duy “khôn hơn giỏi” từ cổ tích Việt Nam từng là cách để sinh tồn trong xã hội nông nghiệp, nhưng trong kỷ nguyên số năm 2025, nó đã trở nên lạc hậu. Giáo dục Việt Nam cần hướng tới đào tạo những con người trung thực để bảo vệ sự thật trong thế giới thông tin hỗn loạn, tài giỏi để cạnh tranh trong thời đại AI, và có nhân cách để xây dựng các mối quan hệ bền vững.

Thay vì ca ngợi sự khôn ngoan để “luồn lách” qua khó khăn, hãy tôn vinh những ai dám trung thực thừa nhận sai lầm, nỗ lực học hỏi để tài giỏi, và sống tử tế để lan tỏa giá trị. Giáo dục không chỉ là ngọn lửa thắp sáng trí tuệ, mà còn phải là ánh sáng soi rọi trái tim và đạo đức của thế hệ trẻ Việt Nam, giúp họ trở thành những công dân toàn cầu, vừa giỏi giang, vừa chính trực trong một thế giới không ngừng chuyển động.

MƯA BUỒN BIỂN HỒ CHÈ

Tháng sáu mưa, giọt sầu rơi Biển Hồ,

Thấm đẫm chè, ướt lạnh nỗi đơn côi.

Sương Pleiku giăng mờ bao ký ức,

Tình xưa tan, như gió núi chơi vơi.

Chiều Gia Lai, mưa vần vũ đồi chè,

Nhòe bóng thông, khóc lặng cho ngày cũ.

Mưa rơi hoài, lạnh buốt bên triền dốc,

Vỡ mộng tàn, lòng đau tựa sóng ngầm.

Mưa tháng sáu, dai dẳng trên Biển Hồ,

Ta đứng lặng, ôm nhớ lạc hồn quê.

Hàng cây trăm tuổi nghiêng mình trong gió lạnh,

Chia nỗi buồn, không lời, chẳng vơi đầy.

Thời gian bạc, tóc phai màu sương núi,

Ký ức mờ, mưa xưa vẫn đắng cay.

Tháng sáu ơi, mưa buồn Biển Hồ Chè,

Mang đời ta, nghẹn ngào tình chẳng phai.

Pleiku, Gia Lai, mưa tháng sáu

MƯA THÁNG SÁU SÀI GÒN

 

Tháng sáu mưa, giọt sầu rơi kênh Nhiêu,

Thấm ướt lòng, mặn đắng vị môi khô.

Đèn đường mờ, nhòe bóng phố xưa cũ,

Tình xa rồi, tan biến tựa khói sương.

Chiều Sài Gòn, mưa giăng mờ dòng nước,

Tiếng xe máy vọng lạnh qua ngõ vắng.

Mưa rơi hoài, đọng lệ trên mái lá,

Vỡ mộng tàn, hồn lạc tựa gió lay.

Mưa tháng sáu, dai dẳng trên phố nhỏ,

Ta thẫn thờ, ôm nhớ lạc vào ra.

Cây phượng vĩ rụng hồng trong mưa lạnh,

Chia nỗi buồn, không lời, chẳng vơi đầy.

Thời gian bạc, tóc pha màu mưa giăng,

Ký ức mờ, mưa xưa vẫn đắng cay.

Tháng sáu ơi, mưa buồn Sài Gòn thấm,

Mang đời ta, nghẹn ngào tình chẳng phai.

Sài Gòn, mưa tháng sáu

Nửa thế kỷ - kỷ niệm trường xưa

Khoa Toán Kinh tế, Đại học KTKH

Năm mươi năm, ta gặp lại nhau,

Ảnh xưa cũ, đen trắng phai màu.

Ký ức đẹp, ngày xanh rực rỡ,

Sáng lung linh giữa thu gió ngâu.

Tuổi thanh xuân, như ánh trăng ngời,

Tay nắm chặt, má hồng thẹn thùng.

Chẳng lời nói, lòng vui rực cháy,

Ánh mắt trao, nối trọn muôn lòng.

Thời gian trượt, vạn vật đổi thay,

Nhìn ảnh cũ, lòng thoáng xót xa.

Bạn bè xưa, mỗi người một nẻo,

Nửa thế kỷ, ai đã rời xa?

Người rạng danh, vươn đỉnh núi ngàn,

Vẫn giữ nét hồn nhiên ngày ấy.

Người tóc bạc, thời gian khắc dấu,

Nếp nhăn hằn, mắt thắm lệ tràn.

Có bạn xưa, từng là tri kỷ,

Cùng sẻ chia giấc mộng ngây thơ.

Giờ thị trường, đổi thay số phận,

Từ thân thiết, hóa đối tác mơ.

Có người giàu, nhưng lòng chưa sang,

Lớp họp mặt, chẳng màng ghé thăm.

Có bạn cũ, luôn còn thương nhớ,

Hỏi han nhau, sưởi ấm lòng thầm.

Hỡi bạn ơi, dù xa muôn dặm,

Hãy trở về, nối lại tình thân.

Dù gian khó, hay đời sung túc,

Mái trường xưa, mãi một trái tim.

Giờ tóc bạc, ta ngồi bên nhau,

Ôn chuyện cũ, mơ những ngày sau.

Hát khúc ca, sống vui, khỏe mạnh,

Năm mươi năm, tình bạn bền lâu.

Kỷ niệm tựu trường 9/11/1975