HOÀNG VIỆT LONG HƯNG CHÍ (Hồi thứ 1-21)

Ngô Giáp Đậu

HOÀNG VIỆT LONG HƯNG CHÍ

Dịch theo nguyên bản chữ Hán lưu tại Thư viện Viện nghiên cứu Hán Nôm – Hà nội

Nhà xuất bản văn học – 1993

Ngô ðức Thọ, Mai Xuân Hải, Nguyễn Văn Nguyên dịch Ngô ðức Thọ chỉnh lý và giới thiệu

Chịu trách nhiệm xuất bản: Lữ Huy Nguyên Chịu trách nhiệm bản thảo: Nguyễn Bao Biên tập: Nguyễn Bỉnh Khôi

Trình bày: Doãn Doãn Sửa bản in: Nguyễn Trọng Bìa: Duy Ngọc

Số hóa: Hoàng Hà etc

MỤC LỤC

• Lời nhà xuất bản

• Lời giới thiệu

Hồi thứ nhất:

Định gốc nước, các chúa Nguyễn dựng nền

Rối triều đình, bọn gian thần chuốc oán

Hồi thứ hai:

Tây sơn Nguyễn Nhạc họp dân phản biến 

Bắc triều Hoàng Ngũ Phúc thừa thế tiến quân

Hồi thứ ba:

Hãm Phú xuân, quận công Chỉnh đại bại

Vào Gia Định, đô đốc Dật tử trận

Hồi thứ tư:

Được điểm rồng, Nguyễn Văn Nhạc xưng vương

Vời tướng hổ, Đỗ Thanh Nhơn dấy nghĩa

Hồi thứ năm:

Đất Sài gòn, hoàng tôn Dương làm giám quốc

Đạo Long châu, Tôn Thất Đồng chết vì vua

Hồi thứ sáu:

Thắng mấy trận, chua Gia ñịnh lên ngôi

Trừ nghịch thần, tướng Đông sơn bị chém

Hồi thứ bảy:

Cầu Tham lương, Tôn Thất Dụ báo tiệp

Thành Sái gòn, Chu Văn Tiếp lập công

Hồi thứ tám:

Thắng Gia Định, tướng Tây sơn khinh địch

Đến Phú quốc, chúa Nguyễn vương náu mình

Hồi thứ chin:

Trận Xoài mút, viện quân Xiêm Đại bại

Đất Vọng thành, Nguyễn Thế Tổ nương thân

Hồi thứ mười:

Về nước cũ, Phước Đạm bày mưu

Dấy quân uy, ba quân báo tiệp

Hồi thứ mười một:

Trung quân Trương lấy lại Gia Định

Đô đốc Mân bức hàng Phạm Tham

Hồi thứ mười hai:

Mạnh thế nước, đất Gia Định dựng đô

Nghiêm binh uy, Lê Văn Quân chịu tội

Hồi thứ mười ba:

Cửa Thi nại quân Nam triều báo thắng

Thành Phú xuân Bắc Bình vương băng hà

Hồi thứ mười bốn:

Hoàng tử trưởng mở phủ đông cung

Thành Quy nhơn đại quân vây bủa

Hồi thứ mười lăm:

Chiếm Quy nhơn, tướng Tây sơn đổi kế

Cứu Diên khánh, quân Đông cung lại về

Hồi thứ mười sáu:

Vây Diên khánh, Võ Tánh xin quân

Đốt Khố sơn,  Nguyễn Diệu bại trận

Hồi thứ mười bảy:

Từ Văn Chiêu đầu hàng tâu báo

Tôn Thất Thăng xin phong thái phi

Hồi thứ mười tám:

Đánh Quy nhơn, quân Nam một phen diệu võ

Giữ Diên khánh, Đông cung lần nữa lui dài

Hồi thứ mười chín:

Đánh Quy nhơn ba phen diệu võ

Đuổi Văn Dũng hai tướng dâng thành

Hồi thứ hai mươi:

Vây Bình ñịnh, tướng Tây sơn chia ñồn Cứu Võ Tánh, quân Nam triều báo thắng

Hồi thứ hai mươi mốt:

Tống Viết Phước đánh chiếm núi Vân Sơn

Lê Văn Duyệt hỏa công cửa Thi nại

Hồi thứ hai mươi hai:

Tiền quân Thành tiến đánh phá Tây sơn

Trung doanh Trương luôn đêm thu đất cũ

Hồi thứ hai mươi ba:

Bỏ Phú xuân, Nguyễn Quang Toản ra Bắc

Mất Bình Định, quận công Tánh về trời

Hồi thứ hai mươi tư:

Chiếm Đồng hới Nguyễn Văn Trương thắng lớn

Qua sông Gianh vua Quang Toản thua to

Hồi thứ hai mươi lăm:

Phá Tây sơn thu phục Bình Định

Nối quốc thống đổi hiệu Gia long

Hồi thứ hai mươi sáu:

Lũy Thanh hà, đại quân xuất phát Bắc chinh

Thành Nghệ an, Thế Tổ đánh tan Tây tướng

Hồi thứ hai mươi bảy:

Tây sơn sụp đổ, Nguyễn Quang Toản thụ hình

Bắc thành định yên, Tiền quân Thành đến trấn

Hồi thứ hai mươi tám:

Sửa việc văn, truy tôn tự điển

Nghiêm võ bị, chia luyện dân binh

Hồi thứ hai mươi chín:

Lập bang giao, nhận sắc phong Bắc quốc

Lên ngôi báu, tôn miếu hiệu tiên vương

Hồi thứ ba mươi:

Bắc hà xứ cũ sửa bản đồ

Nam kỳ trấn mới định đường biên

Hồi thứ ba mươi mốt:

Tổng trấn Thành vỗ yên dân đất bắc

Hậu quân Chất kinh lược loạn sơn man

Hồi thứ ba mươi hai:

Nghiêm biên thùy, xử lý việc đá Vách

Giúp lân bang, bảo hộ xứ Cao miên

Hồi thứ ba mươi ba:

Điện Thanh hòa, hoàng thái tử yên ngôi 

Cứu Văn Tuyên, Vũ Lan Trinh xuống ngục

Hồi thứ ba mươi tư:

Bình thổ phỉ, bậc Đại tướng hành binh

Xây sơn lăng, vua kế ngôi dâng lễ

LỜI NHÀ XUẤT BẢN

Tiếp theo cuốn tiểu thuyết chương hồi nổi tiếng Hoàng Lê Nhất thống chí,  Nhà xuất bản Văn học giới thiệu với bạn ñọc bản dịch và in lần ñầu thiên tiểu thuyết Hoàng Việt Long Hưng chí.

Tiểu thuyết lịch sử này do Ngô Giáp ðậu viết, ông là cháu bốn ñời của các tác giả Hoàng Lê Nhất thống chí. Trong thể loại văn học này, Ngô Giáp ðậu muốn nối chí ông cha, mong giúp cho “người nước Nam cần biết sử nước Nam”.

Tác phẩm trình bầy những sự kiện cụ thể về lịch sử thay ñổi triều ñại trong khoảng nửa sau thế kỷ 18 tới ñầu thế kỷ 19.

Nếu Hoàng Lê Nhất thống chí chỉ dừng lại ở giai ñoạn ñầu ñời Gia Long, thì Hoàng Việt Long hưng chí mô tả tiếp trọn vẹn ñời Gia Long với gần hai mươi năm tiếp theo.

Những khúc quanh lịch sử ñược nhìn từ nhiều góc ñộ ñã cung cấp cho người ñọc hôm nay những thong tin cần thiết ñể từ ñó có thêm cơ sở ñể nhìn nhận một cách khách quan diên tiến của sự thay ñổi triều ñại.

Tuy tác giả dựng Hoàng Việt Long hưng chí bằng nhiều nguồn tư liệu nhưng với thái ñộ nghiêm túc, tác phẩm vẫn phản ánh một cách nhìn nhất quán và khá trung thực những sự kiện lớn của lịch sử. Tác phẩm khởi thảo vào năm cuối của   thế kỷ 19 và tác giả của nó, ñã sống dưới một triều ñại khác,vẫn khẳng ñịnh những ñóng góp của triều ñại Tây Sơn sau khi Tây Sơn ñã thất bại và vai trò quan trọng của Nguyễn Huệ với tư cách ñại diện cho triều ñại ñó cũng ñược khẳng ñịnh mạnh mẽ, như trước ñây các tác giả Hoàng Lê Nhất thống chí ñã từng viết: “Bắc Bình Vương là người anh hùng hào kiệt”.

Với thủ pháp tự sự lịch sử, cuốn tiểu thuyết cổ ñiển Việt nam này – gồm 34  hồi – ñã phản ánh khá sinh ñộng mọi diễn biến xã hội trong không khí lịch sử,các  sự kiện phong phú, ña dạng, ñã góp phần trình bầy ñược bản chất lịch sử trong  dòng chảy phức tạp của một quá khứ chưa xa.

ðể góp phần tìm hiểu sâu hơn và dưới những góc nhìn ñược ñổi mới những trang sử của ñất nước, ñể giới thiệu thêm quá trình phát triển của nền văn học cổ ñiển, chúng tôi trân trọng giới thiệu với bạn ñọc cả nước tác phẩm ñặc sắc này của tác giả Ngô Giáp ðậu, một cây bút tiếp nối xứng ñáng của truyền thống Ngô Gia văn phái.

Văn học.

LỜI GIỚI THIỆU

Bộ tiểu thuyết lịch sử viết theo lối chương hồi Hoàng Việt Long hưng chí này nguyên văn bằng chữ Hán, do Ngô Giáp ðậu, quê ở Tả Thanh Oai, con cháu của  các nhà văn Ngô gia văn phái soạn, sẽ kể lại những diễn biến của một giai ñoạn  lịch sử có nhiều biến ñộng chính trị, quân sự có ảnh hưởng sâu rộng ñến vận mệnh của dân tộc ta.

Tác phẩm bao quát trên dưới năm mươi năm bắc ngang cuối thế kỷ XVIII – ñầu thế kỷ XIX. Nằm gọn trong khoảng thời gian này có một trong những trang sử ñẹp nhất của dân tộc: ñó là sự thắng lợi của cuộc khởi nghĩa Tây Sơn, dẫn ñến sự sụp ñổ của chính quyền chúa Nguyễn ở ðàng Trong, của triều ñình Lê – Trịnh ở ðàng Ngoài và chiến thắng mùa xuân năm Kỷ Dậu (1789) ñánh tan cuộc xâm lăng của quân nhà Thanh. Ngoài các tác phẩm sử học, góp phần tái hiện thời oanh liệt này, về văn học chúng ta ñã biết ñến thành công của tiểu thuyết Hoàng Lê Nhất thống chí. Nhưng tác phẩm này không ñề  cập toàn diện phong trào Tây Sơn, nhất  là những sự kiện trước khi Nguyễn Huệ tiến quân lấy Phú Xuân (1786), những sự kiện trong nội bộ triều Tây Sơn và quan hệ ñối ñịch giữa Tây Sơn với thế lực phục thù của Nguyễn Ánh.

ðể dễ theo dõi thời kỳ này, có lẽ bạn ñọc nên ghi nhớ một niên ñại: năm Giáp Ngọ 1774. Hai thế kỷ từ năm này trở về trước, trên lãnh thổ nước ta tồn tại hai chính quyền ñối ñịch nhau, lấy sông Gianh làm ranh giới. Sau nhiều trận ñánh với quy mô lớn, không bên nào giành ñược thắng lợi, cho nên kể từ khi kết thúc trận Trấn Ninh (1672), hai bên thực tế ñã hưu chiến, nhân dân cả hai miền ñược yên ổn làm ăn sinh sống trong vừa tròn một thế kỷ. Bất  ngờ vào cuối tháng Chạp năm  Giáp Ngọ, quân Trịnh do tướng Hoàng Ngũ Phúc làm Tổng chỉ huy vượt sông Gianh, tiến vào ñánh chiếm Phú Xuân. Từ lúc này ở ðàng Trong, xứ Thuận Hóa, một phần Quảng Nam thuộc về quyền kiểm soát của quân Trịnh. Cũng trong khoảng thời gian này, cuộc khởi nghĩa của anh em Nguyễn Nhạc khởi lên ở ấp Tây Sơn, dùng mưu  ñoạt lấy trấn thành Quy Nhơn (1773) rồi tiếp tục tiến xa hơn nữa  cả về phía Bắc và phía Nam. Duệ Tông Nguyễn Phúc Thuần ẩn lánh ít ngày ở Quảng nam rồi dẫn tùy tùng vượt biển vào Gia ñịnh. Không bao lâu sau, quân Tây Sơn do Nguyễn Lữ chỉ huy tiến vào ñánh lấy Gia ñịnh, Hoàng tôn Dương chạy ra Ba Việt (Ba Vác),bị vây bức phải tự sát. Duệ Tông lánh xuống Cà mau cũng bị quân Nguyễn Lữ bắt về hành quyết tại Sài côn (Sài gòn), tháng 11 năm 1777. Từ ñây cho ñến hết thế kỷ, hơn 25 năm, là thời gian ñương ñầu của Nguyễn Ánh với quân ñội của vua Thái ðức Nguyễn Nhạc và của triều ñình Quang Toản (từ sau   năm 1793).

Lần thứ nhất, do Nguyễn Lữ chủ quan,chỉ ñể lại lực lượng phòng thủ không  ñủ mạnh, Nguyễn Ánh chiếm lại Sài gòn (12/1777), trụ ñược hơn 4 năm ñể gây   lực lượng. Nhưng tình hình xấu ñi nhanh chóng sau khi Nguyễn Ánh phản trắc giết tướng ðông Sơn ðỗ Thành Nhân – người có công ñầu trong việc ñưa Nguyễn Ánh lên ngôi vương. Nắm lấy cơ hội, Nguyễn Nhạc, Nguyễn Huệ ñích thân ñưa ñại  quân vào ñánh.  Thủy quân Nguyễn Ánh gần 500 chiến thuyền ñậu ở cửa Cần giờ  bị ñánh tan, Ánh phải lánh ra ñảo Phú quốc. Chỉ sau 5 tháng, các tướng Tôn Thất Mân, Lê Văn Quân ñã hội binh ñánh bại ñược quân phòng thủ Tây Sơn do Nhàn Trập và Hộ bộ Bá chỉ huy, rồi ñón Nguyễn Ánh về Gia ñịnh (5/1782). Chu Văn Tiếp, Dương Công Trừng ñốc suất ñắp lũy Vàm Cỏ (Thảo Câu) và Cá Trê (Giác Ngư) ở hai bờ nam bắc sông Gia ñịnh. Khi quân Tây Sơn tiến vào (2/1783), trận thủy chiến hỏa công của quân Nguyễn ñã  không ngăn ñược nổi ñoàn thuyền của  Tư khấu Nguyễn văn Kim, ðô ñốc Lê Văn Kế, lại thêm gió ñông bắc bất ngờ thổi mạnh, các bè lửa trôi ngược lại,ñốt trụi tầu thuyền của quân Nguyễn. Tướng Tây Sơn Trương Tiến Thận tung quân truy kích ñến tận Hà tiên, Nguyễn  Ánh phải  cướp thuyền chạy ra ñảo Côn nôn. Thủy quân Tây Sơn của phò  mã  Trương Văn  ða dàn chiến thuyền ba vòng vây ñảo, nhưng gặp cơn lốc mạnh, Nguyễn Ánh mới ñược thoát vây. Qua các hải ñảo Cổ cốt, Phú quốc rồi lại trở lại ñảo Thổ chu, thế cùng lực tận. Nguyễn Ánh nghĩ ñến việc cầu viện nước ngoài. Giám mục Bá ða  Lộc ñưa Hoàng tử Cảnh xuống thuyền ñi Pondichéry, ñể từ ñây ñáp nhờ tàu biển qua Paris xin vua Pháp cho quân cứu viện. Một mặt Ánh lại sai người sang xin Xiêm cho ñến tị nạn ở Bangkok.

Sẵn mưu ñồ thôn tính Cao miên và Nam Việt, vua Xiêm là Chất Tri (Chakkri

I) sai Chiêu Tăng, Chiêu Sương thống lĩnh 2 vạn thủy binh và ba  trăm chiến  thuyền ñưa Nguyễn Ánh về nước. Lại thêm 3 vạn quân bộ do Sa Uyển và Chiêu Thủy Biên chỉ huy theo ñường núi qua Chân lạp tiến xuống ñể phối hợp. Quân Xiêm ñi ñến ñâu cướp phá, giết chóc tàn bạo ñến ñó, khiến cho dân chúng căm  ghét phỉ nhổ Ánh là kẻ “cõng rắn cắn gà nhà”. Bên Tây Sơn lúc ñầu bất lợi:  Chưởng cơ Bảo tử trận, Phò mã Trương văn ða thua chạy về Long Hồ. Tin nguy  cấp báo về Quy nhơn, Long Nhương tướng quân Nguyễn Huệ ñược lệnh ñưa thủy quân vượt biển vào cứu ứng. Nguyễn Huệ tới nơi (1/1785) liền tung quân ñi chặn giữ không cho quân Xiêm tiến về Sài gòn. Bấy giờ quân Xiêm tập trung ở Trà tân, Tiền giang, chuẩn bị ñánh chiếm Mỹ tho. Rạng sáng ngày 19/1/1785, ñoàn thuyền của quân Xiêm qua cửa sông Rạch Gầm, tiến vào cửa sông Xoài Mút thì lọt vào giữa trận ñịa mai phục thủy bộ, liền bị ñại quân của Nguyễn Huệ bất ngờ tung ra ñánh. Quân Xiêm bị chặn ñầu khóa ñuôi, hơn 300 chiến thuyền bị ñánh ñắm, phá hủy, 5 vạn quân của Chiêu Tăng, Chiêu Sương bị tiêu diệt, chỉ còn vài nghìn tên sống sót theo chủ tướng chạy lên bộ, cướp thuyền nhỏ của dân ven biển trốn về nước. Hai con sông nhỏ Rạch Gầm – Xoài Mút từ ñây trở nên nổi tiếng cùng với chiến công  vang dội ñầu tiên của vị anh hùng Nguyễn Huệ mà bốn năm sau sẽ  cưỡi trên lưng ngựa chỉ huy ñoàn quân làm nên chiến thắng Ngọc Hồi – ðống ða lịch sử. Nguyễn Ánh và một nhúm tùy tùng lại một lần nữa phải lưu vong sang  sống nhờ bên ñất Xiêm.

Kinh hoàng về trận Xoài Mút, người Xiêm không còn mặn mà với Nguyễn Ánh. Tình hình lại xấu ñi vì tin Phú Xuân thất thủ ñã lọt sang Bangkok, lại có tin Nguyễn Huệ sai người sang giao hảo với Xiêm v.v... Rồi một ñêm không trăng sao (8/1787), Nguyễn Ánh bí mật xuống thuyền rời ñất Xiêm về nước. Một trong  những sai lầm nghiêm trọng của bên Tây Sơn là do bất hòa trong anh em Nguyễn Nhạc, xứ ðồng Nai Gia ðịnh ñã không ñược chú ý phòng thủ ñúng mức. Nguyễn Lữ, vị chủ súy cai quản miền ñất này lại tỏ ra ra viên tướng ít có bản lĩnh cả về   cầm quân và về việc cai trị. Vì thế, chỉ một mưu kế nhỏ của Tống Phước ðạm thi thố, khiến cho tưởng lầm tướng Phạm Văn Tham ñã ñầu hàng, Nguyễn Lữ vội bỏ chạy về Quy Nhơn! Chỉ thêm vài trận ñánh nhỏ, Phạm Văn Tham bị ñánh bại. Nguyễn Ánh lại ñưa quân vào Gia ðịnh.

Do những khó khăn nội như ñã nói, lần này Nguyễn Nhạc, Nguyễn Lữ thực tế không còn khả năng tái chiếm Gia ðịnh. Trái lại, Nguyễn Ánh ñược rảnh rang sắp ñặt công việc cai trị có quy củ, mở trường ñúc súng, lập xưởng ñóng chiến thuyền, lực lượng quân sự ñược củng cố tăng cường. Nguyễn Ánh do ñó có ñiều kiện ñưa quân ñánh nống ra lấy dần các ñịa phương của Nam Trung bộ. Trong khi ñó ở Bắc Hà, Quang Trung Nguyễn Huệ ñã ñánh tan 29 vạn quân Thanh, trở về Phú xuân ñiều khiển triều chính. Không phải Nguyễn Huệ không nghĩ ñến mối lo Gia ðịnh, nhưng ông không thể với tay qua dải ñất Nam phần Trung bộ thuộc quyền cai trị của vua anh. Khai thác lợi thế ñó, Nguyễn Ánh cất quân ñánh tan căn cứ thủy quân của Nguyễn Nhạc ở cửa Thị nại, tiến chiếm Bình Khang, Diên Khánh, rồi bao vây Quy Nhơn (1793).

Bấy giờ Quang Trung mới qua ñời ñược mấy tháng, thái úy Phạm Công Hưng vâng mệnh Quang Toản ñem 4 vạn quân vào cứu nguy cho Nguyễn Nhạc, nhưng  lại tương kế tựu kế chiếm thành, Nguyễn Nhạc uất quá mà chết (10/1793). Do sự khuynh loát của Thái sư Bùi ðắc Tuyên (cậu Quang Toản), chính sự triều ñình rối nát, các ñại thần văn võ chia rẽ thàn bè phái mâu thuẫn với nhau rất  gay gắt.  Tướng Trần Quang Diệu phải bỏ dở cuộc bao vây thành Diên Khánh ñem quân về Phú Xuân. Quân Nguyễn tiếp tục ñem quân ra lấy Phú yên, ñánh cửa Thị nại rồi  bao vây Quy Nhơn. Viện binh Phú Xuân của Trần Quang Diệu,  Võ Văn Dũng  chưa vào tới nơi thì trấn tướng Lê Văn Thành ñã mở cửa ra hàng.

Tiếp ñó là cuộc bao vây thành Quy Nhơn trong hơn một năm, nổi tiếng trong chiến cuộc Tây Sơn – Nguyễn. Trung thành với chúa của mình,  Võ Tánh tự  thiêu ở lầu Bát Giác, Ngô Tòng Chu uống thuốc ñộc tự sát, giành thời cơ cho ñại quân Nguyễn Ánh ñánh ra thu phục Phú Xuân (6/1801).

Quang Toản và ñoàn hộ tòng theo ñường núi chạy ra Thăng Long, ñổi niên hiệu là Bảo Hưng, lập ñàn tế ở Tây Hồ,  hội quân còn lại ñược hơn 3 vạn, lại tiến  về Nam, vượt sông Gianh ñánh vào cửa Nhật lệ với hy vọng giành lại kinh ñô Huế. Nhưng tình thế hầu như ñã tuyệt vọng: trận kích chiến cuối cùng ở lũy Trấn Ninh  ñã ghi tên tuổi của nữ tướng Bùi Thị Xuân vào sử sách, nhưng không thể cứu triều Quang Toản khỏi sụp ñổ. Tiền quân của Lê văn Duyệt,  Lê Chất, Nguyễn văn  Trong không bao lâu sau ñó tiến quân ra lấy Bắc thành.

Trên ñây là tóm tắt những sự kiện lịch sử chủ yếu ñã diễn ra trong ngót 30  năm cuối cùng của thế kỷ XVIII. ðó không chỉ là bối cảnh, mà còn là mục ñích tái hiện của tác phẩm. Ngô Giáp ðậu là cháu bốn ñời của Học tốn công Ngô Thì Chí  và Trung Phủ công Ngô Thì Du, các ñồng tác giả của  Hoàng Lê Nhất thống chí. Bài tựa ông viết ñầu cuốn sách cho thấy ông biết rõ giá trị của tác phẩm ấy và rất mong muốn ñược nối chí cha ông trong việc trước tác thể loại văn học chí truyện.

Ngô Giáp ðậu khởi thảo tác phẩm này vào năm cuối cùng của  thế  kỷ XIX. Lúc bấy giờ quan ñiểm thù ñịch với nhà Tây Sơn không còn khắt khe như trước.   Vì vậy trong Hoàng Việt Long hưng chí mới có thể có ñược một ñoạn bình thuật (mượn lời của một triều thần) rất có ý nghĩa như sau: “Quang Trung tuy “ñắc tội” với triều ta, nhưng cũng là bậc chúa anh hùng. Cứ xem con người ấy chỉ có gậy   gộc mà khởi binh ñánh lấy Phú xuân dễ hơn quận Việp, ñích thân ra Thăng long tiêu diệt chúa Trịnh, ñem quân giết Nguyễn Hữu Chỉnh khiến cho vua Lê sợ phải chạy khỏi kinh thành, phía Bắc ñuổi viện binh nhà Thanh, một trận Ngọc hồi ñủ khiến quân Ngô gẫy kiếm..., xưng ñế xưng vương chẳng biết sợ ai, vừa có tài võ, vừa có tài văn, quần thần ñều sợ phục” (Hồi 19).

Nhưng Ngô Giáp ðậu là một nhà nho, chúng ta thậm chí không thể hình dung ñược rằng, trong thời ñại của ông, cụ ðốc học người làng Tó lại có thể quan niệm một chính thống nào khác ngoài triều Nguyễn. Vương triều này ñể lại cho lịch sử một hối tiếc lớn, vì nó ñã ñánh ñổ một triều ñại tiến bộ do một trong những vị anh hùng dân tộc lỗi lạc nhất sáng lập nên. Tuy nhiên, như  ngày nay chúng ta nhận  ñịnh và trong tác phẩm cũng ñã nói ñến, là sau khi Quang Trung mất, dưới triều Cảnh Thịnh, các ñại thần tướng lĩnh tài giỏi vẫn còn nhiều, nhưng vì nội bộ chia rẽ phe phái, chính sự rối nát, mất lòng dân. Cuộc giải hòa giữa Trần Quang Diệu và Võ Văn Dũng trước khi ñưa quân vào cứu viện Quy Nhơn là tấm gương sáng, nhưng ñã không thể cứu vãn cho Phú Xuân khỏi thất thủ.

Hơn hai thế kỷ ñã trôi qua kể từ những sự kiện ñược nói ñến trong tác phẩm. Ngày nay chúng ta có ñiều kiện ñể nhận ra rằng, hình như lịch sử là một tổng hợp lực của nhiều chuyển ñộng nhiều khi trái ngược nhau, mà chính nó thì như một cỗ xe cứ chuyển ñộng về phía trước. Vì thế, cả hào hùng và bi tráng là những yếu tố ñan xen khó tách rời. Rốt cuộc thì như tác giả ñã nói: “Người nước Nam cần phải biết sử nước Nam”.

Vì mục ñích ñó, tác giả Ngô Giáp ðậu dày công tìm kiếm sử sách liên quan như các tập ðại Nam thực lục, (Tiền biên và Chính biên), ðại Nam liệt truyện

.v.v... và nhiều tư liệu khác ñể viết về thời kỳ có nhiều biến ñộng dữ dội nói trên bằng phương cách của một tiểu thuyết chương hồi. Thể loại văn học này bắt ñầu   có ở nước ta tương ñối muộn, số lượng tác phẩm hầu như chưa ñếm hết trên ñầu ngón tay. Ngoài Hoàng Lê Nhất thống chí, gần ñây có thêm cuốn Nam triều Công nghiệp diễn chí của Bằng Trung hầu Nguyễn Khoa Chiêm (1659 – 1736)  mới  ñược giới thiệu với ñông ñảo ñộc giả (1), Hoàng Việt Long hưng chí của Ngô Giáp ðậu lại là một bổ sung khiến cho khoảng cách sự kiện lịch sử giữa hai tác phẩm kể trên rút ngắn ít nhiều và so riêng với Hoàng Lê Nhất thống chí thì nó còn vươn thêm 19 năm về giai ñoạn sau, bao quát ñến hết triều Gia Long (1802 – 1819). Cả trong phần này, bạn ñọc cũng có thể tìm hiểu ñược không ít những sự kiện ñáng  chú ý và nhiều nhân vật nổi tiếng trong hồi ñầu triều Nguyễn.

Với mong muốn chuyển tiếp tác phẩm ñến tay bạn ñọc, nhóm biên dịch chúng tôi chỉ thực hiện một ít chỉnh lý về cách xưng hô, mỹ từ, sáo ngữ v.v ở mức ñộ tối thiểu ñể không phá vỡ logic nội tại của tác phẩm. Việc chú thích các ñịa danh, tên người cũng chỉ hạn chế ở một ít trường hợp cần thiết ñể bạn ñọc theo dõi tác phẩm.  Về văn bản, chúng tôi có chú thích những trường hợp văn bản tác phẩm  bám sát các tài liệu tham khảo, nhưng có những dị biệt ñáng lưu ý. Xin trân trọng giới thiệu tác phẩm cùng bạn ñọc.

(1): Xem Trịnh Nguyễn diễn chí T.1 – 2, Sở Văn hóa Thông tin Bình Trị Thiên xuất bản, 1986.

Cũng xem Mộng Bá vương T.1 – 2, Nxb ðại học và Trung học chuyên nghiệp. Ngô ðức Thọ

HỒI THỨ NHẤT

Định gốc nước các chúa Nguyễn dựng nền 
Rối triều đình bọn gian thần chuốc oán

Chuyện nói về Thế Tổ Cao Hoàng ñế triều ta dấy nghiệp trung hưng ở ñất Gia ñịnh, thu phục Phú Xuân, thu tóm Bắc hà, cầm tù vua Tây Sơn rồi xưng ñế nước Nam. Trải qua binh ñao chồng chất lao khổ, lập công cao nhất,cõi Nam mở mang, thần truyền thán kế, thật ñã gây dựng cơ ñồ vững chắc cho con cháu.

Xưa, Triệu tổ Chiêu Huân Tĩnh vương họ Nguyễn, húy Hoằng Kim, quê  ở  Gia Miêu ngoại trang, huyện Tống sơn, phủ Hà trung, xứ Thanh hoa (tức Thanh hóa, gọi theo ñịa danh ñời Lê) là hậu duệ cuảThái úy Trịnh quốc công Nguyễn    ðức Trung thời vua Lê Thánh Tông. Thân phụ của Chiêu Huân là Nguyễn  Văn  Lựu giữ chức kinh lược sứ ñạo ðà Giang thời Lê Hiến Tông, từng giúp vua Tương Dực dấy binh ở Thanh hoa, có công, ñược phong hàm thái phó, tước Trừng Quốc công, Chiêu Huân là con trưởng, làm quan nhà Lê ñến  chức Hữu vệ ðiện tiền  tướng quân, tước An tĩnh hầu.

Năm Thống nguyên thứ năm (1526), ñời vua Lê Chiêu  Tông,  Mạc  ðăng Dung cướp ngôi nhà Lê. An tĩnh hầu giữ vẹn lòng trung với nhà Lê, chỉ muốn khuông phò chính thống. Hầu bèn rời ðông ñô (tức Kinh ñô Thăng long),  tìm ñường lánh sang Ai lao. Sau ñó hầu bí mật trở về miền rừng núi xứ Thanh Nghệ,  tập hợp hào kiệt, ñón dòng dõi nhà Lê là Lê Ninh về sách Thủy ðan lập làm vua,  ñặt niên hiệu là Nguyên Hòa. ðó là vua Trang Tông ñời Lê trung hưng. Vua dựng hành ñiện bên bờ sông Tất Mã (tức là sông Mã ở Thanh Hóa), ñóng quân ở sách Vạn Lại, tấn phong An Tĩnh hầu là Hưng Quốc công. Ít lâu sau, quốc công ăn phải quả dưa ñỏ tẩm thuốc ñộc do hàng tướng nhà Mạc là Dương Chấp Nhất ñem biếu, rồi trúng ñộc mà chết, thọ 78 tuổi. Vua Trang Tông truy tặng tước hiệu là Chiêu Huân Tĩnh công, sai các quan văn võ theo nghi lễ trọng hậu mai táng ở núi Thiên tôn (tên núi ở quê Nguyễn Kim,ở huyện Tống sơn, tỉnh Thanh hóa). Về sau chúa Nguyễn Hoàng tôn phong quốc công là Chiêu Huân Tĩnh vương.

Chúa Tiên Nguyễn Hoàng là con thứ hai  của Chiêu Huân. Sau khi Chiêu  Huân chết, con rể là Trịnh Kiểm, người xã Sóc sơn huyện Vĩnh phúc (Sóc sơn: tên xã thuộc huyện Vĩnh lộc tỉnh Thanh hóa ngày nay), thay giữ việc quân. Nguyễn Hoàng còn thơ ấu, nhờ cậu ruột là Nguyễn Ư Dĩ nuôi dưỡng. Ư Dĩ cũng cùng  người xứ Thanh hoa, là con của Thượng tướng quân Phụ quốc Nguyễn Minh Biện, anh ruột bà nguyên phi của Tĩnh vương. Ư Dĩ giữ chức Thái phó,  tận tâm chăm  sóc bảo dưỡng Nguyễn Hoàng, khuyên dạy cháu nuôi chí lập công danh sự nghiệp lớn.

Nguyễn Hoàng lớn lên theo vua Lê Trang Tông ñi chinh chiến, nhiều lần lập công, ñược phong Hữu tướng quân, tước ðoan quận công.

Bấy giờ Trịnh Kiểm ñã ñược thăng tước Lạng quốc công. Thấy em vợ  có  công lao danh vọng, Lạng quốc công ghen ghét,muốn tìm cách làm hại. Hoàng vì thế lấy làm lo. Nghe nói Trình quốc công Nguyễn Bỉnh Khiêm (người làng Trung am – tên thôn, sinh quán của Nguyễn Bỉnh Khiêm, nay thuộc xã Lý học, huyện Vĩnh bảo, ngoại thành Hải phòng), tinh thông môn thuật số, Nguyễn Hoàng sai người ñến hỏi kế sách ñể mưu tính chuyện lâu dài. Nguyễn Bỉnh Khiêm dạo chơi thong thả bên hòn non bộ trước sân, thấy ñàn kiến bò quanh từ dưới chân núi lên, bỗng nói rằng:

Hoành sơn nhất ñái Vạn ñại dung thân (Hoành sơn một dải Muôn ñời nương thân) Nguyễn Hoàng nói lại chuyện ấy với cậu. Ư Dĩ bí mật sai người vào cung nói với em gái là Ngọc Bảo (vợ Trịnh Kiểm) xin Kiểm cho Nguyễn Hoàng  ñược ñi  trấn thủ ở xứ Thuận Hóa. Kiểm cũng ñang muốn ñầy Hoàng ñi xa, hơn nữa ở ñấy vẫn còn quân tướng nhà Mạc, Kiểm muốn mượn tay quân Mạc ñể trừ khử Nguyễn Hoàng. Vì thế Kiểm xin chỉ vua Lê cho Hoàng ñi trấn thủ Thuận Hóa. Mùa ñông năm Mậu Ngọ niên hiệu Chính trị 1 (1558), Nguyễn Hoàng lên ñường vào nam, năm ấy ba mươi tư tuổi.

Vào xứ Thuận Hóa, Nguyễn Hoàng ñóng hàn doanh tại xã Ái tử (nay thuộc huyện Triệu phong tỉnh Quảng trị), ñược bọn Tống Phúc Trị, Mạc Cảnh Huống, Nguyễn Ư Dĩ dốc lòng phò tá. Thời gian ñầu, chúa chiêm bao gặp nữ thần mặc áo xanh , rồinhờ thần giúp mưu mà ñánh thắng tướng Mạc là Lập Bạo (tức Lập quận công). Về sau chúa lại ñược linh phù của Thần mẫu, bèn cho dựng chùa Thiên Mụ (chỉ  vị nữ thần tương truyền ñã hiển linh ở xã Hà Khê huyện Hương Trà nói lời  tiên tri phù trợ cho chúa Nguyễn Hoàng, chúa bèn dựng chùa thờ Phận, ñặt tên là chùa Thiên Mụ, như lời nữ thần ñã dặn). Sau ñó chúa vâng mệnh vua Lê,kiêm giữ chức chấn thủ Quảng Nam, ñược tùy nghi hành sự, chỉ cần giữ lệ cống nạp hàng năm.

Xứ Thuận Hóa nguyên là ñất Chiêm Thành. Khoảng niên hiệu Hưng Long

(1293 – 1314), ñời Trần Anh Tông, vua Chiêm Thành là Chế Mân sang cầu hôn, xin nộp ñất Ô, Lý làm sính lễ. Vua Trần gả công chúa Huyền  Trân cho Chế Mân  ñể ñổi lấy Ô, Lý; ñặt làm hai châu Thuận và Hóa. ðến ñời Lê,vua Lê Thánh Tông, ñổi làm Thuận Hóa thừa tuyên. Xứ Quảng Nam xưa cũng là ñất Chiêm Thành. Khoảng niên hiệu Hồng ðức (1470 – 1497) ñời vua Lê Thánh Tông, vua Chiêm là Bàn La Trà Toàn ñem quân ra ñánh Thuận Hóa, vua Thánh Tông ñích thân cầm quân ñi ñánh, phá thành Trà Bàn, bắt sống Trà Toàn, lấy ñất ñặt làm Quảng Nam thừa tuyên. Phía bắc hai xứ ấy có dãy Hoành sơn và sông Triền Giang hiểm trở   (chỉ sông Linh Giang – sông Gianh – chưa rõ Triền Giang là một tên gọi khác hay văn bản chép nhầm), phía Nam có ñèo Hải Vân và núi Bi sơn chắn ngang. Trong  núi có vàng, ñồng, dưới biển có nhiều ñá, muối. Thật là ñất dụng võ cho bậc anh hùng.

Nguyễn Hoàng trấn giữ hai xứ Thuận Quảng, thu phục nhân tài,cắt ñặt chức việc, ban ơn huệ ñể cố kết lòng người. Khi Chiêm thành sang xâm lấn biên giới, chúa sai chủ sự Văn Phong ñi ñánh dẹp, lấy ñất ñặt làm phủ Phú Yên, các bọn giặc núi cướp biển trước sau ñều bị dẹp tan. Rồi chúa thu quân, ra ðông ñô giúp nhà Lê ñánh giặc. Sau tám năm, chúa ñem quân về Nam (Trịnh Tùng thu phục Thăng long 3-1593, hai tháng sau Nguyễn Hoàng từ Thuận Hóa ñem tướng sĩ,  voi  ngựa, thuyền ghe ra kinh ñô chào mừng, ở lại giữ chức thái úy,giúp ñánh dẹp dư ñảng    họ Mạc, ñến tháng 6 – 1600 bí mật ñem quân trở về Thuận Hóa), lại ñặt trị sở ở Dinh cát (cũng gọi là Cựu Dinh hoặc Dinh Cũ, ở xã Ái Tử, huyện Triệu Phong). Chúa ở trấn 56 năm, thọ 89 tuổi (1525 – 1613), ñược Sãi Vương tôn phong thụy hiệu là Gia Dụ. Sãi Vương tên húy là Phúc Nguyên (Sai vương nguyên văn chép là Phật Vương, chỉ chúa Nguyễn Phúc Nguyên, chúng tôi dùng tên quen gọi ở ðàng Trong là Sãi vương), là con thứ sáu của chúa Tiên Nguyễn Hoàng. Sau khi kế vị, chúa dời trấn doanh về Phú Xuân (tên xã sở tại của Kinh ñô Phú xuân (Huế). Bản của VðBC chép nhầm là Phú yên, do liên tưởng ñến tên phủ Phú yên ở cách trên mấy dòng), bắt ñầu xưng quốc tính là Nguyễn Phúc. Chúa ñược ðào Duy Từ phò  tá, ñặt dinh Ai lao ñể thông với người Thượng ở phía tây bắc. Sau chủ sự Văn Phong thông với người Chiêm Thành làm phản, chúa sai Nguyễn Phúc Vinh (con Mạc Cảnh Huống, ñược ban quốc tính, sau ñổi thành họ Nguyễn Hữu)  ñi  ñánh dẹp, lập dinh Trấn Biên (dinh Trấn Biên ñời chúa Nguyễn Phúc Nguyên (1613 – 1634) bao gồm ñất Sài gòn – Gia ñịnh – Biên hòa ñời sau). Ở phía Bắc ñắp các lũy Trường dục, Nhật lệ (Lũy Trường dục ở phía nam sông Nhật lệ, do ðào Duy Từ trông coi việc xây ñắp (1630), lũy Nhật lệ ở phía bắc sông Nhật lệ,do ðào Duy Từ và Nguyễn Hữu Dật trông coi xây ñắp (1631), ñều thuộc ñất Quảng Bình), lập  tuyến trường, ñặt thể lệ thuế khóa, dựng quy mô triều ñình, mọi việc sắp xếp ñâu vào ñấy. Chúa ðàng Ngoài là Trịnh Tráng gây hấn,  không thắng nổi phải  ñem  quân về Bắc. Chúa ðàng Trong ở ngôi 22 năm,thọ 73 tuổi (1562 – 1634), ñược Thượng vương tôn thụy hiệu là Thụy Dương vương.

Thượng Vương (chúa Thượng) tên húy là Phúc Lan, con thứ hai của Sãi Vương. Chúa dời cung phủ ñến Kim Long, ñuổi quân Trịnh ñến tận Linh Giang (sông Gianh), phá giặc Ô Lan (chỉ thương thuyền của người Hà lan, việc xảy ra   vào năm 1644) ở cửa Eo. Chúa ở ngôi 30 năm, thọ 48 tuổi (1601 – 1648), ñược Hiền vương tôn thụy hiệu là Chiêu vương.

Hiền vương (chúa Hiền), tên húy là Phúc Tần, con thứ hai  của  Thượng vương, ñánh ñuồi quân Chiêm Thành ñến phía ðông sông Phan Rang, ñặt làm 2  phủ Thái Khang và Diên Ninh, ñặt dinh Thái Khang ở phía tân sông, vẫn cho lệ thuộc vào nước Chiêm Thành, chỉ ràng buộc quốc vương Chiêm Thành là Bà Tâm hàng năm phải cống nạp;bắt giam chúa Chân lạp là Nặc Ông Chăn, sau lại cho về nước làm phiên thần. Về phía bắc, chúa cho ñắp các lũy Sa Chuy, Trấn Ninh, Mũi Nại. Bên Trịnh luôn năm cho quân vào xâm lấn, ñều bị mưu  thần Nguyễn Hữu  Dật, chiến tướng Nguyễn Hữu Tiến, nguyên súy là vương tử Nguyễn Phúc Hiệp ñánh bại. Chúa cũng thu nạp các tướng của nhà Minh là bọn Dương Ngạn ðịch, Trần Thắng Tài, cho Ngạn ðịch ñến Mỹ Tho (nay là tỉnh ðịnh Tường), Thắng Tài ñến Bàn Lân (nay là tỉnh Biên Hòa). Hiền Vương ở ngôi 39 năm (1620 –  1687),  thọ 68 tuổi ñược chúa Ngãi vương tôn thụy hiệu là Triết vương. Ngãi vương (chúa Ngãi) tên húy là Phúc Trăn,con thứ của Hiền vương. Chúa thấy xã Phú Xuân huyện Hương trà có núi Bình sơn, có sông Hương giang, vượng khí tươi tốt (Sách Dư ñịa chí chép: “Miền ñất này bằng như ngửa bàn tay, thoai thoải dốc xuống bờ sông trong khoảng hơn 50 dặm, phía  trước về  bên phải  núi non chập trùng – Nguyên chú), bèn dựng  vương phủ tại ñó. Chúa ở ngôi 4 năm,  thọ 43 tuổi (1649 – 1691),ñược Minh vương tôn thụy hiệu là Hoằng Nghĩa vương.

Minh vương (chúa Minh) tên húy là Phúc Chu, con trưởng của Ngãi vương. Chúa bắt ñầu xưng quốc vương, ñem quân ñi ñánh Chiêm thành, bắt chúa Chiêm   là Bà Tranh, lấy ñất ñặt làm trấn Thuận Thành, chia ñất ðông Phố ñặt làm phủ Gia ðịnh, dựng dinh Phiên Trấn, mở trấn Hà Tiên, phá giặc Linh Vương ở Quảng ngãi (theo ðại Nam Thự lục tiền biên (viết tắt là ðNTLTB): có người lái buôn ở Quảng Ngãi tên là Linh (không rõ họ), tụ ñảng hơn trăm người, tự xưng là Linh vương), dẹp yên dân Thượng hung dữ ở Cam lộ. Chúa ở ngôi 34 năm, thọ 51 tuổi (1675 – 1725), ñược Ninh vương tôn tên thụy là Hiếu Minh vương.

Ninh vương tên húy là Phúc Chú, là con trưởng của Minh vương, ñuổi Ai lao Sá Tốt, bắt hàng vua Chân Lạp Nặc Tha. Chúa thấy ñất Gia ñịnh rộng lớn nên chia ñặt châu ðịnh viễn và dinh Long Hồ. Chúa ở ngôi 13 năm, thọ 43 tuổi (1696 – 1738), ñược Võ vương tôn thụy là Hiếu Ninh vương.

Võ vương tên húy là Phúc Khoát, lại húy là Hiểu,con trưởng của Ninh vương. Chúa dâng miếu hiệu các chúa ñời trước, xây cung ñiện ở ñô thành, ñặt quan chế, quy ñịnh sắc phục của các quan, chia toàn cõi thành 12 dinh: dinh Bố Chính ñóng   ở Thổ Ngõa, dinh Quảng Nam ñóng ở Quảng Nam, dinh Phú Yên ñóng ở Phú yên, dinh Bình khang ñóng ở Diên khánh, dinh Trấn biên ñóng ở Long Phúc (ñúng ra là Phúc long), dinh Phiên trấn ñóng ở Tân Bình, dinh Long Hồ ñóng ở ðịnh Viễn.  Duy hai phủ Quảng Ngãi và Quy Nhơn lệ thuộc vào dinh Quảng nam, Hà tiên tách riêng thành một trấn dinh. Cung phủ ñóng ở Phú Xuân gọi  là Chính Dinh (Ở trên  ñã nói là: “Chia toàn cõi làm 12 dinh, nhưng chỉ kê 9 dinh, thiếu tên 3 dinh là: Cựu Dinh ñóng ở Ái tử, dinh Quảng Bình ñóng ở An trạch, dinh Lưu ñồn ñóng ở Võ  xá). Chúa ñánh tan giặc người Thanh là Lý Văn Quang (nguyên văn chép: Thiên Quang tặc. ðNTLTB về năm ðinh Mão (1747) chép: Khách buôn người Thanh là  Lý Văn Quang, chúa sai cai cơ Tống Phước ðại dẹp ñược.  Hai chữ  Thiên và Văn dễ chép lẫn với nhau, chỉnh lý lại theo ðNTLTB), cứu binh hoạn cho người Côn Man (tên gọi những người Chiêm thành ở Tây nguyên di cư ñến ở ñất của Chân  lạp, còn gọi là Vô ti man), Nam Bàn (tức Thủy xá, Hỏa xá), Vạn tượng (gọi là Ai Lao, từ cuối ñời Lê gọi là Vạn Tượng). Chúa bắt hàng vua Nặc Nguyên của Chân lạp, chiếm ñất Soài Rạp, Tầm Bôn; cho Nặc Nhuận trong coi việc nước rồi chiếm hai phủ Trà Vinh, Ba Thắc,lại dẹp loạn Nặc Hinh, phong cho Nặc Tôn làm quốc vương nước Chân lạp. Nặc Tôn dâng ñất Tầm Bào, Phong Long, lại cắt dâng thêm  5 phủ: Hương Úc, Cần Vọt, Chân Sum, Sài Mạt và Linh Quỳnh (5 phủ nói trên do vua Chân Lạp là Nặc Tôn dâng ñể tạ ơn Mạc Thiên Tứ che chở khi lánh nạn. Năm 1757, Thiên Tứ tâu lên, chúa Nguyễn Phúc Khoát cho ñặt 5 phủ ấy thuộc trấn Hà Tiên). Vương lại dời dinh Long Hồ về xứ Tầm Bào, nay thuộc tỉnh Vĩnh long.

Chúa cho ñặt ñạo ðông Khâu ở Sa ñéc, ñặt ñạo Tân Châu ở Tiền Giang, ñặt ñạo Châu ðốc ở Hậu giang. Chúa ở ngôi 27 năm, thọ 52 tuổi (1714 – 1765),  ñược  ðịnh vương tôn là Hiếu Võ vương.

Các ñời Nguyễn vương nối nhau mở mang cơ nghiệp, bờ cõi ngày càng lớn rộng, dân chúng vui thuận theo về, các bậc hiền tài thả sức thi thố tài năng, thế lực ngày càng mạnh, uy ñức ngày càng cao, khiến cho nước nhỏ khâm phục, nước lớn nể vì. Thổ phỉ quấy nhiễu ở phía nam bị dẹp tan, quân ngoại xâm ở phương bắc bị bẻ gẫy. Việc truyền ngôi kế vị phân minh, các ñời ñều có minh chúa, không xảy chuyện gian thần âm mưu chuyên quyền phế lập.

Lại nói thế tử của Võ vương là Hạo (Nguyễn Phúc Hạo là con thứ 9 nhưng ñược Nguyễn Phúc Khoát lập làm thế tử), mất sớm. Con thứ hai của Võ vương là hoàng tử Luân theo thứ bậc ñáng ñược lập làm thế tử. Võ vương sai nội hữu  Trương Văn Hạnh phò tá, muốn ñể ngày sau cho hoàng tử Luân nối ngôi.Hoàng tử Luân bèn ñược trao chức trưởng cơ, thường ñược tham dự triều chính. Quan ñại thần ngoại tả Trương Phúc Loan biết hoàng tử Luân thông mẫn, quả quyết, sợ ngày sau không thao túng ñược. Sau khi Võ vương mất, Phúc Loan thấy hoàng tử thứ 16 là Phúc Thuần còn nhỏ, dễ chế ngự, bèn mật  mưu với thái giám Chư ðức và chưởng dinh Nguyễn Cửu Thông ñổi di  mệnh lập nên. ðó là ðịnh vương, tên  húy là Phúc Thuần, lại có tên húy khác là Hân, ñược Trương Phúc Loan lập làm chúa khi mới lên 12 tuổi. Sau khi tôn lập ðịnh vương, Phúc Loan sai bắt hoàng tử Luân giam vào lãnh cung. Hoàng tử Luân uất hận sinh ốm, khi ñược tha về phủ ñệ thì mất, thọ 33 tuổi.

Thế Tổ Cao Hoàng ñế (tức Gia Long) sinh ngày Kỷ Dậu tháng Giêng năm Nhâm Ngọ (1762) tên húy là Chủng, lại có các tên húy khác là Ánh, Noãn và Cảo (ðịnh vương lấy nghĩa chữ Cảo là hình tượng mặt trời lúc giữa trưa mà  ñặt tên  cho). Thế Tổ là con thứ 3 hoàng tử Luân, khi Võ vương mất ngài mới lên 4 tuổi. Trương Phúc Loan quê huyện Tống sơn trấn Thanh hoa, là con thứ của Thái bảo Phan quốc công Trương Phúc Phan, cháu trưởng cơ Trương Phúc Cương, chắt thứ của trấn thủ dinh Bố chính Trương Phúc Hội. Phúc Loan vì là con cháu nhà thế  thần mà ñược giữ chức phụ quốc chính chứ không phải do bản thân có tài cán gì. Bấy giờ Loan có công tôn phò ðịnh vương lên ngôi nên ñược gia thêm chức Quốc phó, chưởng Bộ Hộ, quan Trung Tượng cơ kiêm tàu vụ. Phúc Loan lại ñược chúa ban cho các nguồn Lệ Nguyên, Thu Bồn, Trà Sơn, Trà Văn, ðồng Hương làm ngụ lộc, thu thập thuế sản vật hàng năm bốn năm vạn quan, còn những thu nhập khác ở bộ Hộ, Tàu vụ cũng không kém ba bốn vạn quan. Ngọc vàng  gấm vóc chất cao  như núi, ruộng vườn, nhà cửa, nô bộc, trâu bò nhiều không ñếm xuể. Con trưởng    là Thặng, con thứ là Nhạc ñều lấy công chúa,làm quan ñến chức chưởng dinh cai cơ. Không có công như Tử Nghi, Lý Thạch (Tử Nghi: Quách Tử Nghi và Lý   Thạch là 2 danh tướng ñời ðường) mà  một nhà giàu sang chẳng kém gì Cân Trụ,  Di Viễn (chưa rõ là ai), trăm quan ñều phải răm rắp tuân phục. Loan ñưa người ñồng ñảng là Thái Sinh vào làm ở bộ Hộ, sai thuộc hạ chia giữ những bến sông hiểm yếu. Ở trong triều, Loan ghếch chân lên ghế mà chẳng ai dám nói gì. Người ta gọi Loan là Trương Tần Cối (ví Trương Phúc Loan như Tần Cối, gian thần thời Tống Cao Tông, ñầu hàng quân Kim). Con rể của Loan là Tôn Thất Dục gọi Loan là Trương Nghiêm Tung (Ví Loan như Nghiêm Tung, gian thần ñời Minh Thế Tông). Dục là con trưởng của thiếu sư Luân Quốc công Tôn Thất Tứ (hoàng tử thứ tám của Minh vương Nguyễn Phúc Chu). Dục học rộng tài cao, ñược triều ñình nể trọng, lúc bấy giờ ñang làm quan Hình bộ. Phúc Loan muốn kéo làm vây cánh, bèn gả con gái cho Dục ñể ràng buộc. Dục tuy là rể của Loan, nhưng không vì thế mà chịu khuất. Các công việc Dục ñều giữ ñúng phép, không a tòng theo Loan,vì thế Loan tức giận nói với Thái Sinh:

-Thằng Dục nó coi thường ta, làm việc gì nó cũng cứ như nhè vào mặt ta mà

ñánh. Ai ñời con rể với bố vợ mà hục hặc nhau như thế?

Rồi Loan sai người vu cáo Dục mưu phản. Triều ñình bắt Dục ñể xét hỏi, nhưng không có chứng cớ. Dục tức hăng nói:

-Kẻ giặc ấy bãi chức ta, tôn thất há chẳng còn ai dám lên tiếng răn ñe hay sao?

Bấy giờ có Tôn Thất Viêm và Tôn Thất Nghiễm ñược ðịnh vương tin dùng (Nguyên chú: cả hai người này ñều là con của Thái  bảo  Dận quốc công Tôn  Thất  ðiền, con thứ 12 của Minh vương Nguyễn Phúc  Chu. Viên giữ chức Trưởng  Thủ cơ, Nghiễm làm quan ñến  chức Chưởng dinh, quản hai Bộ Lại, Binh, lĩnh chức  Quảng nam dinh Tả phủ chương  phủ sự,  tước Quận công), nhưng cả hai người này ñều mê ñắm tửu sắc chẳng ñể ý gì ñến việc nước. Trương Phúc Loan vì thế càng không kiêng nể gì nữa, tự ý bán quan bán nước, xét ñoán ngục tụng, thuế khóa hình phạt nặng nề, dân chúng oan ức khổ sở. Trong khoảng bốn, năm năm xảy nhiều ñiềm tai dị như ñộng ñất, núi lở, sao sa, mưa máu. Trăm họ ñói kém, giặc dã nổi  lên khắp  nơi. Giặc Triều châu (Chỉ  bọn Trần Thái, người Triều châu Trung quốc, ñóng sáo huyệt ở núi Bạch mã, bị quân Mạc Thiên Tứ ñánh tan năm 1769) nổi ở Bạch mã, quân Xiêm la hãm Hà tiên. Trong cõi từ  ñó xảy  ra nhiều việc rối loạn. Những người hiểu biết trong triều lo ngại bàn tán, nhưng Loan vẫn bỏ ngoài tai. Bấy giờ lại có sao chổi xuất hiện, cán sao quay về  phía  ðông bắc, ñầu hướng về tây nam. Quan tư thiên tâu là sắp có tai họa binh biến.  Thái Sinh thưa với Phúc Loan:

- Chúa Trịnh ñàng ngoài quên ơn Nam triều mà ta chưa hỏi ñến. Huống chi bọn họ lại ức hiếp vua Lê, thế không thể nhịn ñược nữa. Quốc phó nên theo ý trời, xin lệnh chỉ của vương thượng, rồi phát hịch kể tội họ Trịnh, nêu danh nghĩa  phù Lê diệt Trịnh ñể làm sáng tỏ ñại nghĩa nhất thống. Lập ñược  công lớn,  quốc phó lại ñem quân về nam, ung dung mũ cao áo dài ngồi giữa triều ñình,  còn kẻ nào dám khing nhờn nữa?

Có người biết chuyện ấy kể lại cho quan hàn lâm viện Nguyễn Quang Tiền. Quang Tiền người huyện Quảng ñiền, học rộng biết nhiều, rất giỏi môn chiêm tinh lịch số, ñược bổ chức hàn lâm viện dưới triều Võ vương Nguyễn Phúc Khoát, các việc văn thư bang giao ñều do ông soạn thảo. Võ vương muốn xưng quốc hiệu, Quang Tiền sợ gây ra chuyện binh ñao, nên kiên trì an ngăn chúa. Võ vương giận, bãi chức của Quang Tiền. Trương Phúc Loan chuyên quyền triều chính, sợ dư luận công chúng chê trách, lại thấy Quang Tiền là người có danh vọng, bèn xin ðịnh vương Nguyễn Phúc Thuần phục chức cho Quang Tiền. Quang Tiền  làm việc  trong sảnh viện, tuy không thể can ngăn ñược những việc làm của Trương Phúc Loan, nhưng vẫn lo lắng công việc triều ñình. Khi biết mưu kế của bọn Thái Sinh, Quang Tiền nói:

- ðuôi sao chổi chỉ về hướng tây nam, chẳng bao lâu nữa binh ñao sẽ dấy lên ỡ  ñất Quảng. Nhiều năm nước nhà yên ổn, dân không biết ñến việc binh, ngày thường không có binh khí ñánh giặc, nếu họ Trịnh ñem quân vào ñánh phá thì không con ñất dung thân.Thế chẳng phải như chim én làm tổ trên mái nhà ñang cháy hay sao?

Chẳng bao lâu, biên trấn bay tin về báo tin Nguyễn văn Nhạc ở ấp Tây sơn  dấy loạn, hiện ñã ñem quân về chiếm thành Quy nhơn.

ðúng là:

Mọt nước gian thần nhào sụp đất 
Cứu nhà quân loạn khí tung trời.

HỒI THỨ HAI:

Tây Sơn Nguyễn văn Nhạc họp dân phản biến 
Bắc triều Hoàng Ngũ Phúc thừa thế tiến quân

Lại nói Nguyễn Văn Nhạc người ấp Tây Sơn huyện Phù Li phủ Quy nhơn  (Quy nhơn: tên phủ do Nguyễn Hoàng ñặt năm 1602, nay là phần ñất cả tỉnh Bình ñịnh và tỉnh   Gia lai – Công tum. Huyện Phù li nay là huyện Tây sơn). Trước là vào khoảng niên hiệu Thịnh ðức (1653 – 1657) nhà Lê, Hiền vương Nguyễn Phúc  Tần  ñem quân  ra ñánh quân Trịnh, lấy Nghệ an, bắt dân bảy huyện (chỉ bảy huyện bờ nam sông Lam, bao gồm toàn bộ tỉnh Hà tĩnh cũ) ñem về ðàng Trong phân tán cho ở các nơi. Tổ bốn ñời  của Nhạc người ở huyện Hưng nguyên là một người trong số dân bị bắt ñó. Cha Nhạc là Phúc dời ñến ở ấp Kiên thành, sinh ñược ba con trai: trưởng là Nhạc, thứ   là Lữ, út là Huệ. Nhạc làm nghề buôn trầu, thường ñi lại buôn bán với người Thượng. Một hôm ñi qua núi An dương, nhặt ñược thanh kiếm, tự nghĩ là kiếm thần, ñi ñâu thường ñem khoe ñể lòe người. Về sau Nhạc làm biện lại ở ñồn Phú Văn, vì tiêu mất tiền công, bèn cùng em là Văn Lữ, Văn Huệ trốn vào trong núi. Anh em Nhạc tụ tập thủ hạ ñược hơn trăm người, ñóng giữ nơi hiểm yếu ñể làm cường ñạo. Thầy học của Nhạc là giáo Hiến, con Trương Văn Hạnh, nói riêng với Nhạc rằng:

- Lời sấm ngữ có câu: “Tây khởi nghĩa, Bắc thu công”. Ông là người ấp Tây Sơn nên gắng lên.

Nhạc cho là ñúng, bèn lập ñồn ñóng trại ở Tây sơn thượng ñạo, chiêu nạp bọn vong mệnh làm thủ hạ. Bấy giờ gặp năm ñói kém, Nhạc ñem quân ñi cướp các nhà giàu chia cấp cho kẻ nghèo, nhờ thế thu phục ñược lòng dân. Có người nhà giàu là Huyền Kiêu xuất tiền của giúp Nhạc. Thổ hào ở Thuận nghĩa là Nguyễn Thung khuyến khích thêm vào. ðồ ñảng ngày một ñông, Nhạc bèn chia ñi cướp bóc các làng ấp quanh vùng, dân các nơi ấy không chống cự nổi. Nhạc bàn với ñồ ñảng  mưu trừ quốc phó Trương Phúc Loan rồi ñón Hoàng tôn Dương, lập làm chúa ñể yên vương thất. Bàn ñịnh xong, Nhạc cho người ñi loan báo khắp xa gần, người ta phần nhiều tin theo. Nhạc dẫn quân thủ hạ ñến ñóng ở Kiên thành, tự xưng là ðệ Nhất trại chủ, cai quản hai huyện Phù li và Bồng sơn, Nguyễn Thung là ðệ Nhị trại chủ, cai quản huyện Tuy viễn (Nguyên chú: về sau Thung bị Nhạc giết), Huyền Khê làm ðệ Tam trai chủ, quản việc quân lương. Bấy giờ có Nữ chúa Chiêm thành là   Bà Chúa Hoa ñóng trại Thạch thành, Nhạc sai người ñến kết ước làm chỗ dựa (Bà Chúa Hoa về sau bị quân của Tống Phước Hiệp giết chết). Rồi  Nhạc lập mưu chiếm thành Quy Nhơn. Quy nhơn thời cổ là Chà Bàn, vua Lê Thánh Tông ñặt làm phủ Hoài Nhơn. Hồi ñầu triều ta Triết vương Nguyễn Phúc Tần ñổi làm phủ Quy ninh. Võ vương ñổi làm phủ Quy nhơn, gồm ba huyện. Nguyễn Nhạc muốn ñánh lấy thành ñể làm ñất căn bản. ðược Nguyễn Văn Huệ hiến kế, Nhạc tự ngồi vào trong cũi, sai thủ hạ khiêng ñi rêu rao khắp nơi, nói là bắt sống ñược Biện Nhạc, áp giải về thành nộp quan.. Tuần phủ Nguyễn Khắc Tuyên tin là thực, sai mở cổng thành cho ñem Nhạc vào. ðêm ấy ñồ ñảng của Nhạc bí mật kéo ñến ngoài thành, Nhạc phá cũi nhảy ra, ñoạt lấy binh khí, giết quân cai ngục, mở toang cổng thành. ðồ ñảng của Nhạc vào phóng hỏa ñốt trại. Tướng thủ thành Nguyễn Khắc Tuyên   bỏ chạy. Nhạc bèn chiếm thành, mở nhà ngục tha hết tù pạm, gom dân làm lính, dựng cở ñề hiệu Tây Sơn,chia ñặt năm ñồn: trung, tiền, tả, hữu, hậu, tiếp tục cai quản quân dân như trước.

ðịnh vương Nguyễn Phúc Thuần ñược tin báo liền sai  chưởng cơ  Nguyễn  Cửu Thống (con Nguyễn Cửu Thông), Nguyễn Cửu Sách (con Nguyễn Cửu Pháp), cai cơ Phan Tiến, cai ñội Nguyễn Vệ, tổng nhung Tống Sùng, tán lý ðỗ Hoàng ñem quân tiến ñánh. Khi bọn Cửu Thống ñem quân tiến ñến Bản tân (Bến Ván), Nhạc giả vờ thua chạy. Bọn Cửu Thống thừa thắng ñuổi dài, Nhạc liền quay lại tung quân ra ñánh. Tống Sùng, ðỗ Hoàng chết tại trận. Cửu Thống dẫn tàn quân chạy về. Thế  lực của Nhạc từ ñó ngày càng mạnh lên như lốc. Bọn thương gia người Thanh là Tập ðình và Lý Tài cũng dấy binh tiếp ứng cho Nhạc. Nhạc liên kết với bọn họ ñể làm chỗ dựa, ban cho Tập ðình hiệu Trung Nghĩa quân, Lý Tài hiệu Hòa Nghĩa quân. Triều ñình sai tướng ñi ñánh, nhưng các tướng phần nhiều ñều tìm cớ thoái thác. Trương Phúc Loan lại tìm cách ñút lót ñể sai người khác. Quân lính vì thế tức giận, hễ ra trận là bỏ chạy, không ai dám ñương ñầu với quân Tây sơn.  Các tôn  thất ñại thần phải trốn tránh loạn lạc, ai cũng oán trách Phúc Loan. Bọn họ bàn  mưu bảo Hàn lâm viện Ngô Thứ, tri phủ Trần Giai, viết giả thư của Trương Phúc Loan thông ñồng với giặc, vờ ñánh rơi ngoài ñường. Tham mưu Tá bắt ñược mang về cáo giác với Tôn Thất Văn (là con thứ ba của Võ Vương, giữ chức trưởng cơ, từng vâng mệnh ñi kinh lý việc dân binh ở Quy nhơn, rất  ñược lòng dân). Văn vốn ghét Phúc Loan   liền ñem việc ấy trình ngay với ðịnh Vương, xin bắt Loan hạ ngục. Loan cố thanh minh là bị vu cáo nên ðịnh vương không khép tội. Loan ngờ thư ñó do Tá làm ra, bèn bắt giam rồi giết Tá. Cũng vì việc ñó Phúc Loan lại thù oán cả Tôn Thất Văn, giả viết thư của giặc nói Văn thông ñồng với Nhạc, sai người ñến tố giác. Văn sợ phải bỏ trốn. Loan sai Tôn Thất Hương ñem quân quân ñuổi theo bắy ñược, dìm chết Văn ở phá Tam Giang (phá Tam Giang ở ñịa phận hai xã Vĩnh xương và Kế môn, mùa thu ñông sóng to gió lớn, thuyền bè qua ñây thường bị lật ñắm nên gọi là xứ Bàu Ngược). Dân chúng ai cũng thương xót Tôn Thất Văn bị oan, căm oán Phúc Loan bạo ngược.

Phúc Loan xin ðịnh vương sai Tôn Thất Hương làm tiết chế ñể chế ngự quân Tây sơn. Hương ñem quân ñến núi Bích kê (ở Quy nhơn), bị phục binh của Lý Tài và Tập ðình giết chết. Quân lính tan rã bỏ chạy. Nguyễn Nhạc  tung quân ñuổi  theo, ñánh chiếm phủ Quảng ngãi. Tôn Thất Bân (con Tôn Thất Tĩnh) thu tàn quân ra sức chống ñánh, nhưng không thắng nổi phải lui về. Nhạc sai thủ hạ ñem quân   ñi ñánh, chiếm ñược hai phủ Diên khánh, Bình khang. Từ ñó phần ñất từ Quảng ngãi ñến Bình thuận ñều do Nhạc chiếm giữ. Sau ñó Nhạc ñem quân ñánh ra  Quảng nam. Quân triều ñình giao chiến nhiều lần ñều bị thua trận. Nguyễn Cựu  Dật (con thứ ba của Nguyễn Cửu Pháp) ñem quân bản bộ chống cự với quân Tây sơn, ban ñêm sai dân chúng ñem ñốt ñuốc trong rừng rậm ñể nghi binh rồi ñánh úp vào trại quân của Nhạc ở phố Mỹ thi. Quân của Nhạc hoảng sợ chạy lùi về lập ñồn ñóng giữ nơi hiểm yếu ở Thiên lộc (có lẽ là tên xã, một ñịa ñiểm không xa với Bến Ván và Mỹ thị) làm kế cầm cự lâu dài. Tin báo về kinh ñô Phú xuân, ðịnh vương cho Dật tước Du Quận công, tiếp ñó sai Tôn Thất Thăng (là em Tôn Thất Dực,  làm  quan ñến chức trưởng dinh, tước quận công). Thăng ñem quân ñến Quảng nam, thấy thế giặc sắc mạnh không thể ñương ñầu nổi, liền bỏ quân luôn ñêm chạy về (sau quân Trịnh ñánh vào Thuận hòa, Thăng ñến quân doanh của Hoàng Ngũ Phúc  ñầu  hàng). Nhạc cho quân ñuổi theo chiếm lấy vùng cửa Xích lam, Nhạc căn dặn thuộc hạ:

- Tôn Thất Thăng không làm ñược trò trống gì, phải ñề phòng viện binh của ngũ dinh.

Quả nhiên sau ñó ñiều khiển (tên quan chức, tương ñương như trấn thủ) Gia ñịnh là Nguyễn Cửu ðàm ủy cho lưu thủ dinh Long hồ là Tống Phước Hiệp và cai bạ Nguyễn Khoa Thuyên ñốc suất tướng sĩ năm dinh Long hồ, Bình thuận, Bình khang, Trấn biên, Phiên trấn, lại lấy thêm quân ứng mộ, chia ñường thủy lục cùng tiến.

Nguyễn Cửu ðàm người Quý huyện (tức huyện Tống sơn Thanh hóa, vì là nguyên quán của các chúa Nguyễn nên nhà Nguyễn gọi là Quý huyện) xứ Thanh hóa,  là  con  Nguyễn Cửu Vân, làm quan ñến chức hữu quân phó tiết chế Trấn biên phó tướng.Khi quân Xiêm và xâm lấn Hà tiên, ðàm làm Khâm sai chánh thống suất, cầm quân ñánh giặc, giữ chức ñiều khiển Gia ñịnh, ñánh tan quân Xiêm ở Nam vang. Tống Phước Hiệp cũng người Quý huyện xứ Thanh hoa,là dòng dõi  của  Luân quận công Tống Phước Trị, tướng trấn thủ Thuận hóa của nhà Lê. Hiệp từng ñem quân ñến cứu viện cho Hà tiên ñánh tan quân Xiêm ở  Châu ñốc. Nguyễn  Khoa Thuyên người huyện Hương trà, cháu của tham tri chánh ñoán sự Nguyễn Khoa Chiêm, lúc bấy giờ Thuyên cùng Tống Phước Hiệp làm lưu thủ dinh Long  hồ.

Bấy giờ các tướng sĩ hăng hái cần vương, bộ binh của Phước Hiệp ñóng ñồn   ở Chợ Khu, thủy quân của Khoa Thuyên ñóng ở Vũng Lấm, bất ngời bao vây tiến ñánh quân Tây sơn, lấy lại ba phủ Bình thuận, Diên khánh, Bình khang, truyền hịch mộ quân ứng nghĩa. Bọn Nguyễn Văn Nhơn ở huyện Vĩnh an trấn An giang ñến ứng nghĩa, ñược Hiệp cho làm ñội trưởng, dưới quyền của Khoa Thuyên. Bọn Văn Nhơn chỉ huy bốn ñội tân binh theo Khoa Thuyên ñến ñóng ở Yên cương (Hòn Khói sau ñổi là Vân phong). ðịnh vương Nguyễn Phúc Thuần nghe báo tin thắng trận bèn cho người  ñến  ủy lạo quân sĩ, sai Tôn Thất Nghiễm ñem quân tiến vào Quảng nam, thu thập tàn quân các ñạo ñể tiến ñánh Nguyễn Nhạc. Gián ñiệp của bên Nguyễn ở ðàng Ngoài báo tin quân Trịnh ñã tiến vào xâm lấn ðàng Trong, hiện ñã kéo ñến Hà trung (tên   xã thuộc Kỳ anh, nơi ñóng trị sở của trấn Nghệ an lúc bấy giờ, thường gọi là Dinh cầu).

Lại nói ở ðàng Ngoài, mấy ñời chúa Trịnh ñã  lăm le  xâm lấn nhưng  thấy chúa tôi họ Nguyễn ở ðàng Trong trên dưới hòa mục, nên không có cớ gì ñể gây hấn. ðến hồi này tướng trấn thủ Nghệ an là Bùi Thế ðạt dò biết Quảng nam có   biến, bèn mật khải với chúa Trịnh. Trịnh Sâm sai Hoàng Ngũ Phúc làm thống tướng, Bùi Thế ðạt làm phó tướng, ñem tướng sĩ hai mươi hai dinh cùng các ñạo binh thủy bộ của các xứ Thanh Nghệ và ðông nam tất cả là ba vạn quân tiến vào Nghệ an ñể sửa soạn tiến ñánh. Bọn Phan Lê Phiên, Uông Sĩ ðiền, Hoàng Phùng Cơ, Hoàng ðình Thể làm thuộc tướng. (Hoàng Ngũ Phúc người xã Phụng  công  huyện  Yên  dũng xứ Kinh Bắc, do  chân hoạn quan ñược thăng ñến chức cao nhất trong hàng quan thuộc, từng ñem  quân ñi dẹp loạn Hoàng Công Chất, Nguyễn  Hữu  Cầu;  Bùi Thế  ðạt người xã  Tiên lý huyện ðông  thành  xứ Nghệ an, từng ñánh dẹp Lê Duy Mật ở Trấn ninh).

Bọn Hoàng Ngũ Phúc, Bùi Thế ðạt vâng lệnh Trịnh Sâm ñem quân tiến vào ñóng ở Hà trung, sai người ñem thư vào Nam triều, nói tổ tiên chúa Nguyễn nhiều ñời có công, nay triều ñình vua Lê cho quân vào giúp  dẹp giặc.  ðịnh vương  sai viết thư phúc ñáp, bảo Ngũ Phúc hãy ñem quân về Bắc. Một mặt sai Tống Hữu Trường làm thống suất ñạo Lưu ñồn, Tôn Thất Hiệp làm trấn thủ dinh bố chính chống cự quân Trịnh. Triều thần tâu với ðịnh vương thế lực quân Trịnh  hùng  mạnh, phải gấp phòng ngự ở ñầu ñịa giới, còn quân Tây sơn cuồng  bạo thì  phải cấp tốc diệt trừ. ðịnh vương nghe lời, bèn giao cho Tôn Thất Kính tạm quyền làm giám quốc, rồi tự mình ñem quân ñi ñánh Nguyễn Nhạc. Kính là con thứ bảy của Võ vương bấy giờ ñang giữ chức chưởng cơ, ñược thăng tước quận công.

Thuyền ngự ñến cửa Tư dung. Tư dung tên cũ là Ô long, nay gọi là Tư hiền, giáp giới giữa hai huyện Quảng ñiền và Phú vang (Thừa thiên). Thời Lý Trần, các vua ñưa quân ñi ñánh Chiêm thành thường dừng lại ở ñây. Lê Thánh Tông cũng có bài thơ viết về cửa Tư dung. Nguyễn triều ñóng ñô ở Phú xuân, cửa Tư dung lại càng là nơi quan yếu. ðịnh vương sai Trương Phuc Loan luyện  quân ở  núi  Quy sơn ñể phòng bị tiếp ứng. Vừa bàn xong kế sách tiến quân thì có thư của dinh Quảng bình gửi ñến cấp báo quân Trịnh ñã tiến ñến châu Bắc Bố chính, tri phủ  Trần Giai chạy sang quân Hoàng Ngũ Phúc làm hướng ñạo. Ngũ Phúc sai Trần  Giai quản quân hậu ñạo, lại cho thuộc hạ của Giai là Nguyễn Ngô Dao ñem quân ñến ñóng trại ở xã ðại ñan ñể khuyếch trương thanh thế.

ðịnh vương giao cho Nguyễn Cửu Dật làm tả quân ñại ñô ñốc, thống lĩnh

quân thủy bộ ở lại chống giữ quân Tây sơn, gọi Tôn Thất Nghiêm hộ giá về kinh chế ngự quân Trịn. Quân do thám về báo tin quân Trịnh ñã qua trạm sông Thanh hà (tức là phần hạ lưu sông Gianh, phần bắc chạy song song với ñèo Ngang, phần nam ñến Lũy Thầy).

Bấy giờ Phúc sai người sang bờ nam ngầm giao kết với bọn cai ñội canh giữ vùng biên, rồi ñêm ñến lặng lẽ ñem quân vượt sông ñến ñóng ở Cao lao. Ngũ Phúc bảo Hoàng Phùng Cơ:

- Người Nam từng nói: “Ai tài giỏi vượt ñược sông Thanh hà,  chưa dễ có cánh mà bay qua Lũy Thầy”. Nay quân ta ñã qua sông Gianh, nếu Lộc Khê hầu (ðào Duy Từ) còn sống cũng chưa chắc giữ ñược hiểm ñịa mà chống lại quân triều  ñình. ðịnh vương về kinh liền sai cai cơ Quý Lộc,  câu kê Kiêm Long ñến khao  quân Ngũ Phúc và nói: “Giặc cỏ Tây sơn chẳng bao lâu nữa sẽ bị quét sạch, không dám phiền quan quân triều ñình phải vất vả”. Khi bọn Quý Lộc ñến quân doanh, Ngũ Phúc sai gọi vào hỏi riêng. Kiêm Long ñáp:

- ðường không ñi không ñến, chuông chẳng gõ chẳng kêu.

Ngũ Phúc hiểu ý, bèn cho quân tiến ñánh dinh Bố chính. Tướng trấn thủ là  Tôn Thất Thiệp và ký lục Bảo Quang lui về giữ lũy ðồng hới. Ngũ Phúc sai tướng Hoàng ðình Thể lặng lẽ ñem quân áp sát lũy Trấn ninh (nguyên chú: tên xã ở ven biển ñầu ñịa giới Quảng bình, giáp với Trấn ninh của ñất Vạn tượng, ven núi ñịa thế quanh co). Bọn mã quân Hoàng Văn Bật, Lê Thập Thí làm nội ứng, mở cửa lũy cho quân Trịnh. Quân Trịnh gióng trống, hò reo tiến vào. Các tướng bên quân Nam là Luận Chính, Thành Tín ñều ra hàng. Hoàng ðình Thể nói:

- Ngày trước Nam chúa ñắp lũy Trấn ninh xiết bao vất vả, quân Bắc triều ñánh Trấn ninh cũng thật là gian nan (nhắc lại việc hơn 100 năm trước Hiền vương Nguyễn Phúc Tần sai Nguyễn Hữu Tiến và Nguyễn Hữu Dật ñem quân ra ñắp lũy Trấn ninh năm 1662 và trận chiến Trịnh Nguyễn 55 ngày ñêm ở lũy Trấn ninh năm 1672). Vậy mà bây giờ hai tướng quân vừa thấy quân ta ñến ñã ra hàng ngay?

Rồi Thể sai ñưa Thành Tín và Luận Chính ñến trước quân doanh của Hoàng Ngũ Phúc báo công.

Ngũ Phúc cho quân tiến ñến dinh Quảng bình. Tướng trấn thủ là Liêm Chính cùng Tôn Thất Thiệp bỏ chạy. Ngũ Phúc bèn họp các tướng ñể lập sổ ghi công, sai người ruổi ngựa về Thăng long báo tiệp với chúa Trịnh Sâm. Trịnh Sâm ñược tin liền dẫn binh thuyền vào Nghệ an, ñóng dinh ở Hà trung ñể từ xa làm thanh viện cho Hoàng Ngũ Phúc. Ngũ Phúc tiếp tục tiến ñánh ñạo Lưu ñồn, thống suất Tống Hữu Trường cũng chạy trốn. Phúc giận nói với các tướng rằng:

- Thủ tướng Thiệp ở Quảng bình bỏ chạy. Thống suất Trường ở Lưu ñồn cũng chạy nốt! Người Nam quả là giỏi trốn! làm gì có chuyện ñể cho bọn tướng ấy giữ ñược cái ñầu dễ dàng thế?

Rồi Ngũ Phúc lại ñốc suất quân tiến ñóng ở Hồ Xá. Hồ xá thuộc ñịa giới tỉnh Quảng trị, ñồng lầy rộng lớn, chân núi chạy dài, trước kia là nơi ẩn náu của nhiều bọn giặc cướp, về sau ñược nội tán Diên thọ hầu tìm cách ngăn cấm ñược (Diên thọ hầu: tên tước của Nguyễn Khoa ðăng (1691 – 1725) con của Bảng trung hầu Nguyễn Khoa Chiêm).

Dân ñịa phương có câu ca rằng:

Thương anh em cũng muốn vô

Sợ truông nhà Hồ, sợ phá Tam giang

Phá Tam giang giờ ñây ñã cạn

Truông nhà Hồ, Nội tán lệnh nghiêm.

Hoàng Ngũ Phúc cho dừng quân, bảo các tướng rằng:

Người ta nói truông nhà Hồ khó vượt, nhưng ta cũng ñến ñược ñây. Còn nói phá Tam giang hiểm trở thì ñúng lắm. Phải truyền hịch kể tội Trương Phúc Loan  ñể khuyếch trương thanh thế của quân ta!

Lời hịch viết: “Trương Phúc Loan cậy thân thích họ ngoại,lạm giữ cơ yếu  triều ñình, tin dùng ñảng gian, hãm hại trung thần dũng tướng, giết người nọ lập kẻ kia. Thật lang sói mà ở cạnh người, ñúng muông thú mà mang áo mũ. Nặng thuế khóa ñể hút máu mủ, giảm quân lương hòng cắt vuốt nanh, khiến dân manh lệ Tây sơn dậy như ong kiến ào ào, chiếm miền màu mỡ Quảng nam chóng lẹ tựa sói hùm sổ cũi.

Vì thế, trước phải diệt ñứa cường thần, sau sẽ dẹp quân nghịch tặc. Trừ gian khử bạo, giúp quốc thích qua bước gian nan, truyền ñạo thống ñể ñời sau thờ phụng. Thế là cứu nạn thực do nghĩa cử, phò nguy không chút tham tâm”.

Lời hịch của Hoàng Ngũ Phúc cốt ñể mê hoặc dân ñàng Trong, nhưng thực  các quan chức Nam triều vẫn nhiều người căm ghét Trương Phúc Loan ngang ngược. Thế là bọn Tôn Thất Huống, Nguyễn Cửu Pháp bàn nhau bắt Trương Phúc Loan ñem nộp ñể xin Hoàng Ngũ Phúc lui binh. Tôn Thất Huống là con thứ tư của Võ Vương, bấy giờ giữ chức tiết chế thủy bộ chư quân, tước Thành Quận công. Nguyễn Cửu Pháp là con thứ tư của Nguyễn Cửu Thế, từng giúp rập ba triều chúa làm quan ñến chức trưởng doanh, tước Hoán Quận công. Trương Phúc Loan chuyên quyền, Cửu Pháp thường chống lại nhưng không ñược. ðến khi Nguyễn Nhạc nổi dậy, Cửu Pháp tiến cử các con là Cửu Sách, Cửu Thận và Cửu Dật ñem quân vào Quảng nam ñánh dẹp. ðến lúc này, Cửu Pháp cùng với  Huống  bắt Trương Phúc Loan ñem nộp cho quân Trịnh. Hai người lại cho bắt luôn Thái Sinh là tay chân thân tín của Trương Phúc Loan.

Sau khi bắt ñược Phúc Loan, Hoàng Ngũ Phúc ñòi Loan phải ñem vàng bạc hối lộ cho mình, rồi chỉ giam giữ Loan ở trung quân (ðNLTTB chép Trương Phúc Loan sai lính và con trai thực hiện việc ñưa vàng bạc hối lộ Hoàng Ngũ Phúc, số lượng ñến vài ngàn lạng). Sau Loan bị Ngũ Phúc sai lính giải về Thăng long, chết dọc ñường. Rồi ñó Phúc cho quân lính cuốn cờ im trống mà ñi. ðến dinh ðăng xương ở Quảng trị, có người tên là Trần Duy Trung ñến quân doanh nói với Hoàng Ngũ Phúc:

Quân Bắc muốn chiếm ngay lấy Phú xuân chăng? Nước cũ hai trăm năm (chỉ chính quyền các chúa Nguyễn ở ðàng Trong. Từ năm 1558  khi Nguyễn Hoàng vào Thuận hóa ñến ñời chúa ðịnh vương ñã tồn tại hơn 200 năm) có trời ñất quỷ thần chứng giám. Tướng quân Quạ ñen cho người Nam chúng tôi ngày nay không còn ai như Phấn Cố Trì nữa sao?

Thời bấy giờ người ðàng Ngoài thường gọi Hoàng Ngũ Phúc  là  Hắc  Ô Tướng quân (tướng Quạ ñen). Còn Phấn cố trì là biệt danh của Trương Phúc Phấn. Thời chúa Thượng Nguyễn Phúc Lan, chúa Trịnh ñem quân vào ñánh lũy Trường dục, Trương Phúc Phấn cầm quân giao chiến kịch liệt với quân Trịnh, không sợ gì tên ñạn, quân Trịnh không sao chiếm ñược, vì thế người ta gọi Phúc Phấn là Phấn cố trì (ông Phấn cố giữ lũy).

Nói ñoạn Duy Trung ung dung quay ra. Hoàng Ngũ Phúc cho gọi Trần Giai

ñến hỏi xem người ấy là ai. Trần Giai ñáp:

Người ấy là Trần Duy Trung, quan chức Nam triều, ñến ñây tất có việc quân cơ muốn nói.

ðúng là:

Liêu dấy Tống lui do Thác Bạt 
Hán thu Thục hiểm bởi Trương Tùng.

HỒI THỨ BA:

Hãm Phú xuân, quận công Chỉnh đại bại 
Vào Gia định, đô đốc Dật tử trận

Lại nói Trần Duy Trung thấy Nam triều thế  yếu, muốn bán nước cầu vinh,  bèn làm một bài thơ ñịnh ñem ñến yết kiến Hoàng Ngũ Phúc. Hiềm vì không có người tiến cử, Duy Trung bèn tìm ñến dinh quân Bắc ñánh tiếng trước ñể thăm dò xem ý  tứ của Ngũ Phúc như thế nào. Quân tiên phong bên Trịnh ñược lệnh cho  ñưa vào. Trần Duy Trung bèn lấy bài thơ trình lên Hoàng Ngũ Phúc. Bài thơ ấy có câu:

Thập thế yếm văn Tần pháp lệnh Bách niên phục ñổ Hán uy nghi (Mười chúa chán nghe Tần pháp lệnh Trăm năm lại thấy Hán uy nghi)

Hoàng Ngũ Phúc hất hàm ra hiệu, Trung bèn nói:

- Người Nam oán ghét Trương Phúc Loan ñến tận xương tủy. Tướng quân giúp người Nam trừ ñược mối hại ấy, công ñức lớn lao khác nào núi Hải vân, biển Cửa Hàn. Duy Trung tôi vì thế ñến quân doanh xin ñược tướng công sai phái.

Hoàng Ngũ Phúc hỏi:

Nay ta tiến quân vào Phú xuân thì nên ñi ñường thủy hay ñường bộ? Trung ñáp:

Quân Nam không quen ñánh bộ, nhưng thủy chiến là môn sở trường. Binh pháp nói: “Bỏ chỗ chắc, ñánh chỗ lỏng”. Nay tướng quân mới từ xa ñến, xin ñừng ñọ sở trường với quân Nam. Tướng quân cứ theo ñường bộ là hơn.

Phúc khen là phải, bèn lưu Duy Trung ở lại trong quân, cho giữ chức câu kê. Sau ñó Phúc gửi thư cho Nam triều nói: “Giặc Tây sơn chưa trừ ñược, xin hội   quân ở Phú xuân ñể tiện ñối phó”.

ðịnh vương Nguyễn Phúc Thuần triệu ñình thần ñến bàn bạc, rồi sai Tôn Thất Tiệp làm thống binh và thuộc nội cai ñội ðặng chi huy quân cấm vệ ñể phòng giữ.

Lại sai bọn Tuyên Chính và Thành ðức trá hàng ñể dụ quân Trịnh. Sai cai ñội  Phẩm Bình ñến hai dinh Quảng bình và Bố chính chiêu dự các hào  mục  ñịa phương ứng nghĩa, chia ñi ñóng ñồn các nơi ñể quấy nhiễu phía sau lưng quân Trịnh. Không may Phẩm bị quân Trịnh bắt, Ngũ Phúc tra hỏi biếr ñược mưu trá hàng, bèn sai các tướng khác là bọn Nguyễn Tiến Khoan, Hoàng Phùng Cơ ñem quân ñánh bại Tôn Thất Tiệp. Quân của cai ñội ðặng không ñánh cũng tự tan vỡ. Ngũ Phúc bèn cho tiến quân ñến ñóng ở xã Bái ñáp.

ðịnh vương sai Tôn Thất Chí (là con thứ 6 của Thế Tông Nguyễn Phúc Khoát) làm  tiết chế bộ binh, Tôn Thất Doanh làm tiết chế thủy binh, Tĩnh Diệp hầu Nguyễn ðăng Trường làm tham tán quân cơ, quản lĩnh ñội thuyền hai ñạo chia ñường tiến ñánh quân Trịnh ở ñồn Lương phúc. Quân Nam không thắng ñược, lại dàn trận ñánh quân Trịnh trên sông Phù lễ. Hoàng Ngũ Phúc sai Nguyễn Tiến Khoan cầm quân nghênh ñịch, Hoàng Phùng Cơ ñem quân chặn phía sau. Quân Tôn Thất Chí ñại bại, Chí phải cho người về kinh Phú xuân báo tin.

ðịnh vương bèn sai gọi Tôn Thất Chí trở về, sai trưởng din là quận công Nguyễn Văn Chính ñưa quân các dinh thủy bộ ñi chống cự với quân Trịnh. Bấy   giờ tinh binh mãnh tướng của Nam triều ñều ñã ñiều vào Quảng nam ñánh quân  Tây sơn, từ sông Hiền sĩ trở ra binh tướng phần nhiều là loại già yếu, không luyện tập chiến ñấu. Vì thế quân Trịnh ñi ñến ñâu bọn họ không ñón ñường xin hàng thì cũng mở lũy chạy trốn. Hoàng Ngũ Phúc thừa thắng tung quân ñuổi dài, tiến sâu vào ñất Nam như vào chỗ không người. Ngũ Phúc nhân ñó quay lại hỏi  Duy  Trung:

- Ngày xưa, lúc chúa Tiên Nguyễn Hoàng mới vào Nam, nghe nói có nàng Ngô Mỹ nhân lập kế ñánh tan quân nhà Mạc, lại có người tiết phụ họ Trần ñem quân ứng nghĩa báo thù cho chồng, không biết có thật không? (Ngô Mỹ nhân: chỉ nàng Ngô Thị Lâm, người thiếp xinh ñẹp của Nguyễn Hoàng. Khi Nguyễn Hoàng  ñóng quân ở Ái  tử, Ngô Thị Lâm tự nguyện thi hành kế mỹ nhân ñể quân phục kích của Nguyễn Hoàng giết tướng Mạc là Lập Bạo. Tiết phụ họ Trần: vợ của Trương Trà, người xã Diên  trường huyện  Phú vang Thừa thiên. Năm 1571, Trương Trà bị bọn Nghĩa sơn phục kích giết. Trần thị nghe tin nổi giận, mặc quần áo ñàn ông thúc quân tiến ñánh trả thù cho chồng, bắn chết Nghĩa     Sơn tại trận).

Duy Trung ñáp:

- Xin tướng quân chớ hồ nghi mà ñánh giá dân Nam triều chúng tôi không bằng hạng ñàn bà con gái. Xứ ðàng Trong này cũng lắm anh tài. Chỉ vì triều ñình không biết trọng dụng cho nên tướng quân mới vào ñây ñược dễ như thế. Nay quân Bắc ñã vào sâu trong ñất ñịch, tướng quân nên cẩn thận trong phép dùng binh, phải có mưu kỳ kế lạ ñể phòng bị mới bảo toàn thắng lợi. Nếu không thì như việc Nguyễn ðình Hùng ñánh úp ở châu Nam Bố chính, Nguyễn Hữu Tiến ñanh tan quân của Phạm Tất Toàn, Nguyễn Hữu Dật ñánh ñuổi khiến cho Trịnh ðào phải ñem quân rút chạy, Tống Hữu ðại ñuổi dài Lê Thì Hiến năm nào. Những trận ñánh ấy quân lính Bắc triều lạnh thấu xương, trong tâm trí của  người Nam tưởng cũng chưa lâu lắm.

Hai người ñang nói chuyện vãn thì quân do thám vào báo tin tướng bên Nam  là Nguyễn Văn Chính sau khi nhận chức thống quân các dinh thủy bộ liền nghiêm lệnh khép tội cai ñội ðặng tự ý lui quân, xử trảm ñể răn quân sĩ,  hiện ñang dẫn  quân ra tiến ñánh quân Bắc.

Chẳng bao lâu quả nhiên Văn Chính gặp quân Bắc, liền dàn trận ñánh. Hoàng Ngũ Phúc thấy bên quân Nam cờ xí ngập ñất, kiếm kích tua tủa, bèn quay lại nói với các tướng:

- ðội quân này cũng khá ñấy!

Quân hai bên giao chiến mấy hiệp, quân Nam tuy hăng hái nhưng thanh thế mới chấn phát nên chưa giành ñược phần thắng. Hoàng Ngũ Phúc có ý ñề phòng, gọi Trần Duy Trung lại hỏi Văn Chính là người thế nào? Duy Trung ñáp:

Chính không có tài làm tướng. Tuy có lòng trung nghĩa khẳng khái, nhưng không có mưu kế ñánh giữ, ngày ñêm chỉ rượu chè, ñàm luận những chuyện vu khoát. Ngày Aưa có kẻ mưu trí mà giết ñược Trương Phi, ñổ rượu cho Tạ An mà ñánh bại quân Tần, nhưng Chính thì không phải là hạng người như vậy.

Ngũ Phúc bèn sai bọn Hoàng ðình  Thể,  Hoàng  ðình Phác theo ñường núi  qua bãi Trầm Ma phất cờ gióng trống, hò reo trèo núi vượt sông, bất ngờ ập ñến ñánh. Tướng giữ ñồn là bọn Tường Quang, Doãn ðức vội ra nghênh chiến, liền bị giết tại trận. Ngũ Phúc bèn truyền lệnh ñóng cầu phao ñể ñem quân qua  sông.  Nhân lúc quân Nam không phòng bị, quân Hoàng Ngũ Phúc từ hai phía ñánh khép vào. Nguyễn Văn Chính dẫn quân ra giao chiến bị giết tại trận, quân sĩ kinh sợ tan rã. Hoàng Ngũ Phúc bèn cho quân tiến vào chiếm Phú xuân. Bấy giờ là ngày ðinh Mùi tháng 12 năm Giáp Ngọ, niên hiệu Lê Cảnh Hưng năm thứ 35 (tháng Giêng 1775).

Lại nói chuyện sau khi kinh thành Phú xuân bị vây hãm, ðịnh vương Nguyễn Phúc Thuần sai Tống Phước ðạm ñem số quân còn lại trong thành ra chống cự ở cửa bắc. Phước ðạm người huyện Hương trà,  là hậu duệ của công thần Tống  Phước ðào. Lúc bấy giờ ðạm ñang giữ chức tham mưu ở ñội trung quân.  ðịnh vương thấy ðạm là người trầm tĩnh, có mưu lược bèn cho giữ chức giám quân ở dinh trung quân. ðịnh vương lại sai Hoàng tôn Dương dẫn quân ñi trước ra cửa    ñèo Hải vân, quản ñội tả thủy Nguyễn Cốc, quản ñội trung thủy Võ Di Nguy, quản ñội tiền thủy Trương Phước Dĩnh dàn chiến thuyền chờ sẵn. Khi quân Tống Phước ðạm thua trận, ðịnh vương xuống thuyền ra cửa Tư dung rồi vào Quảng nam, ghé dừng lại ở bến Giá. Chuyến ấy có Tôn Thất Tĩnh, Tôn Thất Kính, Tôn Thất Chí và bọn cai ñội nội thủy Nguyễn Cửu Thận, Trương Phúc Dĩnh, ðỗ Thanh Nhơn cùng ñi. Định vương nghĩ Nguyễn Cửu Dật là kẻ trung nghĩa ñáng tin cậy,  bèn triệu  Dật về hành tại. Cửu Dật là con thứ ba của Nguyễn Cửu Pháp, có tài làm tướng, vì công thu phục Mỹ thị, ñược ðịnh vương ñiều ñi ñánh quân Tây sơn.  Mỗi khi ra  trận Dật thường cưỡi voi, mặt ñỏ như cục than hồng, tiến ñến ñâu quân ñịch ñều sợ rạp như cỏ lướt. Người ta ñều cho là Quan Vân Trường tái thế. Dật thường cho quân mai phục dưới chân núi rồi khiêu khích cho quân ñịch ra giao chiến, ñịch quân bị thiệt hại rất nhiều. Dật cũng cho ñặt súng lớn ở trên thuyền rồi dụ cho thủy quân ñịch ra giao chiến, thường giành ñược phần thắng. Quân Tây sơn chiếm ñóng ở ñồn Thiên lộc, quân triều ñình nhiều lần tiến ñánh mà không ñược. Dật bất ngờ ñem quân ñánh úp từ phía sau, quân ñịch tan rã phải rút chạy về Bến Ván. Trước sau Dật ñánh hơn 10 trận, lần nào cũng giành phần thắng. Bấy giờ Dật vâng lện  ñến Bến Giá, cùng với các tướng bàn ñịnh. Thấy ñất Quảng nam binh lương không ñủ dùng, thế khó giữ lâu dài, bọn Dật xin ðịnh vương dẫn bộ thuộc vào Gia ñịnh   ñể mưu ñồ việc khôi phục. ðịnh vương cho là phải. Lúc ấy Tôn Thất Chí tâu rằng:

- Nay gặp lúc vận trời gian nan mà ngôi tự vương chưa ñịnh, xin vương thượng lập hoàng tôn Dương làm thế tử ñể yên lòng người.

Hoàng tôn Dương là con thế tử Hiệu, ñược ðịnh vương nhận làm con nuôi. Hoàng tôn Dương tướng mạo khôn ngô tuấn tú lại có hiền ñức, ñược mọi người kính thuận. Bấy giờ ðịnh vương chưa có con trai, bèn lập Dương làm thế tử, cho ở ngôi ðông cung, giữ chức trấn thủ Quảng nam, ñược toàn quyền xử trí mọi việc  binh dân trong ngoài.

Hoàng tôn Dương bèn hạ lệnh cho các tướng kiểm ñiểm các quân thủy bộ,  ñịnh kế sách tiến thủ. Tướng Tây sơn Nguyễn Nhạc do thám biết rõ sự việc, bèn   sai bọn Tập ðình Lý Tài ñem chiến thuyền ra cửa Hiệp hòa,  Nhạc  thân dẫn quân bộ ra khỏi nguồn Thu bồn, hai ñường thủy bộ cùng lúc tiến ñánh. Nguyễn Cửu Dật ñem quân ra trận bất lợi, phải chạy về Trà sơn. ðông cung Dương phải lui giữ lũy Cu ðê. ðịnh vương dời ñến Liên chử (Bến Sen), sai người ñến truyền bảo  ðông cung rằng:

- Nay phía trước có giặc Tây sơn, phía sau có quân  họ Trịnh, quân ta có chưa  ñầy một nghìn, lương thảo thiếu thốn. Vả lại Cu ðê là nơi ñất hẹp mà quân Gia ñịnh thì ñã lâu không biết tin tức ra sao. Vì thế ta ñã cho Nguyễn Cửu Thận làm hữu quân ñại ñô ñốc,  cùng với ðông cung  ở lại  giữ lũy Cu ðê, còn Nguyễn  Cửu Dật thì sửa soạn chiến thuyền ñể hộ giá ñi Gia ñịnh. Sau ñó sẽ  tu thập  quân lính ñánh ra Phú yên, Quy nhơn ñể chia  thế giặc.  Lúc ấy quân ở Cu ðê  của các khanh sẽ hợp sức tiến ñánh. ðó là phép ñánh xa ñể cứu gần vậy.

ðông cung Dương bèn vâng lệnh ở lại giữ lũy Cu ðê. Bọn Tôn Thất Tĩnh (em Tôn Thất Dực), Tôn Thất Chí (con thứ sáu của Võ vương) cùng Tống Phước ðạm ñều ở lại làm thuộc hạ.

Mọi việc sắp xếp xong, ñoàn thuyền của ðịnh vương nhổ neo tiến vào Gia ñịnh. Gặp lúc trời nổi gió lớn, Nguyễn Cửu Dật và Tôn Thất Kính ngồi ở thuyền khác, sợ thuyền ngự gặp nguy, bèn chắp tay khấn thần biển xin phù hộ cho quốc vương ñược tai qua nạn khỏi. Cửu Dật khấn:

Dật tôi bất tài, khi sống ñã không thể cứu chúa khỏi cơn nguy biến, nay gặp sóng gió sống chết ra sao xin ñược hoàng thiên ñịnh ñoạt.

Tôn Thất Kính quay lại nhìn thuyền ngự của ðịnh vương mà kêu lớn: Sóng to gió lớn mà chỉ chèo chống bằng sức người thì làm sao qua khỏi?

Vừa nói xong, thuyền bị lật úp, Nguyễn Cửu Dật và Tôn Thất Kính ñều bị  chết ñuối trên biển cả.

Bấy giờ Thế Tổ Cao hoàng ñế bản triều (Nguyễn Ánh) mới mười bốn tuổi, ngồi cùng thuyền với ðịnh vương nên may mắn thoát chết. Thế Tổ thấy Dật và  Kính tử nạn, trong lòng ñau xót. Khi thuyền ñến phía ngoài huyện Bình khang vừa may có bọn Tống Phước Hiệp, Nguyễn Khoa Thuyên từ ñồn Hòn Khói ñến ñón. ðịnh vương cho Tống Phước Hiệp làm tiết chế, tước Kính quận công, cho Khoa Thuyên giữ chức tham chính. Các thuộc hạ khác như Nguyễn Văn Nhơn ñược giữ chức cai ñội dưới quyền của ñốc chiến Kiên, theo làm bộ hạ của Phước Hiệp ñóng  ở huyện Bình khang ñể chống giữ với quân Nguyễn Nhạc. Nguyễn Khoa Thuyên cùng chưởng cơ Trương Phước Thận theo hộ giá vào Gia ñịnh.  Phước Thận là  cháu của quận công Trương Phước Thức, con cai ñội Trương Phước Duyệt.

Miền Gia ñịnh xưa vốn là ñất Chân lạp, các triều chúa Nguyễn vào khai phá, nhập vào bản ñồ nước ta, thường gọi là xứ ðồng Nai, tên chữ Hán là Lộc Dã. Phía ñông nam giáp biển, ñất ñai phì nhiêu; phía tây bắc giáp Cao Mên núi rừng trùng ñiệp, ñất rộng người thưa, quân mạnh lương ñủ. Trấn giữ ñất này có thể chế ngự ñược các vùng thiểu số, khống chế ñược nước Xiêm, nước Lạp. Quả thật là một miền phiên trấn hùng mạnh của nước Nam ta. ðịnh vương Nguyễn Phúc Thuần dừng lại ở Bến Nghé (Gia ñịnh), giao cho hoàng tôn Phúc Ánh giữ chức chưởng sử, chỉ huy quân tả dực. Quan quân  Gia ñịnh theo thứ bậc ñến hành tại yết kiến. Người ñịa phương là Mạc Thiên Tứ cũng ñến bái yết ðịnh vương.

Thiên Tứ là con của ñại tướng quân Vũ Nghi công Mạc  Cửu, là người có  công khai phá trấn Hà tiên. Thời chúa Ninh vương (Nguyễn Phúc Chú), Mạc Cửu ñược bổ chức ñô ñốc trấn thủ Hà tiên, nối ñời làm bề tôi Nam triều. Thiên Tứ có công chiêu tập dân chúng khai phá ñất ñai, gần ñây bị quân Xiêm ñánh phá phải   lui về giữ ñạo Trấn giang, sai thuộc hạ chở thóc về  kinh cung cấp quân lương.  ðoàn thuyền của Thiên Tứ ñến ngoài biển Quy nhơn thì bị giặc cướp. Thiên Tứ ñang lo buồn, nghe tin ðịnh vương ñã vào Nam, bèn dẫn các con ñến hành tại yết kiến. ðịn vương thăm hỏi, khen thưởng rồi ban cho Thiên Tứ tước quận công. Các con của Thiên Tứ là Hoàng, Thanh và Diên ñều ñược trao quan tước, sai trở về ñóng giữ ñạo Trấn giang. Sau ñó ðịnh vương truyền cho Trương Phước Thận sai người ra Quảng nam báo cho ðông cung biết.

Bấy giờ ðông cung vẫn ñóng giữ ở Cu ðê, Nguyễn Nhạc sai bộ hạ là thống  suất Diện, tiên phong Tường ñem quân ñến ñóng ở Thúy loan và Bồ Bàn làm quân thượng ñạo; sai Tập ðình, Lý Tài ñem quân ñến ñóng ở Ba ñộ làm trung ñạo; sai ñốc chiến Phong, hổ tướng Hãn ñem quân ñến ñóng ở Hà thân làm quân hạ ñạo,  hẹn ai ñón ñược ðông cung thế tử sẽ ñược trọng thưởng. ðông cung biết ñược tin ấy bèn sai mưu sĩ là Giáo Quý ñến khuyên dụ bọn Diện, Tường ñầu hàng. Bọn Diện, Tường ñem quân thượng ñạo theo về với ðông cung. Nguyễn Cửu Thận hộ vệ ðông cung ñi theo ñường núi thì gặp Tập ðình, Lý Tài  ñem quân ñến Ô  nha  ñón ñánh. Quân Cửu Thận bị thua, phải rước ðông cung chạy về phố Hội an. Nguyễn Cửu Thận chết tại trận.

Tin báo về hành tại ở Bến Nghé, ðịnh vương sai người truyền cho Tống   Phước Hiệp vạch kế ñánh quân Tây sơn ñể cướp lại ðông cung. Sứ giả chưa kịp ra ñi thì quân do thám từ Quảng nam trở về cấp báo: Hoàng Ngũ Phúc và quân Tây sơn ñang ñánh vào Cẩm sa.

ðúng là:

Thất thế rồng thần nhàn vượt biển 
Thừa cơ hổ dữ thét trèo non.

Hồi Thứ Tư:

Được Điềm rồng, Nguyễn Văn Nhạc xưng vương

Với tướng hổ, Đỗ Thanh Nhân dấy nghĩa

Lại nói tướng Trịnh là Hoàng Ngũ Phúc nhận mật chiếu của Trịnh Sâm ñem quân tiến ñánh Quảng nam. Quân Ngũ Phúc sắp ñến ñèo Hải vân, Nguyễn văn  Nhạc sai Tập ðình làm tiên phong, Lý Tài làm tướng trung quân, Nhạc tự  ñem  quân ñi sau làm hậu ñội ñón  ñánh quân Trịnh ở Cẩm sa (Quảng nam). Ngũ Phúc  sai thuộc tướng là Hoàng Phùng Cơ dẫn quân khinh kỵ ñánh thốc vào. Quân Tập ðình bị giết rất nhiều. Nguyễn Văn Nhạc cùng bọn Lý Tài phải chạy về Bến Vạn. Nguyễn văn Nhạc xét tội thua trận, ñịnh giết Tập ðình. Tập ðình vội chạy trốn về Quảng ñông. Nhạc bèn bức ðông cung về Quy nhơn. Hoàng Ngũ Phúc cho quân ñóng ñồn ở Quảng nam ñể cắt ñường của Nhạc. Tống Phước Hiệp nhân khi Nhạc thua trận bèn cho quân tiến ñánh, thu phục Phú yên, cho quân bộ ñóng ñồn ở Xuân ñài, quân thủy ñóng trại ở Vũng Lấm, sai Bạch Doãn Triều ñi thuyết dụ Nguyễn Nhạc. Bạch Doãn Triều người huyện Lệ thủy tỉnh Quảng bình, ñậu giải nguyên khoa Nhâm Tí, bấy giờ ñang giữ chức tri huyện huyện ðồng xuân. Doãn Triều là người sang suốt liêm chính, cương nghị mẫn cán, có nhiều thành tích tốt ñẹp trong việc trị dân. Lúc ấy Tống Phước Hiệp muốn chọn người ñể sai ñến chỗ quân Tây sơn, nhưng chưa biết chọn ai. Doãn Triều khẳng khái xin ñi. Phước Hiệp bèn cho cai ñội Thạc cùng Bạch Doãn Triều ñi ñến quân doanh của Nhạc. Doãn Triều nói với Nhạc rằng:

- Ông Nhạc hãy trả lại ðông cung cho chủ tướng chúng tôi. Nếu không ñại binh kéo ñến thì ông Nhạc không còn ñường chạy ñâu.

Nhạc có ý phục khí phách của Doãn Triều, không nỡ giết hại. Vả lại Nhạc mới thua trận, vẫn còn sợ binh uy của Phước Hiệp, nên vờ ưng thuận ñể bọn Doãn  Triều ra về. Sau ñó Nhạc ñem ðông cung về xã Yên thái huyện Hà lieu,  bí  mật ñem của báu về cất giấu ở trên núi Tây sơn, rồi cùng em là Văn Huệ bàn ñịnh kế sách ñánh lui quân Trịnh ở phía Bắc, ñẩy quân Phước Hiệp ở phía Nam.

Rồi ñó Nhạc sai thuộc ha là Phan Văn Tuế ñem vàng bạc ñến quân doanh của Hoàng Ngũ Phúc xin nộp ba phủ Quảng ngãi, Quy nhơn, Phú yên ñể ñược làm tiểu tướng ñi tiên phong cho ñại quân Trịnh tiến ñánh Gia ñịnh. Một mặt, Nhạc lại sai Tôn Thất Tĩnh là tướng tùy tong của ðông cung ñi phủ dụ các nơi ở Quảng nam, sai Tôn Thất Chí vào Phú yên dụ dỗ Tống Phước Hiệp theo phò ðông cung.

Phan Văn Tuế ñến quân doanh của Ngũ Phúc dâng biểu xin hàng. Ngũ Phúc  viết khải văn trình lên chúa Trịnh Sâm xin cho Nhạc giữ  chức Tây sơn trưởng,  hiệu Tráng tiết tướng quân, sai Nguyễn Hữu Chỉnh ñem sắc chỉ, cờ, ấn kiếm ñến ban cho Nhạc.

Tôn Thất Chí ñến Phú yên ñem tình hình việc quân của Nhạc nói cho Phước Hiệp biết, lại nói bọn Lý Tài ñối xử rất tốt với ðông cung, khuyên Phước Hiệp   hàng phục ñể giúp một tay cho Nguyễn Nhạc. Tống Phước Hiệp nói:

Nguyễn Nhạc tôn phò ðông cung chẳng qua cũng như khi trước Lê Thái Tổ tôn phò Trần Cảo. ðông cung ở trong lồng cũi của bọn Nhạc mà không tìm cách tương kế tựu kế thì làm sao có thể vực ñược cỗ xe của triều ta?

Vừa lúc ấy quân do thám ở Quảng nam về báo Tôn Thất Tĩnh ñã bị Nhạc giết. Tôn Thất Chí nghe tin bèn không trở về với Nhạc, cáo từ Tống Phước Hiệp ñể vào Gia ñịnh yết kiến ðịnh vương. Phước Hiệp cho quân theo hộ vệ Chí vào nam. Một mặt sai người ñến quân doanh của Nhạc ñể nói về việc của ðông cung. Nhạc nghe tin có người của Tống Phước Hiệp sai ñến, bèn cho ñặt sập rồng ở giữa trướng  quân mời ðông cung quay mặt về hướng nam,  Nhạc ñứng hầu bên trái, Tống  Phước ðạm ñứng hầu bên phải ñể tiếp sứ giả của Phước Hiệp. Nhạc nhân ñó bảo   sứ giả của Phước Hiệp rằng:

Tướng sĩ năm dinh vất vả nghìn dặm cần vương, khá khen là có lòng trung nghĩa. Nay ta rước hoàng tôn về tôn phù ñể ñịnh nghiệp lớn, các tướng sĩ nên ñồng lòng giúp rập.

Sứ giả của Phước Hiệp ñáp:

- Minh công ñứng ra chủ trương, ai là người không theo hưởng ứng. Chẳng hay khi quân năm dinh ñến ñây thì chia ñóng ñồn ở những ñâu?

Nhạc trầm ngâm nghĩ ngợi hồi lâu, quay lại nói với ðông cung:

- Xin ñiện hạ ñịnh ñoạt. Nguyễn Nhạc tôi xin tuân theo.

ðông cung bảo Nhạc:

- Điều khiển thế nào là tùy khanh.

Văn Nhạc muốn lừa Phước Hiệp, bèn biên thư giảng hòa, giao cho sứ giả ñem về. Phước Hiệp tưởng thật không ñề phòng, bị Nguyễ Huệ bí mật ñem quân ñến ñánh. Hiệp phải rút quân về Nha trang. Cai ñội Nguyễn văn Hiền là người khảng khái ñảm lược, lúc trước ñã dẫn quân hương dũng theo Hiệp cần vương, từng ñánh bại quân Tây sơn ở Phan rang. Trong trận này quân của Hiền gặp ñịch, Hiền ra sức ñánh, chết tại trận. Văn Huệ bắt ñược cai ñội Nguyễn Khoa Kiên ở ñảo Tam sơn ñem về, lưu bọn Lý Tài ở lại ñóng ñồn ở Phú yên.

Hoàng Ngũ Phúc nghe tin Nguyễn Nhạc ñã phá tan quân Nam bèn lập tức ñem quân tiến ñến Châu Ổ (tên xã ở ñầu ñịa giới tỉnh Quảng ngãi). Nguyễn Nhạc bèn báo công Nguyễn Huệ ñánh bại quân Nam ở Phú yên báo với Ngũ Phúc. Ngũ Phúc trình lên Trịnh Vương xin sắc phong cho Nguyễn Huệ làm Tây sơn hiệu tiền phong tướng quân.

Quân Trịnh ở Quảng nam gặp dịch bệnh, bị chết ñến quá nửa. Ngũ Phúc sai lính ruổi ngựa ñưa thư về dâng lên chúa Trịnh Sâm xin cho bỏ hai phủ Thăng hoa, ðiện bàn. Rồi Ngũ Phúc dẫn quân về Thuận hóa, nhưng chưa ñến Phú xuân thì bị ốm chết dọc ñường. Lúc trước, khi Ngũ Phúc ñem quân vào Phú xuân, lên ñường vào ngày mồng năm, có kẻ cuồng phu vin thành xe mà can rằng:

- Tướng quân xuất binh hôm nay là ngày xấu, cứ ñến ngày mười tám sẽ biết.

Phúc cho là người ñiên nói nhảm, bỏ ngoài tai không nghe. ðến nay ốm chết dọc ñường, lời nói của người ñiên kia quả ứng vào ñiềm xấu. Thập bát tức là chữ mộc, chữ mộc thêm bộ nhật (ngày) thành chữ Cảo, là ngự danh của Thế Tổ (Nguyễn Ánh). ðó là lời sấm báo trước triều Nguyễn ta lại thu phục Phú xuân.

Ngày hôm ấy Nguyễn Nhạc nghe tin Hoàng Ngũ Phúc chết, bèn sai quân ra chiếm giữ Quảng nam. Vừa lúc ấy quân do thám về báo tin Tôn Thất  Quyền  ñã dấy binh kéo ñến Quảng nam. Quyền là con thứ mười bốn của Võ vương, sau sự biến năm Giáp Ngọ (quân Trịnh chiếm Phú xuân năm 1774),  Quyền không kịp  theo hộ giá, bèn cùng em là Thung lén vào Quảng nam chiêu  tập hào kiệt. Nhân  lúc Hoàng Ngũ Phúc rút quân về, Quyền bèn dấy quân cần vương, dùng Trương Phúc Tá làm mưu sĩ, lại ñược khách buôn người Thanh tên là Tất ñem của nhà  hàng ức vạn giúp cho. ðến lúc này quân của Tôn Thất Quyền chiếm giữ hai phủ Thăng hoa và ðiện bàn, thanh thế lừng lẫy. Nguyễn  Nhạc  ñịnh dùng Khoa Kiên làm tướng chống ñánh.  Kiên là con Nguyễn Khoa Kiên, tướng mạo hùng dũng,  sức lực hơn người, trước kia là bộ thuộc của Tống Phước Hiệp, sau dần dần lập ñược nhiều công ñược mọi người gọi là Triệu Tử Long của chiến ñịa Phú yên. Sau vì thế cô, Khoa Kiên bị quân Nguyễn Huệ bắt ñược. Nhạc khen Khoa Kiên là người dũng khí, sai ñem quân ñánh Tôn Thất Quyền, nhưng Kiên không chịu, quát mắng Nhạc rồi rút gươm tự tử. Nhạc bèn dốc hết quân tiến ñánh. Cầm cự  ñược hơn hai tháng, quân của Quyền thiếu lương ăn, bị Nhạc thừa cơ ñánh tan. Không biết kết cuộc Quyền ra sao, còn Xuân chạy về Gia ñịnh. Nguyễn Nhạc lưu tham tướng Nguyễn văn Duệ ở lại giữ Quảng nam, tự mình dẫn quân về Quy nhơn; ghi tên trai tráng của ba huyện vào lính, sai em là Nguyễn Văn Lữ làm tiết chế ñốc suất quân thủy bộ vào ñánh Gia ñịnh.

ðịnh vương Nguyễn Phúc Thuần ñang ở Bến Nghé, ñược tin cấp báo bèn sai chưởng cơ Tống Phước Hiệp ñốc suất các quan tùy tùng hộ giá ñến dinh  Trấn  biên, dừng chân ở ðồng Lam. Văn Lữ ñem quân vào chiếm Sài gòn.

Sài gòn ở trong biên giới ðông phố, vua thứ hai của Chân lạp là Nặc Nộn    chiếm cứ, quốc triều ta thu phục ñất ấy, ñắp thành, ñặt làm phủ Gia ñịnh. Văn Lữ ñóng quân ở Gia ñịnh, sai thuộc tướng là ñiều khiển Hòa tiến ñánh dinh Long hồ. Ký lục Bùi Hữu Lễ (người Phú vang) bị Văn Lữ bắt. Lữ viết quân lệnh trạng (danh từ chỉ loại văn thư dùng khi hành quân, các văn bản do cấp trên gửi cho cấp dưới, cấp dưới báo cáo lên trên ñều gọi là quân lệnh trạng), sai người ruổi ngựa về báo cho Nhạc biết. Nhạc mời Văn Huệ ñến bàn việc ñem quân vào ñánh miền Nam.

Nguyễn Huệ nói:

Mộ tổ của anh em ta ở Tây sơn là ñất có vượng khí thiên tử. Thầy ñịa lý nói mộ ấy táng ñược mười hai năm thì không gì chế ngự ñược nữa. Kể từ anh em ta dấy binh ở Kiên thành ñến nay, ñánh ñâu thắng ñó, bọn chúa Nguyễn phải chạy dạt khắp nơi, hoàng tôn Dương thì ñang bị ta giao cho mấy người nhà chùa cai quản. Bọn họ có tính chuyện khôi phục ñược thì cũng còn lâu. Hiện nay Bắc triều kỷ cương rối bét, anh em họ Trịnh ñánh giết lẫn nhau, trước sau cơ nghiệp nhà Lê  cũng phải sụp ñổ. Ngạn ngữ có câu:

Trâu đen húc lẫn trâu vàng

Húc xuôi húc ngược lăn càng xuống sông

ðó là ñiềm chúc Trịnh bức bách vua Lê, rồi cả hai ñều bị diệt vong. Anh cả nên sớm lên ngôi vua ñể tỏ cho thiên hạ biết ngôi báu ñã về chủ mới. Rồi ñây anh cả sẽ chăm lo thu dùng hào kiệt làm vây cánh, tuyển mộ ñinh tráng làm binh lính ñể mạnh thêm nanh vuốt. Trước hết chiếm lấy miền Nam, sau ñó thu quân tiến ra Bắc, ñoạt ngôi vua của nhà Lê, ñể ứng với câu ñồng dao: “Phụ Nguyễn trì thống” (họ Nguyễn nối giữ ñại thống). Còn ai có thể tranh cạnh ñược với anh em ta?

(Nguyên chú: thời ấy có câu sấm ngữ:

Ngọ vận ñương thiên Phụ nguyên trì thống

Ngọ vận tức là vận hội năm Giáp Ngọ 1774

Phụ nguyên là triết tự của chữ Nguyễn, gồm chữ phụ và chữ nguyên)

Khoảng thời gian này có ñiềm rồng vàng xuất hiện ở phủ  thành  Quy nhơn, vươn ñầu ngóng về phía Phú xuân, lượn vòng quanh thành rồi biến mất. Nhân ñó Huệ lại bào Nguyễn Nhạc rằng:

Rồng là ñiềm thiên tử ñóng ñô ở Thuận hóa mà cai trị cả Nam Bắc Hà. ðã ñến lúc anh em ta lấy ñược thiên hạ rồi ñây. Vả lại thành Chà Bàn xưa là thành Bàn Xà của ước Chiêm thành. Lúc anh em mới dấy ñã chiếm ngay ñược ñể làm nơi căn  bản, thế chẳng phải là trời trao thiên hạ cho ta ñó sao?

Sau ñó Huệ co ñắp sửa thành Quy nhơn rồi ñặt long án, tôn Nhạc làm Tây sơn vương. Bấy giờ là tháng ba năm Bính Thân niên hiệu Cảnh Hưng thứ 37 (1776).

Sau khi xưng vương, Nguyễn Nhạc cho ñúc quốc ấn bằng vàng,  nhưng phải  ñúc ñến lần thứ ba  mới thành. Nguyễn Nhạc phong cho Văn Lữ làm thiếu phó,  Văn Huệ làm phụ chính. Các tướng tá khác ñều ñược trao quan chức theo thứ bậc khác nhau.

Phong quan ñặt chức ñã xong, Nguyễn Nhạc liền triệu hội các tướng bàn việc ñem quân ñánh Tống Phước Hiệp ñể chiếm Phú yên.

Lại nói Tống Phước Hiệp sau khi thua trận ở Phú yên bèn sai em con chú là Tống Phước Hòa ñóng giữ ở Ô Cam. Lúc ấy Nguyễn Văn Nhơn theo ñốc chiến Kiên ñánh quân Tây sơn ở ñảo Tam sơn, bị thua phải chạy về chỗ Tống Phước Hiệp, Phước Hiệp bèn cho lệnh thu nạp quân của Phước Hòa rồi dẫn quân lui ra ñóng ở Hòn Khói. Bấy giờ có tin người huyện ðồng xuân là Chu Văn  Tiếp dấy binh, Nguyễn Nhạc sai người ñi chiêu dụ Tiếp theo về với mình.

Văn Tiếp nguyên tên là Doãn Ngạnh, võ nghệ hơn người, có tài  làm tướng.  Tiếp khi trước làm lái buôn, có quen biết Nguyễn Nhạc. Khi Nguyễn Nhạc xưng vương, Văn Tiếp cùng anh là Doãn Chử, em là Doãn Chấn, Doãn Húc vào nguồn Hà Than chiêu tập thuộc hạ dân miền thượng ñược hơn một nghìn người, chiếm giữ núi Trà Lang. Tham mưu Vũ Danh Sơ theo Tiếp, giữ chức tham tán nhung vụ. Hào kiệt gần xa nhiều kẻ theo về. Lê Văn Quân người huyện Kiến hưng tìm ñến quân doanh xin theo dưới trướng của Văn Tiếp, ñược bổ chức cai ñội. Quân là người dũng cảm, thiện chiến, người ta thường gọi là Dũng Nam công, ñược Văn Tiếp gả em gái thì Thị ðậu. Thị ðậu cũng giỏi võ, người ta thường gọi là Chu  Muội nương. Nguyễn Nhạc mới dấy binh, phải ñối phó với quân của chúa Nguyễn và quân Trịnh, trong ngoài ñều không có chỗ dựa. Nhạc bèn sai người ñến chỗ  Văn Tiếp, hẹn cùng Tiếp tôn lập ðông cung Dương. Tiếp bèn ñến Quảng nam ñể hội kiến với Nhạc, nhưng khi ñến Quy nhơn thì Nhạc bội ước. Tiếp bèn dẫn bộ hạ trở về ñóng giữ núi Trà Lang ñể chống cự với Nhạc. Nghe tin Tống Phước Hiệp ñóng quân ở núi Vân Phong, Tiếp sai người ñưa thư ñến xin theo quân cần vương. Phước Hiệp xin chúa ðịnh vương thu nạp, sai Tiếp cầm quân ñóng  giữ  miền thượng ñạo ñể làm thanh ứng với quân Nguyễn. Văn Tiếp sai Vũ Danh Sở thảo  hịch vạch tội Nhạc, rồi truyền ñi cho khắp nơi gần xa biết. Sau ñó Văn Tiếp cùng thuộc hạ bàn mưu ñánh chiếm Phú yên.

Bấy giờ tướng trấn thủ Phú yên là Lý Tài, từ sau khi Tập ðình chạy trốn về Quảng ñông, cũng bị Nhạc ñối xử nhạt nhẽo, cho nên có ý muốn làm phản. Lúc trước ðông cung Dương ở Hội  an nhiều lần ñịnh làm phản (Tập ðình muốn làm   hại ðông cung, Lý Tài phải nhiều gần can ngăn). Khi Tôn Thất Chí ñi khỏi Quy nhơn ñã có mật ước với Lý Tài. Sau ñó ít lâu, khi cầm quân ñóng giữ ở Phú  yên,  Lý Tài ñã ñem quân mã bộ hạ ñến quân doanh của Tống Phước Hiệp xin hàng. Tống Phước Hiệp dâng biểu tâu về triều, ðịnh vương cho Lý  Tài làm tiếp chế   trong quân của Tống Phước Hiệp.

ðịnh vương Nguyễn Phúc Thuần ñóng quân ở ðồng Lâm, thế lực ñơn yếu, bèn sai gọi Tống Phước Hiệp ñem quân vào hợp viện, giao các ñạo Phú yên, Bình  thuận lại cho tham tán Trần văn Thức và Chu Văn Tiếp ñóng giữ.  Lại  sai ðỗ  Thanh Nhân truyền hịch chiêu mộ nghĩa binh các ñạo ñể phối hợp với Phước Hiệp tiến ñánh Sài gòn. ðỗ Thanh Nhân người huyện Hương trà phủ Thừa thiên là bậc kiêu dũng. Lúc mới theo việc quân, Nhân giữ chức ñội trưởng Hữu thuyền. ðịnh vương vào Nam,  Nhơn theo hầu trong quân. ðến lúc này Nhơn ñi chiêu tập binh  mã lính mộ. Thấy quân Phước Hiệp hiện còn xa chưa tới ñược, mà  quân  của  Phước Hòa do Phước Hiệp phái vào cứu viện thì ñã tiến vào ñóng ñồn ở Lương Pha, Thanh Nhơn bèn ñến Ba Giồng (Tam Phụ) ñể gọi Nguyễn Hoàng ðức. ðức người huyện Kiến hưng trấn ðịnh tường, nguyên họ Hoàng, ñược ban quốc tính họ Nguyễn nên lấy họ kép là Nguyễn Hoàng. Ông nội của ðức là Châu giữ chức cai ñội, cha là Lương cũng làm cai ñội. ðức lớn lên tướng mạo  khôi ngô,  dũng cảm hơn người, dân chúng thường gọi là hổ tướng. ðã chiêu mộ ñược ít nghĩa binh rồi, Nhơn lại gọi bọn Trần Búa, ðỗ Vàng,  ðỗ Kỵ cùng với  Vũ Nhàn,  ðỗ Bảng... chia  ñi tuyển mộ các nơi, tất cả ñược ba ngàn quân, lấy Ba Giồng làm nơi căn cứ hiểm yếu ñể tụ nghĩa. Ba Giồng thuộc ñịa hạt trấn ðịnh tường, trên có núi Chúa Triệu, giữa có núi Cai Lữ, dưới có núi Kiến ðịnh, tất cả là gò núi ñất cổ, tục gọi là Ba Giồng, chạy xuyên qua ñịa phận hai huyện Kiến Hưng, Kiến ðăng, gò núi nhấp nhô, cây cối um tùm. Phía trước có sông dài ngăn trở, phía sau là vùng ñồng lầy cỏ rậm. Lấy ñây làm nơi ñóng quân chứa lương, khác nào rắn núi Thường sơn ở ải Kiếm các, hổ nép góc rừng ở Lương sơn bạc.

ðỗ Thanh Nhơn chiếm giữ vùng ñầm núi này, tự xưng là ðông sơn thượng  tướng quân. Nhơn nói với các tướng bộ thuộc:

- Nay anh em ta ñồng lòng dấy nghĩa ñể chắp cánh cho quân triều ñình, ai nấy phải gắng sức chiến ñấu, giết cho ñược bọn Văn Lữ thu phục ñất Gia ñịnh, rước ðịnh vương về Thúy Hoa ñể làm kế cố thủ. Sau ñó ta sẽ trình lên xin chúa thượng ñiều quân khiển tướng trụ giữ thành Quy nhơn, bắt gọn anh em Nguyễn Nhạc ñem tế cờ của ta. Nếu Phước Hiệp ñem quân tới thì ta chưa vội tỏ ý làm ñội quân riêng ñộc lực.

Rồi ðỗ Thanh Nhơn và thuộc hạ mật bàn mưu kế, chặt gỗ dựng cờ, may áo vẽ mũ. Xong các việc chuẩn bị, bèn ñưa quân từ vùng núi rừng Ba Giồng tiến ra ñánh úp quân Nguyễn Lữ, thắng luôn mấy trận. Quân Nguyễn Lữ thua rạp như cỏ lướt. Nguyễn Lữ biết không ñịch nổi, bèn lấy thóc trong kho chở hơn hai trăm thuyền chạy về Quy nhơn.

ðỗ Thanh Nhơn lấy lại ñược Gia ñịnh (thu phục lần thứ nhất), bèn ñón ðịnh vương Nguyễn Phúc Thuần trở về Bến Nghé. Phúc Thuần thưởng công, cất nhắc Thanh Nhơn giữ chức chưởng dinh, phong tước Phương quận công. Tướng sĩ quân ðông sơn ñều ñược ban thưởng theo thứ bậc.

Không bao lâu sau có tin báo Tống Phước Hiệp ñã từ huyện Bình khang ñem quân vào. Phước Hiệp từ khi ñược lệnh của ðịnh vương liền ñem quân ñi gấp vào Gia ñịnh, ñến dinh Trấn biên thì gặp Phước Hòa từ Lương Pha tới hội quân. Hiệp  ñể Phước Hòa ở lại giữ dinh Trấn biên, tự mình dẫn bọn hàng tướng Lý Tài ñến hành tại yết  kiến ðịnh vương. Phúc Thuần bảo Phước Hiệp ñem quân ñến ñóng  gần hành tại ñể tiện ñiều khiển. Giữa lúc ñó Phước Hiệp lâm bệnh nặng, ðịnh vương nói với các tướng:

- Phước Hiệp là người mưu lược, khảng khái, lấy việc ñánh giặc là bổn phận của mình, từ trước ñến nay ta vẫn coi Hiệp là chỗ dựa quan trọng. Nay Phước Hiệp lâm bệnh hiểm nghèo, biết lấy ai thay Hiệp ñể làm chân tay cho ta?

ðịnh vương sai người tìm kiếm lương y, nhưng chưa kịp chạy chữa thì Tống Phước Hiệp chết vì bệnh tình quá nặng (truy tặng tước Hữu phủ quốc công, dựng ñền thờ ở Long hồ, xuân thu hai kỳ cúng tế).

Hàng tướng Lý Tài theo quân Tống Phước Hiệp vào cứu viện, ðịnh vương  muốn thu dùng, nhưng ðỗ Thành Nhơn nói:

Tập ðình Lý Tài là bọn chó lợn ở phủ Phù Ly, nhân lúc loạn lạc tiếp tay cho quân Tây sơn, tội ñáng phải chết. Tập ðình ñã bị tổng ñốc Quảng ñông xử trảm. Nay Lý Tài không dám vác mặt về gặp chủ Tây sơn, cùng  ñường phải theo quân  ta. Xem ra hắn là hạng vô lại, có dùng cũng chẳng nên công cán gì. Hung hãn như hắn thì về sau khó chế ngự. Chi bằng sớm kết liễu hắn ñi ñể khỏi sinh chuyện rắc rối.

Lý Tài do vậy kết oán với ðỗ Thanh Nhơn. Tống Phước Hiệp chết, Lý Tài lo Thanh Nhơn làm hại mình, bèn ñem quân bộ thuộc chiếm giữ núi Chiêu Thái ñể làm phản.

ðúng là:

Heo nhốt chuồng tre chưa khỏi trói

Quạ lủi nương dâu tiềng còn nhơ.

Hồi thứ năm:

Đất Sài gòn Hoàng tôn Dương làm Giám quốc

Đạo Long châu Tôn Thất Đồng chết vì vua

Lại nói núi Chiêu thái cách trấn Biên hòa về phía nam hơn mười một dặm, là tấm bình phong che chắn cho trấn thành. Núi từ giữa ñồng bằng ñột khởi cao vút,  từ phía ñông quanh co theo hạ lưu sông Phước giang, chạy ñến Gò Công (Khổng Tước), núi non trùng ñiệp, cổ thụ um tùm. Quả là nơi  u nhã,  hợp với cảnh thiền, mà cũng là nơi hiểm yếu ñóng giữ lợi hại. Lý Tài ñem quân ñến ñóng ở núi ấy, bảo thuộc hạ:

Ta trên ñầu vốn chẳng chịu ai, thấy Nam triều thế nguy nên mới bỏ Nguyễn Nhạc theo về giúp chúa. Nay bọn họ nhẫn tâm coi ta như giặc, trừ phi có ðông  cung ñến ñây, còn thì ta quyết không bao giờ quay lại Quy nhơn nữa.

Sau ñó Lý Tài ñem quân ñánh úp ðỗ Thanh Nhơn. Thanh Nhơn chống cự không nổi, phải ñắp lũy từ sông Bến Nghé ñến Bến Than làm kế cố thủ. Bấy giờ gặp lúc Tôn Thất Xuân từ Quảng nam vào tâu với ðịnh vương là ðông cung ñang vượt biển theo về hành tại. ðịnh vương ân cần thăm hỏi, bảo Xuân rằng:

Khanh cùng với Quyền tướng quân dấy binh ñịnh thu phục Thăng hoa, ðiện bàn, việc tuy không thành nhưng cũng ñủ khiến cho bọn Văn Nhạc biết bề tôi họ Tôn Thất của triều ta còn có người, danh trung nghĩa ñồn vang khắp xa gần. Ta chỉ chưa biết rõ khi ðông cung ở Quy nhơn, sự thể thế nào?

Tôn Thất Xuân nhân ñó kể lại việc Nguyễn Nhạc xin hàng quân Trịnh, sau khi mưu thế ñã thành bèn sai người ñến Yên thái ñón ðông cung về, dựng nhà bên sông Bông Giang, gả con gái là Thọ Hương cho ðông cung, lấy huyện Bình sơn làm của hồi môn, mưu lập ðông cung làm vương ñể mẹ hoặc dân chúng. ðông cung không chịu nghe theo. Nhạc tức giận bảo với Huệ là hoàng tôn không chịu  làm vua, tức là muốn làm “con sãi giữ chùa ñể quét lá ña”. Rồi  Nhạc ñưa hoàng tôn ñến chùa Di ñà xứ Thập tháp (chùa này do bậc cao tăng người Hồ châu là Tạ Nguyên Thiều cắm tích trượng cho dựng lên). Sau khi ðông cung bị ñưa ñến chùa Di ñà, ðông cung bí mật bàn mưu với Giáo Quý ñể tìm cách trốn vào Nam.

Bấy giờ có người chủ thuyền tên là Tiến ñến ñậu thuyền ở bến Hổ ky. Giáo Quý hẹn với Tiến ghé thuyền vào bến ñợi sẵn. ðông cung cùng Trương  Phúc Dĩnh, Tống Phước ðạm, Trần Văn Hóa cùng bọn Giáo Quý nhân ñêm hôm mưa gió trốn khỏi chùa, xuống thuyền rời bến Hổ ky. Bấy giờ trời ñang ngược gió, nhưng khi ðông cung xuống thuyền thì tự nhiên gió thuận buồm xuôi, thuyền lướt nhanh như bay. ðến ngoài hải phận Vị nê gặp thuyền của Tôn Thất Xuân chèo tới.

Xuân bèn theo theo thuyền của ðông cung vượt biển vào Nam. ðông cung nhân  ñó sai Xuân ñi trước tìm ñến hành tại báo ñể ðịnh vương biết.

ðịnh vương bèn sai Tôn Thất Xuân giữ ñồn Hương Phúc sai quân hầu ñi ñón ðông cung.

Đông cung ñến hành tại, vào yết kiến ðịnh vương. Lạy chào  vấn an xong,  ðông cung xin vương sai tham mưu Nguyễn  Danh Khoáng ñi chiêu dụ bọn  Lý  Tài. Lý Tài ngờ ðông cung chưa ra khỏi Quy nhơn bèn giữ Khoáng ở lại trong  quân. Rồi Lý Tài cùng bốn thuộc tướng là Tân, Hổ, Hiền, Nam ñem quân tiến  thẳng ñến Sài gòn. Quân của ðỗ Thanh Nhơn vốn sợ Lý Tài, vừa nghe tin Lý Tài ñem quân ñến vội tan rã bỏ chạy, rồi dừng lại ñóng quân ở Ba Giồng. Lý Tài bèn chia quân bốn ñạo gióng trống mà tiến. ðông cung bèn sai người giương cờ hiệu  cho bọn Lý Tài trông thấy, trên cờ ñề sáu chữ: “ðông cung phụng mệnh chiêu an”. Quân Lý Tài từ xa trông thấy, liền vứt gươm giáo sụp lạy la liệt, tiếng rao mừng  dậy như sấm. Bọn họ bèn rước ðông cung ñến Dầu Mật rồi theo ðông cung về Sài gòn. Trương Phúc Thận xin ðịnh vương ngự giá ñến chùa Kim Chương (ngoại thành Gia ñịnh). Lý Tài theo ðông cung vào yết kiến chúc mừng ðịnh vương.

ðịnh vương bèn triệu các quan văn võ ñến chầu rời làm lễ nhường ngôi cho ðông cung. ðông cung vâng mệnh, tự xưng là Tân Chính Vương. Hôm ấy là ngày Nhâm Thân tháng chạp năm Bính Thân (1777).

ðông cung Dương lên nối ngôi, tôn ðịnh vương làm Thái Thượng vương,  thăng Tôn Thất Chí làm thiếu phó, Tôn Thất Xuân làm chưởng cơ, phong Lý Tài làm Bảo giá ðại tướng quân. Bấy giờ các bề tôi hộ giá ñều có mặt ñông ñủ, chỉ  riêng ðỗ Thanh Nhơn và Lý Tài không phục nhau nên không ñến dự hội. Lý Tài   tâu với Tân Chính vương xin sai chưởng cơ Tống Phước Hòa cùng Tống Phước Thiêm ñem quân ñến ñóng giữ Long hồ nói là ñể ñề phòng quân Tây sơn, nhưng thực ra là ñể phòng bị, vì sợ ðỗ Thanh Nhơn mang quân ñánh úp.

Bấy giờ Thế Tổ biết Lý Tài là kẻ ngang ngược kiêu căng, khó chế ngự, bèn mật báo với ðịnh vương xin cho mình ñược ñem quân ñi Ba Giồng chiêu dụ quân ðông sơn. Lý Tài biết chuyện bèn bức  ðịnh vương  ñến Dầu  Một.  Tham mưu  ðoàn ðức Hiệp không theo, liền bị Tài giết,  Tân Chính vương không chế  ngự  ñược. Tân Chính vương bèn sai Trương Phúc  Dĩnh theo hộ giá,  ngay ngày hôm sau bảo Tài ñưa về Sài gòn. Vừa lúc ấy bọn Võ Di Nguy,  Tô Văn ðoài ñưa hơn  200 quân từ Quy nhơn vừa vào ñến nơi. Di Nguy người huyện Phú vang phủ Thừa thiên, Văn ðoài người huyện Bình dương phủ Gia ñịnh, ñều giữ chức cai ñội. Khi ðịnh vương vào Nam, hai người không kịp ñi  theo,  cùng nhau thu thập tàn quân, rồi bí mật lén vào Nam tìm ñến hành tại. Tân Chính vương cho hai người ñưa quân ñi theo ñể chờ sai phái.  Rồi Tân Chính vương lấy Tống Phước ðạm làm giám  quân, lấy Trần Văn Hòa (em Trần Văn Trạc) làm tham mưu, sai bi mật  ñưa quân   ra Quảng ngãi cùng ñô thống sứ ðặng Văn Phong, chiêu thảo sứ Nguyễn Văn  ðổng chiêu tập nghĩa binh. Bọn Phước ðạm ñến ñê Bồ ở Bồng sơn  bị phục binh của Nguyễn Nhạc chặn ñánh, Văn Hòa chết tại trận. Phước Hòa không thể ñi tiếp  ra bắc, ñành phải quay về. Vừa lúc ấy quân do thám báo tin Nguyễn Nhạc ñã chiếm ñược Quảng nam, sai bề tôi là ðỗ Phú Tuấn làm sứ giã ñến xin chúa Trịnh cho giữ chức trấn thủ Quảng nam. Trịnh Sâm sợ xảy ra việc binh ñao phải phong cho Nguyễn Nhạc làm Quảng nam trấn tủ tuyên úy ñại sứ, tước Trà quốc công. Nhạc ñắc chi`, cho rèn binh khí, tích lương thảo, thế lực càng hung mạnh, chỉ chờ dịp là ruổi quân vào ñánh lấy các nơi ở phía Nam.

Lại nói Nguyễn Nhạc nghe tin ðông cung lên ngôi xưng là Tân Chính vương, dung Lý Tài làm thượng tướng, bèn bảo Nguyễn Huệ rằng:

ðối với Tân Chính vương thì hơi khó ñánh, còn Lý Tài rốt cuộc cũng chỉ là   kẻ phản phúc. Nam triều không còn tướng khác hay sao mà phải dung loại chó má ăn cháo ñái bát ấy?

Rồi Nhạc tức tốc sai Nguyễn Huệ ñốc suất quân thủ bộ vào ñánh. Tin báo tới Gia ñịnh, Tân Chính vương lưu Lý Tài ở lại giữ Sài gòn, tự mình làm tướng dẫn quân ñến Trấn Biên, lệnh cho phó tiết chế Nguyễn Cửu Tuấn ñóng  ở Ký giang, Tôn Thất Xuân ñóng ở Hưng phước, chưởng trường ñà (tên chức quan chỉ huy quân thủy) Nguyễn ðại Lữ ñóng ở núi Nữ Tăng ñế chống cự. Quân Nguyễn Huệ  bí mật  theo ñường thượng ñạo, ngày ñêm ñi gấp vào ñến nơi liền ồ ạt tiến ñánh như sấm sét. Quân của Nguyễn Cửu Tuấn ñều là hạng mới tuyển mộ, chưa quen chiến trận. Nguyễn Huệ thừa thắng tung quân ruổi dài. Nguyễn Cửu Tuấn, Nguyễn ðại Lữ ñều chết tại trận. Lý Tài ở Sài gòn ñem quân giao chiến với thủy quân của Nguyễn Huệ ở song Bến nghé, mấy lần ñều thất  bại. Tân Chính vương nghe tin báo liền triệu các tướng ñến thương nghị. Tham tán Nguyễn  ðăng  Trường cho  rằng quân Huệ ñông, quân ta ít nên lui vê Sài gòn ñể mưu tính kế sách ñánh giữ. Tân Chính vương bèn sai Tống Phước Lương ở lại ñóng giữ Trấn biên, tự mình dẫn quân lui về Sài gòn.

Vừa bàn xong chưa kịp ra mệnh lệnh thì quân của Nguyễn Huệ ñã thình lình ập ñến. Tân Chính vương sai Lý Tài ñem quân Hòa Nghĩa (tức quân của Lý Tài) ra Hóc môn chặn ñánh. Lý Tài chém ñược viên tuần sát bên quân Nguyễn Huệ tên là Tuyên. Quân Huệ hơi chùn lại. Vừa lúc ấy Trương Phước Thận từ Cần Vọt ñem quân ñến cứu viện. Quân Phước Thận không ñông nhưng ñội ngũ chỉnh tề, khá có khí thế. Lý Tài xa trông bóng cờ lại tưởng quân ðông sơn (tức quân của ðỗ Thanh Nhơn) ñến ñánh bèn lui quân về. Quân Nguyễn Huệ thừa thế ñuổi ñánh ñến tận Sài gòn. Lý Tài hoảng loạn ñem quân chạy về Ba Giồng. Lý Tài cùng  bọn  người Thanh chạy ñến ñây ñều bị quân ðông sơn giết hết. Tân Chính vương ñược quân Trương Phước Thận hộ vệ lui về giữ song Tranh, sai người ñi tìm Nguyễn ðăng Trường. Bấy giờ mới biết ðăng Trường ñã bị quân Nguyễn Huệ bắt sống. Tân Chính vương lại sai người ñi hỏi tin tức ðịnh vương, nhưng lúc ấy ðịnh vương ñã lánh ñến miệt song Trừng giang có nhiều cồn gò, phía bắc nhiều rừng rậm, ñầm lầy kéo dài ñến năm sáu trăm dặm. Quân ðông sơn vẫn thường tụ tập ở ñấy ñể chặn chỗ hiểm. Quân chúng tiến lui mặc sức tung hoành, không ai biết tung tích. ðịnh vương dừng lánh ở ñây, may gặp ñược Thế Tổ dẫn bốn nghìn quân ðông sơn ñến cứu viện. ðịnh vương sai dựng cờ báo hiệu “ðông sơn Thượng tướng quân” rồi ñem quân ñi về phía Giồng Tài, bảo Tân Chính vương rằng:

- Về mạn sau sông Tranh thì vương tự ñảm ñương, còn mạn trước Giồng Tài thì ñể ta lo liệu.

Nói xong ðịnh vương cho quân sĩ quay lưng lại phía sông dàn trận ñợi sẵn.  Sau ñó, sợ không ñối phó nổi với Nguyễn Huệ, ðịnh vương bèn lánh về Long Hưng ở ðịnh tường, thế cô lực yếu. Gặp ðỗ Thanh Nhơn từ Giá khê dẫn quân ñến, ðịnh vương hỏi có nơi nào hiểm trở có thể tạm lánh quân ñược không? ðỗ Thanh Nhơn ñáp:

- Mạc Thiên Tứ hiện ñóng quân tại Cần thơ ở Trấn Giang. Xin chúa thượng ñến lánh tạm ở ñó.

ðịnh vương bèn ñem quân ñi Cần thơ. ðến nơi thấy quân Mạc Thiên Tứ thế  lực yếu ớt khó bề chống nổi với quân Tây sơn, ðịnh vương sai ðỗ Thanh Nhơn  cùng bọn Lê Văn Quân (ðNTLTB chép người này họ Nguyễn, giữ chức cai ñội) bí mật ra Bình thuận gọi bọn Chu Văn Tiếp, Trần Văn Thức ñem quân cứu viện. Một mặt sai người mật báo với Tân Chính vương nên cẩn thận ñề phòng, chờ quân cứu viện.

Lúc ấy Tân Chính vương ñang giữ miền sông Tranh, bị quân Tây sơn tiến  ñánh phải lui về giữ Bến Trà (thuộc huyện ðịnh tường), ñược tin báo Nguyễn ðăng Trường bị quân của Huệ giết. Trường quê huyện Hương trà, là người khẳng khái có khí tiết. Khi trước thua trận ở sông Phú lễ, Trường theo xa giá ñến Quảng nam, nhưng ñến nơi thì ðịnh vương ñã lên thuyền vào Gia ñịnh. Trường không theo kịp, bèn về trốn tránh ở quê nhà. Sau ñưa mẹ là bà họ Hoàng vượt biển vào Nam, nhưng gặp sóng gió dạt vào cửa Thị nại, bị quân Tây sơn bắt ñược. Nguyễn Huệ nghe nói Trường là người hiền nên ñối xử như bậc tân khách. Trường một mực không chịu. Lúc này Tân Chính vương ñang bị ép ở Quy nhơn, Trường bí mật bàn mưu với Tân Chính vương. Vương bảo Trường tìm cách ñi trước vào Gia ñịnh. Trường ñem việc ấy nói với Nguyễn Huệ, xin Huệ cho mình theo chủ cũ ñể giữ trọn khí tiết bề tôi.

Huệ nói:

- Tiên sinh ñi chuyến này, ý muốn kéo lại trời ñất ñược chăng? Trường ñáp:

- Kẻ ñại trượng phu ở ñời lấy trung hiếu làm ñầu. Nay tôi dắt mẹ ñi tìm vua, ñạo nghĩa ñã rõ ràng.

Huệ khen là người hiếu nghĩa, thả cho Trường ñi. Vào ñến Gia ñịnh, Trường

ñược phục chức tham nghị. Sài gòn thất thủ, Trường lại bị bắt. Huệ hỏi:

- Bây giờ tiên sinh ñịnh thế nào? Trường trả lời:

- Vua nhục thì bề tôi phải chết. Kẻ nghĩa khí không cần sống thừa.

Trước khi bị hành hình, Trường quay mặt về phía bắc lạy mấy lạy, rồi vươn

ñầu chịu chết.

Tân Chính vương buồn rầu thương xót  ðăng Trường là người  trung nghĩa.  Rồi vương triệu họp các tướng ñể bàn ñịnh việc quân cơ. Vừa lúc ấy Tống Phước Thiêm từ Long hồ ñem quân thủy ñến ñón Tân Chính vương vế ñóng hành dinh ở

Ba Việt trấn ðịnh tường. Tân Chính vương sai Tôn Thất Hựu ñóng giữ Mỹ lung, Tống Phước Hiệp giữ Hương ñôi làm hai cánh bảo vệ ở tả hữu. Lại sai  Tống  Phước Hòa quản lĩnh các quân hộ trận ñể chống cự. Chưa ñược bao lâu, quân Tây sơn lại tiến ñánh ñến Ba Việt. Tôn Thất Chí, nội tả Nguyễn Mẫn, chưởng cơ Tống Phước Hựu ñều bị ốm chết trong quân.Tống Phước Hòa một mình chống cự với quân Tây sơn, thắng liền mấy trận. Nhưng thế lực ngày càng lớn mạnh, quân Tây sơn ñánh ñến Hương ñôi. Tống Phước Thiêm thế cô phải chạy về Ba Việt. Tân Chính vương cạn lương, quân ít, ñịnh chạy ra Bình thuận hội binh với Chu Văn Tiếp. Trần Văn Thức từ Phú yên ñem quân vào cứu viện, ñến Bình thuận thì gặp quân Tây sơn, Thức không chống cự ñược, chết tại trận. Ý ñịnh của Tân Chín vương muốn ra hội quân với Tiếp vì thế cũng không thực hiện ñược. Thấy tình  cảnh binh tàn lực cạn, Tống Phước Hòa than rằng:

- Chúa lo thì bề tôi phải chết, nghĩa không thể tránh ñược!

Nói xong rút gươm tự sát. Người ñời sau có câu ñối thương tiếc Tống Phước Hòa:

Nghĩa là:

Cố quốc hữu thế thần, dữ ñồng hưu, ưng dữ ñồng thích,

Cùng thời kiến liệt tiết, năng liệu tử, bất năng liệu  sinh.

Nước cũ có công thần, chung phúc, nên cùng chung nạn,

Thời cùng thấy tiết cả, một chết chẳng mong sống còn.

Tân Chính vương ñã mất Tống Phước Hòa, lo ñồn bị vây hãm, quân dân  không tránh khỏi bị thương vong, bèn sai người ñến nói với tướng Tây sơn:

- Nếu các ông bảo toàn tính mạng cho quân dân trong ñồn thì ta sẽ tự ñến nộp mạng.

Quân Tây sơn hứa sẽ y theo. Tân Chính vương bèn ñến trước của quân doanh Tây sơn rồi rút gươm tự sát. Quan quân tùy tùng  mười tám người ñều bị giết. ðó   là ngày Canh Tuất tháng Tám năm ðinh Dậu (1777).

Tin  dữ  báo ñến Cần thơ, ðịnh vương Nguyễn Phúc Thuần triệu Mạc Thiên  Tứ ñến bảo:

- Thế quân Tây sơn trùm lấp cả trời ñất. Tân Chính vương ñã lìa trần rồi,  bây  giời biết hoạch ñịnh ra sao ñể mưu ñồ khôi phục?

Mạc Thiên Tứ ñáp:

- Xin chúa thượng sai thuộc hạ của thần là Quách Ân ñem thuyền biển phò giá sang Quảng ñông nước Thanh xin quân cứu viện ñể khôi phục bờ cõi của triều ñình. Nếu không tính xa như vậy thì sợ chúng ta không còn ñất trú chân.

Sau ñó ðịnh vương ñi Long xuyên, Thiên Tứ sai cai cơ ngũ nhung tên là  Khoan hộ giá ðịnh vương ñi trước, còn mình ở lại giữ cửa sông Kiên giang ñể chờ Quách Ân ñưa thuyền tới.

Long xuyên nguyên là ñất Kha Mao của Chân lạp, sau ñặt thuộc vào trấn Hà tiên. Mạc Thiên Tứ xin triều ñình lập thành ñạo Long xuyên, trong vùng không có nơi nào hiểm trở ñáng trông cậy. ðịnh vương ñến Long xuyên, binh tướng tùy tòng chẳng còn  ñược  mấy  người. Thân thần chỉ có Thế Tổ (Nguyễn Ánh), Tôn Thất ðông (con thứ hai của Hưng tổ) va Tôn Thất Xuân. Bề tôi theo hầu thì có cha con Trương Phước Thận, lưu thủ Lượng, tham mưu Nguyễn Danh Khoáng mấy người mà thôi.

Nguyễn Huệ dò biết nội tình, bèn sai chưởng cơ Thành ñem quân ñuổi gấp  ñến Long xuyên, ðịnh vương phải quay trở về Gia ñịnh rồi mất (ñúng ra Nguyễn Phúc Thuần bị quân Tây sơn bắt giết). ðịnh vương Nguyễn Phúc Thuần ở ngôi 12 năm, thọ 24 tuổi. Tôn Thất ðồng và cho con Tống Phước Thận cùng lưu thủ  Lượng, tham mưu  Kháng cũng ñều chết cả.  ðó là ngày Canh Dần tháng 9 năm  ðinh Dậu niên hiệu Lê Cảnh Hưng thứ 38 (1777), tức là chỉ một tháng hai mươi  mốt ngày sau khi Tân Chính vương tự sát.

Ngày trước, khi chúa Nguyễn Hoàng chưa vào trấn thủ Thuận hóa, ở ñây ñã  có câu ñồng dao:

Kim qua ñái thủy hàn Hoàng báo khứ Sài quan Bích văn thành cửu ñiểm Vũ tích một trùng san Quỳnh mộc ñãi kim thăng bạch nhật Dao nguyên y cựu lộ toàn ban

Nghĩa là:

Nước Kim ñen dưa lạnh Báo vàng ñến cửa Sài

Lấp lánh thành chín ñiểm Vết vỡ lặn non dài

Gỗ ngọc ñến nay bay giữa sáng

ðồng châu như cũ hiện hoa văn

Lúc bấy giờ người ta không hiểu ý nghĩa ra sao. ðến nay mới biết là: Kim ñái thủy (chữ Kim thêm bộ Thủy) là tên của Triệu tổ Nguyễn Kim, qua hàn (dưa lạnh)chỉ ăn dưa trúng ñộc chết. Hoàng (màu vàng) và tên chúa Nguyễn Hoàng  ñồng âm. Sài là Sài lũy (Lũy Thầy) ở ñầu ñịa giới Quảng bình, nói việc chúa Nguyễn Hoàng lánh nạn vào trấn thủ ở Thuận hóa. Nguyễn Hoàng bắt ñầu dựng nghiệp từ năm Mậu Ngọ (1558), ðịnh vương Nguyễn Phúc Thuần chết  vì  nạn  nước năm ðinh Dậu (1777), ngôi chúa truyền ñược chín ñời, tất hai trăm ba mươi năm, ấy là số trời ñã ghi thành chín ñiểm. Do Trương Phúc Loan chuyên quyền mà gây ra loạn, dẫn ñến việc Nguyễn Nhạc dấy binh làm sụp ñổ triều ñình chúa Nguyễn. Chữ Loan và chữ Nhạc ñều có bộ Sơn (núi) ứng với câu “tích một trùng san” (khuất bóng núi ngàn). Mộc thăng bạch nhật (cây bay lên giữa ban ngày), nguyên lộ toàn ban (hiện hoa văn như cũ), ñó là nói việc khôi phục toàn cõi nước Việt phải chờ ñến ngày Cao Hoàng ñế bản triều ñánh thắng quân Tây sơn.

Nguyễn Huệ ñã giàn ñược toàn thắng, bèn sai người ñi dò xét tông tích của Thế Tổ, lại sai người ñến Kiên giang chiêu dụ Mạc Thiên Tứ. Thiên Tứ  không  chịu theo, bèn lành ra ñảo Phú quốc. Ít lâu sau vua nước Xiêm sai sứ ñón Thiên Tứ sang Xiêm. Tôn Thất Xuân từ Long xuyên chạy thoát ra hải ñảo, rồi theo Mạc Thiên Tứ sang Xiêm xin cứu viện.

ðúng là:

Quân Kim về Bắc tôn vua Tống

Sứ Sở sang Tây khóc bá Tần

HỒI THỨ SÁU:

Thắng mấy trận, chúa Gia Định lên ngôi

Trừ nghịch thần, tướng Đông sơn bị chém

Lại nói Xiêm laxu6a là nước Xích thổ, sau chia làm hai là Xiêm và La hộc.  sau La hộc lại thôn tính nước Xiêm mới gọi là Xiêm la. Trong khoảng niên hiệu Vạn lịch (1573 -–1620, niên hiệu vua Thần tông nhà Minh Trung quốc), Xiêm la ñánh phá nước Ngưu ở phía ðông, bắt Chân lạp hàng phục, làm bá chủ các nước nhỏ trong vùng. Năm ñầu ðịnh vương (1765 – 1775) ở nước ta, Miến ñiện (thời cổ là nước Chu ba. ðời Gia tĩnh triều Minh bị ñánh phá. Thụy Thể nổi lên ở  ðông  Ngô, ñánh Nam chưởng, lấy ñất Thổ á, ñánh Cảnh mại, thu phục Xa lý, trở thành một nước mạnh ở miền Tây Nam. Con là Ứng Lý giúp vua Thanh ñánh diệt dư ñảng của nhà Minh) ñánh phá nước ñó, cầm tù Phung Vương và con trưởng là Chiêu ðốc, con thứ hai của Phung vương là Chiêu Thúy chạy sang Hà tiên. Con thứ ba là Chiêu Sỉ Xoang chạy sang Chân lạp. Quan trưởng ñất Mường Tát là Trịnh Quốc Anh (nguyên chú: Trịnh Quốc Anh là người  Triều châu nhà Thanh,  cha là Yển, ngụ cư ở Xiêm làm quan trưởng ñất Mường tát. Yển chết, Quốc Anh thay cha xưng là Phi Nhã Tân, có nghĩa là quốc vương) nhân lúc nước  Xiêm  không có vua, dấy binh cướp ñất, tự xưng là quốc vương nước Xiêm. Quốc Anh sợ Chiêu Thúy ở Hà tiên sẽ là mối hậu họa, bèn ñem quân ñánh úp Mạc Thiên Tứ, bắt Chiêu Thúy ñem về, rồi giảng hòa với Thiên Tứ. Nghe tin cấp báo việc binh tai miền biên thùy phía nam, vua Xiêm sai người Chân lạp là Bò Ong Giao gọi Mạc Thiên Tứ và Tôn Thất Xuân sang Xiêm. Xuân và Thiên Tứ ñến nơi, vào cung yết kiến vua Xiêm tâu về việc xin viện binh. Vua liền nói:

- Tây sơn thế mạnh, khi trước Chiên Nam Cốc (vua Nam Việt – nguyên chú:  tiếng Xiêm Chiêu là vua, Nam cốc tức là Nam Việt) ñã chết vì xã tắc, tướng sĩ năm dinh ñều tan tác, dân các ñạo ñều chạy rạp như cỏ ướt, hiện không còn ñất cắm dùi, quốc thống còn ai nữa mà xin ta cứu viện?

Tôn Thất Xuân ñáp:

- Tây sơn tuy nhất thời nổi dậy nhưng chính lệnh tàn bạo, cùng một  bọn như  Trần Thắng Ngô Quảng ngày xưa (Trần Thắng tức Trần Thiệp, Ngô Quảng: hai lãnh tụ khởi nghĩa nông dân thời Tần ñã khiến cho ñế chế Tần sụp ñổ). Nam triều nước chúng tôi tuy ñang gặp nạn, nhưng dũng tướng nghĩa dân thì khắp  nơi vẫn còn. Vị tả dục quân thống soái tất cả tướng lĩnh chúng tôi (nêu chức vụ ñể khiêm xưng chủ soái Nguyễn Ánh) nguyên là thân ñiệt  của  chúa  ðịnh vương ñời trước, từng ñốc xuất bọn Nguyễn Cửu Tuấn ñi ñánh Chân lạp, bắt hàng Nặc Vinh; một mặt lại chiêu tập nghĩa binh ðông sơn phò giúp chúa ðịnh vương ở Cần thơ, theo hầu việc quân lập ñược nhiều mưu hay chước lạ, lúc lâm nguy ứng phó tỏ ra có tài dẹp loạn, khuôn phò xã tắc, ñược lòng thần dân trong nước. Hiện nay chúa chúng tôi ñang tạm lánh ở Long xuyên,  chiêu tập anh  hùng hào kiệt ñể mưu ñồ khôi phục, kính xin bệ hạ cử binh giúp chúa Nam tôi lấy lại Gia ñịnh, cứu nước Nam khỏi bước gian nan thì ngai vàng của bệ hạ  càng thêm vững bền, không còn mối lo như vua nước Ngu mất nước vì không có nước Quắc làm phên dậu (Quắc: một nước nhỏ ñời Chiến quốc, gần nước Ngu).

Vua Xiêm sai khoản ñãi, lưu giữ Tôn Thất Xuân và Mạc Thiên Tứ ở thành Vọng các ñể chờ tin tức của Thế Tổ.

Lại nói chuyện Thế Tổ sau khi thất thủ Long xuyên, một mình chèo thuyền  nhỏ ñến ñậu ở bến sông Khoa giang, ñịnh nhân ñêm tối theo cửa biển ðốc hoàng vượt ra khơi ñể lánh quân Tây sơn. Lúc ấy có ba con cá sấu bơi ñến chắn ngang trước mũi thuyền,Thế Tổ bèn thôi. Sáng hôm sau dò  biết phía trước  có thuyền ñịch, các tướng tùy tòng sợ quân Tây sơn lần theo dấu vết ñuổi theo nên xin Thế Tổ dời ra ñảo Thổ chu. Quân do thám trở về báo tin mới biết Nguyễn Huệ chỉ lưu bọn tổng ñốc Chu, hổ tướng Hán, tư khấu Oai, ñiều khiển Hòa, cai cơ Chấn chia  giữ các doanh ở Gia ñịnh, còn tự mình dẫn quân lui về Quy nhơn. Thế Tổ bèn thu thập tàn quân, dấy binh ở Long xuyên rồi tiến về Sa ñéc. Dất Sa ñéc  cách trấn  Vĩnh thanh hơn năm mươi sáu dặm về phía tây, phía nam có ñồn quân của  ñạo ðông khẩu, bên trái có Phố Tiên, bên phải có bãi Phượng Nga, bốn phía có thành ñất che chắn, núi sông hiểm yếu, biên ải hùng vĩ. Thế Tổ bèn ra lệnh cho ñóng  quân tại ñây. ðỗ Thanh Nhơn lúc trước vâng mật chiếu ñi  chiêu dụ tướng sĩ  ở  Bình thuận, nay cùng với thuộc hạ là Lê Văn Quân chiêu tập những người nghĩa dũng ở ñất Ba Giồng ñến cửa quân nghênh ñón Thế Tổ ñể truyền hịch kêu gọi các ñạo cần vương. Thống nhung Nguyễn Văn Hoằng, chưởng dinh Tống Phước Khuông, Tống Phước Lương, ñiều khiển Dương Công Trừng, cai cơ Hồ Văn Lân ñều ñem quân ñến hội.

Hoằng người Tuy phước tỉnh Bình ñịnh, dưới triều ðịnh vương làm quan ñến chức tổng nhung chưởng cơ. Khi Tây sơn nổi lên, Hoằng ñem quân ñi ñánh ở Phú ña, bị thất lợi phải chạy về phía nam vào Gia ñịnh.

Phước Khuông nguyên là người huyện Tống sơn Thanh hoa, tiên tổ trước kia theo ðoan quận công Nguyễn Hoàng vào trấn thủ phía nam, nhập tịch ở Thừa  thiên. Cha là Tống Phước Thành, dưới triều Võ vương làm quan ñến chức chưởng cơ, sau khi mất ñược tập tước quận công. Khuông ñược hưởng tập ấm, làm quan ñến chức chưởng doanh, lấy vợ họ Lê người Quảng nam, sinh ra bà Thừa Thiên Cao Hoàng hậu (vợ cả của Gia Long, mẹ hoàng tử Cảnh); sau lại lấy công chúa Ngọc Cư, sinh con trai là Tống Phước Lương (khác với  Phước Lương ở câu trên  và câu dưới, ñồng âm khác chữ).

Dương Công Trừng người Long xuyên trấn Hà tiên, kiêu dũng hơn người,

ñương thời thường gọi là hổ tướng họ Dương, trước giữ chức cai cơ, sau thăng ñến chức khâm sai ñiều khiển. Khi ðịnh vương vào Gia ñịnh, Trừng hiệp quân cùng Tống Phước Hòa ñánh lại Tây sơn, nhiều lần thắng.

Hồ Văn Lân người Kiến ñăng trấn ðịnh tường, hiện làm cai cơ. Cai  ñội Nguyễn văn Nhơn cũng theo Công Trừng ứng nghĩa.

Bấy giờ các tướng ñều ñến hội, Thế Tổ xuống lệnh phát tang ðịnh vương. Ba quân ñều mặc ñồ tang, thề báo thù nước, tiến ñánh quân của ñiều khiển Hòa ở dinh Long hồ, rồi tiến về ñanh lấy Sài gòn (thu phục Gia ñịnh lần thứ hai). ðỗ Thanh Nhơn cùng các tướng tôn Thế Tổ làm ðại Nguyên súy nắm giữ quốc chính.  Bấy  giờ là ngày tháng Giêng năm Mậu Tuất, niên hiệu Lê Cảnh Hưng năm thứ 39 (1778).

Khi Thế Tổ ñã lên cầm quyền chính, thủ ngự ñạo Quang Hóa là Lê Chữ   phụng dâng kim sách và quốc bảo của tiên triếu. Hồi ðịnh vương ñến Ba giồng,  Chữ vâng mệnh mang bốn tờ kim sách một ấn quốc bảo bằng vàng và bốn ấn ñồng ñi theo. ðến sông Trà giang gặp quân Tây sơn, Chữ sợ vứt cả ấn sách xuống sông mà chạy. ðến nay quay trở lại chỗ cũ, mò tìm ñược ñem dâng lên.

Thế Tổ dẫn ñầu các tướng làm lễ dâng tôn thụy cho ðịnh vương, tôn Hưng tổ (tức hoàng tử Luân, con Võ vương, cha của Nguyễn Ánh) là Hiếu Khang vương.

Gián ñiệp bên quân Nam từ Quy nhơn về báo tin: Nguyễn Nhạc tự lập làm  vua, xưng hiệu là Thái ðức năm thứ nhất, giao cho em là Lữ làm tiết chế, Nguyễn Huệ làm Long Nhương tướng quân. Tiếp ñó Nhạc sai tổng ñốc Chu, tư khấu Oai ñem thủy binh vào cướp phá các vùng ven sông ở Trấn biên và Phiên trấn. Nguyễn Nhạc lại sai quan hộ giá là Phạm Ngạn ñem quân từ Quy nhơn ñến. Bên quân   Nam, Trần Phượng chỉ huy quân ñạo Hòa nghĩa chống cự với  quân Tây sơn ở  sông Phước lộc nhưng không thắng nổi.

Thế Tổ sai ðỗ Thanh Nhơn giữ Sài gòn còn mình ñem quân ñóng ở sông Lật, trương cờ “Tam quân tư mệnh” (Tư lệnh Tam quân) ñể chỉ huy tướng sĩ. Lê Văn Quân cùng Nguyễn Văn Hoằng ñốc suất ñạo quân ñánh quân Tây sơn ở Lật giang và Ô nguyên. Quân Tây sơn phải lui về Trường giang rình ñánh phá những nơi sơ hở.

Thế Tổ sai các quân ñắp thành ñất ở bờ tây sông Bến nghé kéo dài ñến Cảng Thông, sai chặt gỗ lim ñóng cọc giữa lòng cảng, sắp sẵn chiến thuyền ñể chống lại quân Tây sơn. Lê Văn Quân lại ñem thủy binh giáo chiến với quân Văn Nhạc. ðỗ Thanh Nhơn cũng ñem quân hợp ñánh, chém tư khấu Oai ở sông Bến Nghé, ñoạt hết các chiến thuyền. Nguyễn Văn Hoàng tiến quân ñến ðồng nai phá ñược quân Nhạc, chém ñược hai tướng Liêm và Lăng, thu phục ñất  Trấn Biên. Tướng Tây  sơn là Phạm Ngạn phải tháo chạy về Quy nhơn. Dẹp yên Gia ñịnh, Lê Văn Quân thừa thắng ñem quân tiến ñánh Bình thuận. Rồi ñó Quân sai thuộc hạ ñi báo tin và ñón Chu Văn Tiếp. Trước kia Tiếp và Trần Văn Thức ñóng giữ Phú yên,  phía  trong ngăn chặn Gia ñịnh, phía ngoài chống với Tây sơn khiến quân Tây sơn hơi chùn. Khi ðịnh vương ñến cần thơ, Tiếp sai Thức cùng tham  mưu Sở (1)  ñem  quân tiếp viện. Thức giao chiến với quân Tây sơn tử trận, tham mư Sở bị bắt. Nguyễn Nhạc bào Sở rằng:

- Trước kia viết hịch, các người gọi ta là lang sói. Bây giờ ñịnh thế nào? Sở ñáp: - Ta chỉ biết chúa ta, biết ngươi là ai?

Nhạc bèn giết Sở.

(1): Tham mưu Sở, tức Võ Danh Sở, giữ chức tham tán nhung vụ trong quân Chu Văn Tiếp, từng viết hịch kể tội Tây sơn.

Thế Tổ ở Ba Giồng thường mật sai Chu Văn Tiếp ñi ñánh quân Tây sơn ñể chia thế ñịch. Tiếp vì ít quân, không dám tiến. bấy giờ ñược tin Lê  Văn Quân  thắng trận, Tiếp muốn hợp binh tiến ñánh Diên khánh. Tin báo vào Sài gòn,  Thế  Tổ triệu Quân về, sai tổng nhung Nguyễn Văn Hoàng, Lễ bộ Nguyễn Nghi ñem quân bộ ra ñóng giữ Bình thuận ñể hợp binh với Chu Văn Tiếp.

Bấy giờ có mấy người ở trấn Sơn Nam là Trần Xuân Trạch quê huyện Giao thủy, Nguyễn Kim Phẩm quê huyện Thượng nguyên, cùng thuộc hạ là bọn Trần Xuân Cách, Nguyễn Kim Oánh (2) theo vào với Thế Tổ. Lúc trước bọn Trạch tụ họp ñồ ñảng làm giặc cướp, từng vây hãm thành Quảng yên, ñánh phá trấn Sơn  nam ñến tận trấn Thận Vi (thuộc huyện Thượng Nguyên). Kim Phẩm là con Nguyễn Kim Tích, hiệu úy, lĩnh chức án trấn Sơn tây. Phẩm cùng bọn Xuân Trạch tụ họp thủ hạ hơn 300 người, ñặt sào huyệt ở ngoài biển. ðến ñây bọn Trạch ñem quân vượt biển vào Gia ñịnh. Thế Tổ khen bọn Xuân Trạch, Kim Phẩm có tài võ nghệ, trao cho giữ chức tả hữu chi chưởng cơ, giao ñi các dinh ñể huấn luyện quân sĩ. Những người khác cũng ñều ñược giao các chức việc trong quân.

(2): Nguyễn Kim Oánh: ðNTLCB (bản Duy Minh thị) chép là Nguyễn Kim Loan. Hai chữ Oánh và Loan gần giống nhau, dễ chép lầm.

Ít lâu sau, Thế Tổ duyệt ñịnh bản ñồ các dinh ở Gia ñịnh, phân chia ñịa giới các dinh Trấn Biên và dinh Long hồ, khiến cho hai dinh thuận tiện liên lạc với nhau. Lại xét ñạo Trường ðồn là nơi trọng yếu giữa ba dinh nên ñổi làm dinh Ttrường ðồn, ñặt quan trấn thị. Cũng trong dịp này Thế Tổ xuống lệnh bãi bỏ lệ  biệt nạp khố trường (1), giao cho các dinh tham trước ñể quy ñịnh thuế ñiền thổ  cho ñược công bình. Các việc quốc kế binh mưu ñều sắp ñặt có thứ lớp.

(1): Khố trường: kho công của các dinh. Theo ðNTLCB trước ñó ñặt 9 khố trường ở Quy An, Quy Hòa, Cảnh Thương, Thiên Mụ, Dinh Thảo, Hoàng Liệp, Tam Lịch, Bá Canh, Tân thịnh, ñến lúc này bãi bỏ.

Rồi ñó ðỗ Thanh Nhơn họp các quan dâng lời khuyên Thế Tổ lên ngôi vua. Bấy giờ Thế Tổ mới mười chín tuổi, nghĩ mối thù của Nam triều chưa báo nên khiêm nhường không chịu nhận. Bọn ðỗ Thanh Nhơn hai ba lần khuyên mời,1 Tổ mới chịu lấy ngày Quý Mão tháng Giêng năm Canh Tí (2-1780) làm lễ nối vương  vị ở Sài gòn. Từ ñây các văn thư ñều áp ấn quốc bảo ñề chữ “ðại Việt  Nguyễn  chúa vĩnh trấn chi bảo” (ấn này ñúc từ ñời chúa Minh vương Nguyễn Phúc chu) niên hiệu thìu vẫn theo niên hiệu Cảnh hưng của vua Lê (tính vào năm Cảnh hưng thứ 41).

Thế Tổ xét công phò tá, các bề tôi tùy tòng như ngoại tả Tống Phước Khuông, nội hữu Tống Phước Lương, nội tả Nguyễn ðình Thuyên, tham nghị Trần ðại Lễ,  lại bộ Hồ Toàn, hộ bộ Trần Phước Giai, lệ bộ Nguyễn Nghi, hình bộ Trần Minh

Triết, binh bộ Minh (không rõ họ) và các tướng sĩ khác ñều ñược thăng chức tước theo thứ bậc khác nhau.

Riêng ðỗ Thanh Nhơn ñược xếp công ñầu, thăng chức Ngoại hữu Phụ chính Thượng tướng công.

Lại nói chuyện ðỗ Thanh Nhơn, trong khoảng ñời chúa ðịnh vương ñến ñầu ñời Thế Tổ mấy lần có công thu phục Gia ñịnh, từng cùng với Hồ Văn Lân ñem quân ñi ñánh Chân lạp, giết Nặc Vinh, lập con Nặc Tôn là Nặc Ấn lên làm vua Chân lạp. Cũng ðỗ Thanh Nhơn ñốc suất Dương Công Trừng ñi ñánh bọn Ốc Nha làm phản ở Trà Vinh, dẹp tan dư ñảng của Ốc Nha, lấy phủ Trà Vinh ñặt làm ñồn Uy Viễn. Thanh Nhơn cũng có công trong viễc ñóng chiến thuyền, luyện tập thủy chiến cho binh sĩ. Vừa dũng cảm lại vừa có mưu trí, bao gian nan nguy hiểm ñều vượt qua, cho nên xét  công lao thì  ðỗ Thanh Nhơn ñược xếp ñầu các tướng. Nhưng cậy mình có ñội quân ðông Sơn hùng mạnh, ðỗ Thanh Nhơn vẫn có ý  ngang tàng, chuyên quyền sinh sát, tước ñoạt hay ban phát tài vật cho ai, Nhơn ñều tự ý muốn làm gì thì làm. Các khoản chi dùng ở ngự dinh, ðỗ Thanh Nhơn tùy tiện cắt giảm không chịu cúng nạp. Thậm chí ngày giỗ Hưng Tổ mà Thanh Nhơn cũng không chịu chi tiền ñể mua sắm lễ vật. Phàm người thân thuộc của kẻ vây cánh thì Thanh Nhơn ñều cho lấy theo họ ðỗ của mình. Người phạm tội thì Thanh Nhơn bắt nướng trên than lửa, thi hành hình phạt rất thâm ñộc. Dân chúng và quân sĩ nghiến răng căm giận nhưng không dám nói. Thế Tổ biết thế, nhưng xét vì Nhơn có công nên vẫn ưu ñãi bao dung. Có khi Thế Tổ ñích thân ñến thăm Nhơn tại nơi  ở mà Nhơn cũng không kính lể tiếp ñãi. Có lần quân Tây sơn ñến ñánh, Nhơn lén ñem quân lánh vào trong núi, ñịnh làm phản theo Tây sơn, nhưng không thành,  phải quay về ñể mưu tính phản nghịch. Tống Phước Thiêm (1) ghét Thanh Nhơn rông càn, không kiêng nể ai, bèn mật tấu với Thế Tổ xin trừ kẻ giặc bên cạnh vua. Thế Tổ vẫn còn do dự chưa nỡ. Phước Thiêm nói:

- Thanh Nhơn ôm lòng muốn làm Tào Tháo, Vương Mãng; không thể không trừ khử hắn ñi. Nếu chúa thượng cho dùng mưu thì chỉ cần sức một vũ sĩ là ñủ.

(1): ðại Nam Thực lục chính biên (viết tắt là ðNTLCB) bản Duy Minh thị chép người nói câu này là Thiêm Lộc, không rõ họ gì. Như vậy có thể Thiêm Lộc tức Tống Phước Thiêm.

Thế Tổ bèn lấy cớ bị mệt cho gọi Thanh Nhơn vào dinh bàn công việc. ðỗ Thanh Nhơn ñến, liền bị vệ sĩ xông ra bắt giết. Xong việc, Thế  Tổ truyền lệnh  vạch tội Thanh Nhơn, còn các tướng hiệu dưới quyền của Nhơn thì ñều ñược tha tội. Thế Tổ lệnh cho chưởng thủy binh Hoảng chỉ huy bộ binh, cai cơ Tống Phước Thiêm chỉ huy thủy binh. Lại truyền lệnh phân tán quân ðông sơn làm bốn ñội ñể  ñề phòng bọn chúng làm phản. Giao cho Lê Văn Quân chưởng tiền quân, Tống Phước Lương chưởng tả quân, Vũ Doãn Triêm chưởng hữu quân, Trương Văn Bác chưởng hậu quân.

Sau khi ðỗ Thanh Nhơn bị giết, thuộc hạ của Nhơn phần nhiều trốn ñến Ba Giồng làm cướp. Thế Tổ sai người ñi chiêu dụ, nhưng bọn họ không chịu về. Bọn Vũ Nhàn, ðỗ Bảng bèn chiếm Ba Giồng ñể làm phản, mưu chiếm Bình thuận ñể thừa dịp chạy ra ñầu hàng Tây sơn.

Bấy giờ thống nhưng trấn Bình thuận là Nguyễn Văn Hoằng và lễ bộ Nguyễn Nghi ñều bị ốm chết. Thế Tổ sai Tôn Thất Dụ (con Tôn Thất Thắng, anh của Tôn Thất Hội) giữ chức chưởng trung quân tiết chế bộ binh các ñạo ñóng giữ trấn Bình thuận. Một mặt  sai triệu Chu Văn Tiếp về Gia ñịnh, trao cho Tiếp chức khâm sai  ñô ñốc chưởng cơ, tước quận công, ñiều khiển công việc của tướng sĩ binh dân ở dinh Phú yên.

Ít lâu sau Thế Tổ truyền lệnh ñiểm duyệt quân số các dinh thủy bộ trong  ngoài, trù tính việc cất binh ñi ñánh Tây sơn. Sai Tôn Thất Dụ chỉ huy bộ binh  Bình thuận, Tống Phước Thiêm, Nguyễn Hữu Thụy, Dương Công Trừng chỉ huy thủy quân Gia ñịnh. Chu Văn Tiếp cũng ñược lệnh sửa soạn binh mã ñể tiến ñánh Diên khánh. Bọn Tôn Thất Dụ ñến Hòn Khói ở Nha trang (1) thì hội quân với Chu Văn Tiếp, dàn trận ñối lũy với quân Tây sơn. Quân Tây sơn dàn trận bộ binh với  rất nhiều voi chiến. Quân Gia ñịnh thấy thế sở hãi bỏ chạy. Chu Văn Tiếp không sao ngăn nổi, phải lui về giữ núi Trà lang ở Phú Yên.

(1): nguyên văn chép là Vân Phong (núi Mây), chọn lấy theo ñịa danh trong ðNTHCB ghi là Yên cương (Hòn Khói)

Bên quân Gia ñịnh, từ khi xảy ra sự biến ðông sơn,  lòng người  phần nhiều  tan rã, thủy binh vì thế không xuất chiến ñược. Thế Tổ phải truyền lệnh cho bọn Tôn Thất Dụ rút quân về. Rồi ñó Thế Tổ sai Nguyễn ðình Thuyên và Tống Phước Lương chia ñường tiến ñánh loạn quân của bọn Vũ Nhàn, ðỗ Bảng.

Bọn ðình Nguyên, Phước Lương ñã vâng mệnh ñem quân ñi rồi, Thế Tổ bảo Tống Phước Thiêm rằng:

- Nay thế giặc ñang kiêu, trong nước có biến, thân thần Xuân và cựu thần Tứ còn ñang ở bên Xiêm. Trước ta ñã sai cai cơ Tham và cai cơ Tĩnh sang sứ, chưa rõ   ý vua Xiêm ñối với việc cho quân cứu viện chư thế nào. Nay nên truyền cho  trấn thần Hà tiên sai người ñi dò xét tin tức, trở về bẩm cho ta biết.

Phước Thiêm ñáp:

- Gần ñây thần nghe tin bọn các ông Tham và Tĩnh sang sứ nước Xiêm, gặp lúc thương thuyền của vua Xiêm từ Quảng ñông về ñến ngoài khơi Hà tiên bị lưu thủ Thăng ñón giết mà ñoạt lấy hết hàng hóa. Vua Xiêm vì thế tức giận, ra lệnh tống giam Tham, Tĩnh. Người Chân Lạp là Bò Ong Giao sàm tấu với vua Xiêm rằng Nam triều ta âm mưu ñánh chiếm thành Vọng các, ñã gủi mật thư cho  Xuân và Tứ ñể hẹn làm nội ứng. Con của Tứ là Dục hết sức biện bạch lời vu  cáo của Bò Ong Giao. Vua Xiêm không nghe, giết Dục. Mạc Thiên Tứ bèn tự  tử. Các ông Xuân, Tham, Tĩnh cùng quyến thuộc của Thiên Tứ năm mươi ba người ñều bị  giết cả. Người nước ta sang sinh sống bên Xiêm cũng ñều bị ñầy  ñi các nơi xa xôi hẻo lánh.

Thế Tổ nghe tin ấy buồn bã hồi lâu.

Tống Phước Lương dâng biểu tâu về việc ñi ñánh quân của bọn Nhàn, Bảng ở sông Lương Phú (1) bị thua, thống binh Tống Văn Phước (con  của  Tống Văn Khôi) tử trận. Thế Tổ chê Phước Lương không biết cầm quân, bèn bãi chức của Lương, rồi sai ñiều thêm quân cho ðình Thuyên ñể ñịnh ngày tiến ñánh. Một mặt lập kế sai Nguyễn Văn Quý, Phan Văn Tuyên trà trộn nhập bọn, bắt sống ñược Nhàn và Bảng ñem chém. Tiếp ñó sai Vũ Viết Bảo nguyên là thuộc hạ của ðỗ Thanh Nhơn ñi dụ hàng. Từ ñó dẹp yên dư ñảng loạn quân ðông sơn.

(1): nguyên bản chép: “Phú Lương giang”, sửa lại theo ðNTLCB là sông Lương Phú (tên thôn). Tống Phước Thiêm, Nguyễn Hữu Thụy, Dương Công Trừng cùng ñến ngự  dinh khuyên Thế Tổ nhân binh uy vừa ñánh dẹp quân ðông sơn nên cất quân ñi ñánh Tây sơn. Thế Tổ triệu họp các tướng ñể bàn ñịnh kế sách. Vào lúc ấy có tin

báo quốc vương nước Chân lạp sai sứ sang xin quân cứu viện.

ðúng là:

Trong bình loạn tặc lừng thần vũ Ngoài giúp lân bang nức tiếng uy;

Hồi thứ bảy:

Cầu Tham lương, Tôn Thất Dụ báo tiệp

Thành Sài gòn, Chu Văn Tiếp lập công

Lại nói quốc  vương nước Chân lạp Nặc Ong Ấn do Nam triều nước ta lập  nên, sau ñó ñể Hồ Văn Lân ở lại bảo hộ. ðến hồi này vua Xiêm sai tướng là Chất  Tri và Sô Si (hai anh em) ñem quân sang xâm chiếm. Nặc Ong Ấn sai người ruổi ngựa mang quốc thư sang cấp báo. Thế Tổ bèn sai Nguyễn Hữu Thụy ñem quân sang cùng với Hồ Văn Lân cứu viện cho quốc vương Chân lạp. Nguyễn Hữu Thụy người huyện Tống sơn xứ Thanh hoa, cha là Nguyễn Hữu ðức làm quan cai ñội. Thụy dũng cảm mưu lược, có tài làm tướng, cùng cha và em là  Hựu theo chúa  ðịnh vương vào Gia ñịnh, một nhà cha con anh em phù tá Nam chúa. Thụy giữ  chức chưởng cơ giám quân dinh trung quân, lấy công chúa  Nguyễn Thị Ngọc  Toàn. ðến ñây Thụy vâng lệnh ñem quân ñi cứu viện Chân lạp. Thụy cho quân  ñóng lại ở La bích, gặp lúc vua Xiêm là Trịnh Quốc Anh bắt giam vợ con của Chất Tri và Sô Si. Bọn Chất Tri và Sô Si bèn mưu phản lại vua Xiêm, sai người ñến  quân doanh xin Hữu Thụy giúp sức, mời Thụy ñến trại mình ñể hội ước. Em Thụy là Hựu can:

- Vua Xiêm sai tướng ñem quân ñi ñánh người mà ở nhà lại bắt giam vợ con người ta? Chất Tri cầu hòa với ta, lại mời ta ñến trại của hắn ñể hội ước, ắt bên trong phải có mưu ngầm?

Thụy ñáp:

Quốc Anh bị bệnh ñau tim thường hay vô cớ bắt bớ. Bọn họ vì cớ ấy nhờ ta cứu viện thì lời mời của Chất Tri chẳng dối. Huống chi ta ñã hứa rồi,  nếu không ñến bọn họ tất sợ ta.

Ngay ngày hôm sau, Hữu Thụy dẫn mấy chục quân tùy tùng ñi thẳng ñến trại quân Xiêm. Chất Tri và Sô Si bẻ mũi tên lập thề. Hữu Thụy tặng cho họ cờ. ñao kiếm và mấy thứ ñồ thờ Tam bảo rồi ra về.

Vừa trong dịp này xảy ra cuộc d6a1y loạn ở thành Cổ lạc của nước Xiêm. Trịnh Quốc Anh sai tướng là Phi Nhã Oan Sản ñem quân ñi ñánh. Người cầm ñầu cuộc dấy loạn lại chính là anh em ruột của Phi Nhã Oan Sản. Oan Sản bèn hợp binh với quân khởi loạn quay lại ñánh thành Vọng các, bắt Trịnh Quốc Anh tống ngục. Bọn Oan Sản cho người ruổi ngựa báo tin và mời Chất Tri về nước. Chất Tri ñể em là Sô Si ở lại giảng hòa với với Hữu Thụy, tự mình luôn ñêm dẫn quân về Vọng Các, xộc vào ngục giết chết Trịnh Quốc Anh, rồi ñổ tội  cho bọn Phi Nhã  Oan Sản. Tiếp ñó Chất Tri uy hiếp quân quan rồi tự lập làm vua nước Xiêm la (1), ñặt hiệu là Phật vương. Chất Tri phong cho em là Sô Si làm Nhị vương, phong cho cháu là Ma Lặc làm Tam vương. Nạn dân nước ta trước bị Quốc Anh bắt ñi lưu   ñầy ñều ñược trở về Vọng Các, ñược cấp tiền bạc thóc gạo ñể sinh sống.

Sau những sự việc kể trên, Hữu Thụy sai người trở về dâng biểu tâu lên Thế Tổ. Lúc này Thế Tổ ñang sửa soạn ñem quân ñi ñánh Nguyễn Nhạc. Nghe tin báo tiệp, Thế Tổ bèn lệnh cho Hữu Thụy ñem quân về nước ñể sẵn sàng sai phái.

Trước ñó, Nguyễn Nhạc nghe tin ðỗ Thành Nhơn bị giết, mừng bảo tả hữu:

- Hữu Phương (1) chết rồi, các tướng khác không có gì ñáng sợ!

Rồi ñó Nhạc cùng với em là Nguyễn Huệ dẫn mấy trăm chiến thuyền vào  ñánh Gia ñịnh. Khi thuyền quân của Tây sơn ñến cửa Cần giờ ở trấn Phiên an, Thế Tổ sai Tống Phước Thiêm chỉ huy thủy quân dàn trận ở sông Thất Kỳ ñể chặn  ñánh. Nơi ñây không có chỗ nào ñáng gọi là ñất hiểm, gần ñó cũng không có ñồn quân trú phòng. Quân Tây sơn thừa gió xông thẳng vào, thủy quân của Phước Thiêm phải lui chạy cả. Cai cơ Mạn Hòe (2) chết tại trận. Mạn Hòe là người Phú Lãng Sa (Pháp) do Bá ða Lộc (3) tiến cử, ñược Thế Tổ trao chức quản ñốc ñội  chiến thuyền biển. Thấy thủy binh tan rã tháo chạy, Mạn Hòe ñứng trên chiến thuyền bọc ñồng của người Tây dương ra sức chống cự hồi lâu. Thuyền quân Tây sơn bốn phía áp sát vào, ném hỏa khí lên ñốt thuyền. Mạn Hòe và binh lính trên thuyền ñều chết cháy cả.

(1): Hữu Phương: biệt danh của ðỗ Thanh Nhơn

(2): Mạn Hòe tức Manuel

(3): Bá ða Lộc tức Pierre Joseph Goerges de Béhaine, évêque d’Adran (giám mục) năm 1774, từng ñến vùng Hòn ðất từ năm 1765.

Thế Tổ nghe tin báo vội ñốc suất binh thuyền ñi tiếp ứng, ñến sông Tam kỳ gặp thủy quân Tây sơn. Thế Tổ mình mặc áo chiến, ñầu ñội nón trận ñứng ñầu mũi thuyền, tay cầm súng chim (1) chỉ huy các tướng vừa ñánh vừa lui. Chiến thuyền của Thế Tổ vừa về ñến sông Bến Nghé thì thủy quân Tây sơn cũng vừa ập tới.  Quận Nam triều thua luôn mấy trận. Thế Tổ phải lui về Ba giồng ñể tránh  mũi nhọn của quân Tây sơn. Chưa ñược bao lâu Tống Phước Thiêm bị kẻ thù cũ trong quân ðông sơn giết chết.

(1) Nguyên văn: ñiểu sang.

Phước Thiêm người huyện Tống sơn xứ Thanh hoa, từ ñầu theo ðịnh vương vào Nam, làm quan ñến chức chưởng cơ, từng lập công to trong các trận Long Hồ, Ba Việt, Thiêm lại có công phò tá Thế Tổ lên ngôi ở Sài gòn, ñược Thế Tổ giao cho quản kĩnh hai bộ Hộ, Hình, kiêm quản Tàu vụ (2) và các ñạo thủy binh, phong tước quận công. Chỉ vì Thiêm giúp Thế Tổ trừ khử  ðỗ Thanh Nhơn nên bị  ñồ  ñảng của Nhơn thù oán mưu hại.

(2): Tàu vụ: cơ quan quản lý công việc của các thương thuyền.

Nghe tin Phước Thiêm bị giết, Thế Tổ than rằng:

- Phước Thiêm là bậc trung thần, không chết vì quân ñịch mà lại chết bởi tay kẻ thù. Mệnh trời như vậy chăng?

Rồi ñó Thế Tổ sai người ñi dò xét tình hình bên quân Nguyễn Nhạc. Bấy giờ quân Tây sơn ñã vào chiếm giữ Sài gòn (ñây là lần thứ ba Gia ñịnh thất thủ), Thế Tổ bèn ra lệnh cho các tướng dẫn quân bộ từ ñịa giới Biên hòa theo ñường thượng ñạo ñi ra trấn Phiên an ñể ñề phòng quân Tây sơn chắn ngàng cắt ñường liên lạc  với quân Bình thuận. Tiết chế Bình thuận là Tôn Thất Dụ nghe tin báo liền dẫn tả chi Trần Xuân Trạch, thuộc tướng Trần Văn Tự, tham tán Hồ Công Siêu, thuộc tướng ñạo Nghĩa Hòa Trần Công Chương ñem quân ñi ñón. ðến ñịa phương Phù Viên (Vườn Trầu) gặp tiền quân Tây sơn. Dụ bèn cho quân mai phục trong rừng rậm, rồi bất ngờ xông ra ñánh, chém tướng hỗ giá của Nhạc là Phạm Ngạn ở cầu Tham lương. Nhưng lúc ñó ñại quân của Tây sơn ập ñến, tham tán Hồ Công Siêu bên quân Nam triều bị ñạn súng lớn của quân Tây sơn giết chết.

Hồ Công Siêu người huyện ðăng Xương phủ Thừa thiên, lúc mới  vào Gia  ñịnh theo giúp việc nhung vụ dưới trướng của ñiều khiển Tống Văn Khôi, ñược Khôi giao giữ chức tham mưu. Trong lần giao chiến với quân Tây sơn, Khôi tử  trận, Siêu bị thương, lui về giữ Bình thuận rồi theo hỗ giá ðịnh vương vào Gia  ñịnh. sau ñó Siêu ñược bổ giữ chức ký lục dinh Long hồ. Sau có lệnh triệu về Gia ñịnh, thăng chức tham tán bộ binh, theo Tôn Thất Dụ ñi ñánh quân Tây sơn ở Bình thuận. ðến ñây Siêu tử trận.

Tôn Thất Dụ lấy làm ñau tiếc, nhưng may có chiến tích giết ñược Phạm Ngạn nên mới sai người về hành tại tâu với Thế Tổ. Ngạn là bề tôi thân tín của Nguyễn Nhạc. Nghe tin Ngạn tử trận, Nguyễn Nhạc rụng rời như mất cánh tay, buồn rầu nói:

- Ngạn ngữ có câu: “Dữ tợn như cọp Vườn Trầu” ấy là chỉ vào Trần Công  Trương chăng?

Sau dò hỏi thì biết quân Hòa Nghĩa ñều là người Thanh, Nguyễn Nhạc bèn ra lệnh bắt hết người Thanh ngụ cư ở Gia ñịnh, tất cả hơn vạn người, bất kể là binh dân cũ mới hay người làm nghề buôn bán, ñều giết hết, tự thi trôi bập bềnh ñầy sông.

Lại nói Thế Tổ nghe tin quân nhà giết ñược tướng Phạm Ngạn của Tây sơn, bèn rời Ba giồng ñem quân ñến ðịnh tường. Bề tôi tùy tùng có bọn Nguyễn Hoàng ðức, Trần Xuân Trạch, Nguyễn Kim Phẩm, Dương Công Trừng và thống binh người Thanh là cai Kinh..., thu thập tất cả quân còn lại ñược hơn ba trăm người. Thế Tổ sai ñắp lũy ở Giồng Lữ ñể chống cự với quân Tây sơn. Gặp lúc quân Tây sơn do ñô ñốc Nguyễn Học dẫn quân ñuổi ñến. Thế Tổ ñích thân chỉ huy binh thuyền nghênh chiến. Quan quân hăng mạnh xông ñánh, Nguyễn Kim Phẩm chém giết Nguyễn Học tại trận. Quân Tây sơn thua lớn phải rút chạy. Quân Thế Tổ thu ñoạt ñược hơn ba mươi chiến thuyền, thừa thắng ñuổi theo quân Tây sơn ñến tận dinh Trấn ñịnh. Thế Tổ sai Nguyễn Hoàng ðức làm tiên phong, Tôn Thất Dụ chưởng trung quân, bọn Xuân Trạch, Kim Phẩm làm tướng hộ vệ, rồi truyền lệnh tiến quân đến đóng quân ở sông Tứ Kỳ thuộc Gia dịnh. Lúc này tướng Tây sơn Nguyễn Huệ chỉ huy quân tinh nhuệ ập ñến, dàn thủy trận trên sông ñánh xáp với thủy quân của Thế Tổ. Cha Nguyễn Hữu Thụy là Nguyễn Hữu ðức và em Thụy là Hựu ñều chết trận. Ngự mã bị sụp trong sình bùn, Nguyễn Hoàng ðức õng Thế Tổ lên bờ, kéo ngựa lên. Vừa lúc ấy có lưu thủ Thăng, tiên phong Túy từ dinh Vĩnh Trấn ñem quân ñến cứu viện, ñón Thế Tổ về Hậu Giang.

Thế Tổ nhớ việc Hữu ðức lúc trước ñã có hòa ước với Xiêm muốn sai Thụy sang sứ xin vua Xiêm chó quân cứu viện, bèn sai người ñi triệu Thụy.

Lúc trước, quân Tây sơn vào ñánh Sài gòn, Thụy cùng vợ là công chúa Ngọc Toàn dẫn quân bộ hạ ñến ñóng ở ðồng nai, dựng lũy nước (1) trên sông Bình Hóa, ñóng ñồn quân ở Tân Thuận. Tuớng binh nhung của quân Tây sơn là Nguyễn Văn Kim ñem quân ñến ñánh úp, Thụy lui về Giang lăng, thu thập tàn quân ñánh tiếp, không thắng. Từ ñó vợ chồng Thụy lạc nhau, chỉ biết ít lâu sau Ngọc Toàn lánh  ñến Ba Phủ (2)

(1): Lũy nước: dịch chữ “thủy bảo”: công sự nổi trên nước, tạo bằng cách kết thuyền bè thành mảng dựng cọc nhọn ñắp ụ ñất ở trên ñế chiến ñấu.

(2): Giang lăng, Ba phủ: theo ðNTLCB (bản Duy Minh thị) là hai ñịa danh thuộc tỉnh Biên hòa. Khi Thụy ñến, Thế Tổ sai Thụy sang sứ Xiêm la, lại sai Trần Xuân Trạch cùng bọn cai cơ Nguyễn Văn Nhàn, Cao Phước Trí cùng ñi (Nhàn quê huyện Vĩnh an trấn An giang; Trí quê huyện Bình dương, Gia ñịnh). Bọn Hữu Thụy mượn ñường qua Chân lạp ñể sang Xiêm, không ngờ Chân lạp ñã ngầm theo Tây sơn, bắt giết Hữu Thụy và Xuân Trạch. Bọn Nhàn, Trí chạy thoát ñược sang Xiêm.

Thế Tổ nghe tin Thụy tử nạn lấy làm thương xót, sai người ñi tiềm kiếm công chúa Ngọc Toàn. Quân do thám về báo tin công chúa Ngọc Toàn bị tướng binh nhung của Tây sơn là Nguyễn Văn Kim bắt, thuộc tướng của Kim là ñô  ñốc Nguyễn Danh Tập áp giải công chúa về Sài gòn. Khi thuyền ñến sông Tam ñà,  công chúa vì nghĩa không muốn chịu nhục, nhảy xuống sông tự tử.

Sau sự việc nói trên, Thế Tổ lánh ñến Giá khê (thuộc huyện Kiên giang). Người Chân lạp dẫn binh thuyền ñuổi theo ñến tận Sơn chiết. Tiên phong Túy cắt ñường phía sau ñánh lui ñược. Kế ñó Thế Tổ ñến Hà tiên, rồi nhân ñêm tối xuống thuyền nhỏ lánh ra biển. Lấy bấy giờ dưới ñáy thuyền tựa như có vật gì ñội lên, ñến lúc trới sáng nhìn kỹ mới hay ñó là một bầy rắn. Quan quân tùy tòng ñều hoảng sợ. Thế Tổ vẫn bình tĩnh mà ñuổi rắn ñi. Bầy rắn như vâng lời, lặn khuất cả. Thuyền Thế Tổ cặp bờ dừng lại ở ñảo Phú quốc (ñó là lần thứ nhất Thế Tổ  lánh ñến ñảo Phú quốc). Thế Tổ sai người bí mật ñi các nơi kêu gọi các tướng, phát dịch ñánh Tây sơn. Nhưng giao phong trận nào thua liền trận ấy, tướng sĩ tan

lạc, không còn quân mà ñánh nữa.

Nguyễn Nhạc ñã giành ñược toán thắng, không còn phải lo nghĩ gì nữa, bèn cùng với Nguyễn Huệ dẫn quân về Quy nhơn,  giao cho hàng tướng ðông sơn là   ðỗ Nhàn Trập và hộ bộ Bá lĩnh ba nghìn quân ở lại ñóng ñồn tại Bến nghé ñể giữ ñất Gia ñịnh. Nhàn Trập là kẻ tham tàn bạo ngược, quân dân nhiều người oán ghét. Có kẻ hiếu sự treo câu ñối ñả kích như sau:

Bá thiên phi đế Tống, bất ưng hải cảng biệt tàng thiên.

Bát loạn hữu hoàng ðường, hội kiến xuân lôi kinh chấn địa.

Nghĩa là:

Chạy quanh nào phải vua nước Tống, chẳng nên tìm vũng biển che trời.

Dẹp loạn có Thái tổ nhà đường, sẽ thấy rung sấm xuân chuyển đất.

Bấy giờ Hồ Văn Lân thu thập tàn quân tiến ñánh quân Tây sơn do ñô ñốc Nguyễn Loan chỉ huy ở dinh Long hồ, thắng ñược. Tiếp ñó Lân lại hội binh với ñiều khiển Dương Công Trừng, cai cơ Nguyễn Văn Quý cùng tiến ñánh quân Tây sơn ở sông Lật giang, ñoạt ñược hơn mười chiến thuyền. Lại sai ruổi ngựa ñưa thư báo cho Chu Văn Tiếp biết ñể tiếp ñem quân ñến hội. Lúc ấy,  Tiếp ñang ñóng  quân ở núi Trà lang, bỗng nghe tin quân Nam triều thất lợi ở Gia ñịnh (1) bèn cùng thiếu phó Tôn Thất Mân tính chuyện ñem quân vào cứu viện. Mân là con thứ năm của Hưng Tổ, bà Từ phi họ Nguyễn sinh ra, là em cùng mẹ với Tương Dương  quận vương Hạo. Mân theo ðịnh vương vào Gia ñịnh, thường theo ñi ñánh trận có công. Sau khi nghe tin quân Thế Tổ thua trận ở sông Tứ kỳ, Mân ñã dự tính chiêu mộ hào kiệt cần vương. Nay biết tin Thế Tổ phải lánh ra ngoài, Mân bèn cùng với Chu Văn Tiếp cắt ñặt các tướng: giao cho Phạm Văn Sĩ làm tiên phong, Lê Văn Quân là tả chi, Nguyễn Văn Thuận là hữu chi, Nguyễn Văn Thảo làm hậu ñạo, Nguyễn Long, Phan Viện làm bảo hộ, Tôn Thất Mân làm trung quân, Văn Tiếp tự chỉ huy ñội quân tinh nhuệ tùy cơ ứng phó.

(1): Nguyên văn viết: sậu văn binh biến (bỗng nghe tin binh biến). Binh biến ở ñây không dùng theo nghĩa thông thường của từ này mà dùng với ý mờ nhạt chỉ việc Nguyễn Ánh thua trận ở Gia ñịnh.

Phạm Văn Sĩ là người huyện Phù mỹ tỉnh Bình ñịnh. Nguyễn Văn Thuận quê  ở Vĩnh bình, Vĩnh long; Nguyễn Văn Thảo quê huyện Bình dương, Gia ñịnh, lúc trước theo Chu Văn Tiếp ứng nghĩa, ñược ñưa về dinh An toàn, sau Tôn Thất Mân vâng mệnh giao cho Thảo làm trấn thủ trấn Bình khang. Nguyễn Long  người  huyện ðông xuân tỉnh Bình ñịnh, theo Chu Văn Tiếp ứng nghĩa, chiếm giữ miền thượng ñạo Phú yên chống cự với quân Tân sơn, sau ñến Bình hòa chiêu mộ quân nghĩa dũng, ñóng ñồn ổ Bàn thạch, người ta thường gọi là Long tướng quân.

Bấy giờ các tướng ñều ñã sẵn sàng, ñịnh ngày tiến phát, trương cờ hiệu bốn chữ: “Lương Sơn tá quốc”, thanh thế lừng lẫy. Tin báo vào Gia ñịnh, hộ bộ Bá của quân Tây sơn bảo Nhàn Trập rằng:

Văn Tiếp võ nghệ hơn ñời, nay lại ñem ñại quân vào ñánh, thế của ta khó ñịch nổi. Chi bằng bọn ta tạm rút về Quy nhơn, mùa xuân sang năm lại ñem quân vào ñánh cũng không muộn.

Nhàn Trập không nghe, ñáp:

- Tiếp tuy là tướng kiêu dũng, nhưng so uy hổ với bọn ðông sơn tôi thì bằng sao ñược! Huống chi Tiếp ñóng giữ ở núi Trà lang ñã lâu năm, ñến trận Nha trang, quân lính mới lâm trận thấy voi chiến của bên ta ñã kinh sợ tháo chạy. Thế ñủ biết quân lính của Tiếp không ñiều khiển ñược. Nay cứ giả dụ hắn có ñánh chiếm thành Gia ñịnh của ta thì cũng kể như cho hắn mượn tạm ở nhờ, rốt cuộc

rồi hắn cũng phải chết về tay quân ta thôi. Hơn nữa bọn ta vâng mệnh giữ   thành, gặp ñịch ñến là ñánh. Vạn nhất không chống cự nổi thì tâu về triều xin thêm quân ñể ñánh tiếp. ðể xem chim chích có chọi nổi với mòng két (1) hay không?

(1): mòng két: nguyên văn chữ Hán là Tín thiên ông, một loài vịt trời, bay cao bay xa, không sợ bão tố.

Nói ñoạn Nhàn Trập ñem quân ra nghênh chiến. Bên quân Chu Văn Tiếp, Phạm Văn Sĩ dẫn quân tiến lên ñánh trước. Quân các ñạo lục tục tiếp ñến thừa thắng xông trận. Quân Tây sơn tử thương nhiều không kể xiết, số còn lại tán loạn tháo chạy. Nhàn Trập không có cách gì ngăn giữ ñược quân lính, muốn lui chạy.  Hộ bộ Bá bảo Trập:

- Mòng két sao không ñứng chờ bắt cá lại ñịnh vù bay ñi ñâu?

Nhàn Trập giận, lù mắt nhìn không ñáp, rồi cùng với hộ bộ Bá chạy thoát về Quy nhơn. Văn Tiếp ñưa quân vào thu phục Sài gòn (lần thứ ba thu phục Sài gòn). Tiếp ñó Văn Tiếp chia quân ñi các nơi ñánh lấy các phủ huyện, cho người ñi trước ra ñảo Phú quốc báo tiệp với Thế Tổ, tự mình ñem quân ñi tiếp theo ñể nghênh  ñón.

Bấy giờ Thế Tổ ở ñảo Phú quốc, ngày ñêm lo toan tập hợp binh tướng  ñể  mưu ñồ khôi phục. ðược tin Văn Tiếp lấy lại ñược Gia ñịnh, Thế Tổ vội truyền  lệnh ñem thuộc hạ trở về. ðến sông Tứ kỳ thì gặp Chu Văn Tiếp dẫn các thuộc tướng ñi ñón. Bọn Văn Tiếp ñều sụp bên vệ ñường lạy chào. Văn Tiếp khóc nói:

- Không ngờ ngày nay lại ñược trông thấy chúa thượng! Thật xã tắc còn phước  to.

Thế Tổ úy lạo bọn Văn Tiếp hồi lâu rồi mới lên ngựa trở về Sài gòn. Thăng Văn tiếp lên chức ngoại tả chưởng binh, lại xét chiến công trong trận cầu Tham lương, thăng Tôn Thất Dụ làm ngoại chưởng hữu dinh. Rời ñó Thế Tổ truyền cho bọn trung thủy Vũ Di Nguy, tiền thủy Trương Phước Dĩnh, chiêu tập các thủy binh cũ, ñóng sửa chiến thuyền ñể sẵn sàng giao chiến với quân Tây sơn. Ít lâu sau Thế Tổ lại sai sứ sang Xiêm thông hiếu.

ðúng là:

Việt giữ Cối kê mưu phục quốc

ðường thông ðột quyết tính vay quân

Hồi thứ tám

Thắng Gia định, tướng Tây sơn khinh định ðến

Phú quốc, chúa Nguyễn vương náu mình

Lại nói Thế Tổ tuy ñã thu phục ñược Gia ðịnh nhưng quân cô thế yếu,  lại  thêm quân Tây sơn luôn năm vào ñánh phá. Thế Tổ vì vậy lấy làm lo buồn,  bảo  các tướng:

Quân Tây sơn năm nay tuy thua ta, nhưng mùa xuân sang năm tất lại kéo vào ñánh nữa. Ta nghĩ kế sách không gì bằng phải liên kết với Xiêm la ñể nhờ họ giúp sức.

Rồi Thế Tổ cho làm các ñồ trang sức bằng vàng bằng bạc, sai cai cơ Lê   Phước ðiển, tham mưu Lê Phước Bình sang thông hiếu với nước Xiêm. Lại sai người bí mật ra Phú xuân dò xét tình hình triều Tây sơn. Vừa trong dịp ñó có bọn Tôn Thất Hi, ngũ trưởng ðặng ðình Vân, tri huyện Nguyễn  ðô,  Hoàng Công Khuê, huyện giáo Nguyễn bảo Trí từ Phú xuân vào. Vân và Khuê không rõ người ở ñâu, còn Hi là con thứ của Tôn Thất Dực; ðô là người  huyện Quảng ñiền do chân hương cống ñược bộ tri huyện; Trí người huyện Phong ñiền, do có học hành, ñược bổ chức huyện giáo. Sau khi ðịnh vương ráu về Nam, cả mấy người nói trên ñều không chịu nhận quan chức của Tây sơn, khi nghe tin Thế Tổ thu phục  Gia ñịnh bèn tìm ñường vào yết kiến. Bọn Tôn Thất Hi nói:

- Ở ðàng Ngoài, chúa Trịnh Sâm mê ñắm cung phi ðặng Thị Huệ, bỏ con trưởng là Trịnh Tông, lập con thứ là Cán nối ngôi chúa, giao cho Hoàng Tố Lý làm   phụ chính ñại thần. Sau khi Trịnh Sâm chết, bọn ưu binh nổi loạn giết Hoàng

Tố Lý, phế Trịnh Cán, lập Trịnh Tông làm chúa, tức ðoan Nam. Ưu binh cậy thế, càng kiêu rông ngang ngược, không coi phép nước ra gì. Môn thuộc của Tố Lý là Nguyễn Hữu Chỉnh muốn phục thù cho chủ, nhân vì năm trước có dự trong ñoàn ñi sứ vào giao thiệp với Tây sơn, nay muốn mượn sức quân Tây sơn ñể trừ nạn kiêu binh. Chỉnh bèn ñi thuyền biển vào ðàng Trong ñầu hàng Nguyễn Nhạc. Nhạc yêu tài của Chỉnh, trao cho Chỉnh chức ñô ñốc. Từ ñó Chỉnh ngày ñêm trù hoạch cơ mưu cho Nguyễn Nhạc. Chẳng bao lâu nữa tất Nguyễn Nhạc sẽ chiếm ñược Phú xuân. Chúa thượng mới thu phục Gia ñịnh, htành trì còn thưa mỏng, sợ khó chống cự với quân Tây sơn. Bọn thần nghe tin Tây sơn hiện ñang trù tính ñem quân vào ñánh Gia ñịnh, xin chúa thượng sớm ñịnh phuong lược ñể chế ngự.

Thế Tổ bèn phong cho Tôn Thất Hi làm chưởng dinh, giám quản trung quân. ðặng ðình Vân giữ chức binh bộ, Nguyễn Bảo Tri làm tham mưu, Nguyễn ðô làm thị giảng, Hoàng Công Khuê làm câu kê. Rồi Thế Tổ gọi các tướng ñến hợi họp ñể bàn ñịnh kế sách ñánh giữ. Theo ñó, ñắp lũy Thảo Giang ở bờ Nam sông Bến nghé, giao cho Dương Công Trừng ñóng giữ. Ở bờ bắc sống Bến nghé ñắp lũy Ngư Giác, giao cho Tôn Thất Mân ñóng giữ, bọn Chu văn Tiếp, Tôn Thất Cốc, Võ Di Nguy chỉ huy các ñội chiến thuyền chia ñóng dọc sông, làm thế trận như  con rồng cỏ ñể ñề phòng thủy quân Tây sơn ñánh vào. Lưu thủ Thăng, tiên phong Túy mỗi người ñều chi huy quân ñóng ñồn riêng ñể làm kỳ binh. Giám quân Tô trông coi các bè mảng ñã chuẩn bị sẵn ñể ñánh hỏa công, khi quân ñịch ñánh vào thì cho phóng hỏa ñể ñốt cháy thuyền ñịch. Mọi việc cắt ñặt ñâu ñó xong xuôi, chỉ chờ ngày quân Tây sơn vào là ñánh.

Mới ñầu Nguyễn Nhạc thấy hộ bộ Bá và hàng tướng Trập thua trận chạy về, tức giận mắng:

- Quân giặc goan ngạnh cứng ñầu dữ! ðể em ta mang quân vào  xem bọn chúng  có còn dám ương ngạnh nữa thôi.

Nói ñoạn bèn sai em Văn Lữ, Văn Huệ ñốc suất binh thuyền theo của Cần giờ ngược dòng mà tiến vào. Tu khấu của Tây sơn là Nguyễn Văn Kim ñem quân áp sát lũy Vàm Cỏ (1), ñô ñốc Lê Văn Kế tiến vào lũy Ngư Giác (2). Bên quân Gia ñịnh, lưu thủ Thăng, tiên phong Túy dẫn kỳ binh chặn ñánh ở Khúc lãng ñể nhử  cho quân Tây sơn lọt vào giữa trận. Giám quân Tô bèn hô lệnh ñánh hỏa công, khí thế mãnh liệt. Binh thuyền Tây sơn cơ hồ tan rã. Không ngờ bấy giờ thủy triều ñang lên, lại thêm gió ñông bắc thổi mạnh, các bè lửa trôi ngược trở lại thiêu cháy tàu thuyền của bên quân chúa Nguyễn. Khói lửa bốc lên mù trời, tướng sĩ hốt hoảng tán loạn, quân Tây sơn thừa thế áp sát vào quân Gia ñịnh mà ñánh. Tôn Thất Mân bỏ chạy, ñô ñốc Tây sơn Lê Văn Kế sai chặt cẩu phao, Mân rơi xuống chết ñuối. Dương Công Trừng bị quân Tây sơn bắt sống. Chu Văn Tiếp thấy tình thế bất lợi, không chống cự nổi bèn theo ñường núi mà chạy. bấy giờ là ngày hai mươi bốn tháng Hai năm Quý Mão (1783).

(1): Vàm Cỏ: Hán văn ghi là Thảo Câu. Theo Nguyễn ðình ðầu, lũy (hoặc ñồn) vàm Cỏ ở vào vị trí cuối kho Thương cảng, góc sông Sài gòn với cầu Tân thuận nay (Dư ñịa chí văn hóa Tp.Hồ Chí Minh, 1987, tr.172)

(2): Lũy Giác Ngư: cũng gọi tên nôm là ñồn Cá Trê, bên bở Tả ngạn sông sài gòn, ñối diện với đồn Vàm Cỏ (sđd, tr.172).

Quân Tây sơn tiến vào chiếm Sài gòn. ðó là lần thứ tư thất thủ Gia ñịnh. Thế Tổ phải chạy lánh về Ba Giồng, bề tôi tùy tòng lúc này chỉ còn có Tôn Thất Cốc cùng bọn Kim Phẩm năm sáu người, quân lính hộ vệ cũng không quá một trăm.  Sau ñó quân lính các ñạo dò biết nơi Thế Tổ ở, lại lục tục tìm ñến. Thế Tổ sai Nguyễn Kim Phẩm làm tiên phong, Nguyễn Hoàng ðức làm hậu ứng, Tôn Thất Dụ, Nguyễn ðình Thuyên cùng lại bộ Hồ ðồng, binh bộ Minh, tham nghị Trần ðại Thể, tham mưu Trần ðại Huề làm trung quân; Hoảng làm tả chi, Nguyễn Văn Quý làm hữu chi ñốc suất quân lính tiến ñánh quân Tây sơn ở ñồn ðồng Tuyên.

Nghe tin báo, Nguyễn Huệ dốc hết quân bộ ra xáp ñánh. Quân Gia ñịnh bị bất lợi. Hồ ðồng và Nguyễn Hoàng ðức bị quân Tây sơn bắt sống. Bọn Thuyên, Quý, Minh, Huề ñều tử trận. Binh bộ Minh, hữu chi Quý không rõ người ở ñâu. Nguyễn ðình Thuyên người huyện Tân long trấn Gia ñịnh, giữ chức chưởng dinh ngoại tả, có công phù tá Thế Tổ, dẹp yên dư ñảng quân ðông sơn; Huề người huyện Phú Vang là con Trần ðại Thể. Khi ðịnh vương vào Nam, Huề cùng em là Tự theo cha ñi hỗ giá. Năm Canh Tí (1780) xét công phò tá, cha con Thể ñều ñược thăng  thưởng cùng với các tướng. ðến nay Huề và Thuyên tử trận, còn Thể không biết về sau thế nào.

Thế Tổ từ Ba Giồng lại dời ñến vùng Lật Giang (Bến Lức?) không tìm ñược thuyền, phải lội quan sông  mà sang. ðến sông là nơi có nhiều cá sấu, không thể  bơi sang ñược, Thế Tổ liền cưỡi trâu sang sông. Ra giữa dòng nước xiết, trâu bị nhận chìm. Thế Tổ may ñược cá sấu hộ vệ nên thoát chết. ðến Mỹ tho, Thế Tổ sai chỉ huy ñội trung thủy là  bọn Nguyễn Văn Minh thu thập ghe thuyền ñưa quốc mẫu và cung quyến lánh ra ñảo Phú quốc. Rồi Thế Tổ sai Tôn Thất Cốc chgỉ huy thủy binh cùng với ñiều khiển ñạo Hòa Nghĩa là Trần ðĩnh trở về cửa Cần giờ do thám tình hình quân Tây sơn. ðĩnh vẫn thường coi khinh Cốc, trong việc quân phần nhiều không tuân lệnh, Cốc bèn kết tội, xin xử trảm. Tay chân của ðĩnh là tổng binh Trần Hưng, Lâm Húc bèn chiếm giữ Hà tiên để làm phản.

Bấy giờ Nguyễn Kimm Phẩm ñến Hà tiên ñể thu mộ quân lính. Thái Trưởng Công chúa Ngọc ðào (vợ Trương Phúc Nhạc) cùng ñi theo ñể lo liệu quân lương. Bọn Trần Hưng ñón ñường phục kích giết Kim Phẩm, công chúc Ngọc ðào cũng bị hại.

Thế Tổ nghe tin liền ñem binh thuyền ñến ñánh. Bọn Hưng, Húc tan chạy.   Thế Tổ dừng lại ở Hà tiên. Bấy giờ có tướng nước Xiêm là Vinh Li Ma dẫn quân  bộ thuộc hai trăm người và hơn mười chiếc thuyền từ ñảo Cổ long ñến quy phụ. Thế Tổ thu nạp rồi sai ñến ñóng giữ ở ñảo ðiệp Thạch (hòn  ðá Chồng). Thống suất Tây sơn Trương Tiến Thận dẫn quân ập ñến. Lê Phước  ðiển thấy tình thế nguy cấp xin với Thế Tổ cho mặc ngự bào ñứng ở ñầu thuyền. Quân Tây sơn trông thấy xông vào bắt giữ ðiển. Thế Tổ nhân lúc ñó nhảy sang thuyền khác chạy ra  ñảo Côn lôn.

ðảo Côn lôn ở giữa biển, thuộc ñất Trấn biên. Thời chúa Minh vương  Nguyễn Phúc Chu, trùm cướp biển là bọn An Liệt, Tô Lợi Gia Thi tụ họp lâu la  chia ñặt các ñầu mục, ngăn rào dựng trại chiếm giữ ñảo này.  Minh vương sai  tướng trấn thủ Trương Phúc Phan tìm cách diệt trừ. Trương Phúc Phan ñem quân  ra ñánh dẹp, ñoạt hết vàng bạc của bọn cướp nộp kho triều ñình. Từ ñó về sau quan quân Trấn biên thường xuyên tuần tra ñể giữ yên vùng ñảo. Thế Tổ bị quân Trương Tiến Thận ñuổi ñánh, phải tạm lánh ra ñảo ñó (ñó là lần thứ nhất Thế Tổ ra Côn lôn). Hoàng tử ðiển, Tôn Thất Cốc, chưởng cơ Hoảng cùng bọn Vinh Li Ma ñều bị quân Tây sơn bắt sống. Hoàng tử ðiển là em cùng mẹ với Thế Tổ,  thường theo Thế Tổ ñi ñánh dẹp có công, Tôn Thất Cốc al2 con Tôn Thất ðàm, cùng với Chu Văn Tiếp ñem chiến thuyền ñánh quân Tây sơn ở ngã Tư Ba Giồng, có công hộ giá. Lê Phước ðiển quê huyện Phú vang phủ Thừa thiên là bậc khí tiết có công lao, tài sức hơn người, làm quan ñến chứa cai cơ, vợ là công chúa Ngọc Tú (trưởng nữ của Hưng tổ). Quân Tây sơn ñem ñiều lợi dụ dỗ, Tôn Thất Cốc nghiêm giọng ñáp: “Ta thà làm ma ðông Phố, quyết không chịu làm tôi  tờ Tây sơn:. Hoàng tử ðiển và Lê Phước ðiển luôn mồm chửi giặc:

- Cà cuống dầu chết vẫn còn vị cay thơm, bọn các người giết ta, nhưng không thể bôi nhọ ñược thanh danh ta!

Rốt cuộc hoàng tử ðiển cùng bọn Tôn Thất Cốc, Lê Phước ðiển, Vinh Li Ma, chưởng cơ Hoảng ñều bị quân Tây sơn giết. Vợ của chưởng cơ Hoảng là Thị Tính trước bị quân Tây sơn bắt ñưa về Quy nhơn, nghe tin Hoảng bị hại, Thị Tính cũng gieo mình xuống sông ñể chết theo chồng.

Tin dữ báo ra hành tại ở Côn lôn, Thế Tổ thấy quân Tây sơn thế mạnh,  mà  ñảo Côn lôn chỉ rộng chừng trăm dặm, từ cửa Cần giờ thả thuyền ñi về phía ñông chỉ hai ngày ñêm là ñến nơi. Lại có bọn hải phỉ người Chà và (tức Java thuộc quần ñảo Nam dương) thỉnh thoảng ghé thuyền vào ñảo. Tây sơn rất có thể dùng bọn ấy làm gián ñiệp, tình thế xét ra khó ở lâu ñược tại Côn lôn. Thế Tổ vì vậy dự tính chuyển vầ ñảo Phú quốc ñể tránh mũi nhọn của quân ñịch. Bất ngờ chính vào lúc ñó Nguyễn Huệ sai phò mã Trương Văn ða ñưa thủy quân ra vây ñảo, vòng trong vòng ngoài, tất cả ñến ba vòng chiến thuyền. Bỗng mưa gió nổi lên, giữa ban ngày trời ñất tối sầm, sóng triều ầm ầm dâng ñổ, thuyền quân Tây sơn ñắm dạt rất nhiều. Thừa dịp ñó Thế Tổ ngồi thuyền vượt qua vòng vây của thủy quân Tân sơn, rồi dừng lại cặp ñảo Cổ cốt, sau ñó chuyển sang ñóng dinh ở ñảo Phú quốc (ñó là lần thứ hai Thế Tổ lánh ñến ñảo Phú quốc).

Lại nói ñảo Phú quốc thuộc và hải quân xã Phú quốc, giáp gần với hai nước Xiêm và Chân lạp, trên ñảo có nhiều hang núi hẻo lánh, ngoài khơi lại có ñảo Thổ chu và Hòn Tre chắn giữ quả là một nơi lợi hại cho kẻ anh hùng náu binh. Thế Tổ cầm cự với quân Tây sơn, nhưng khí thất bại thường ra ñảo này ẩn lánh. Lúc này thế lực Tây sơn bao trùm, khắp cõi ñất phương Nam không một nơi nào cònn có  thể ñược an toàn, nên Thế Tổ phải ra ñảo Phú quốc dựng rào ñóng trại, ñắp ñài ñặt súng làm kế phòng giữ ñể chống cự với quân Tây sơn. Bề tôi tùy tòng chỉ có bọn Trương Phúc Dĩnh, Vũ Văn Chính, Trương Phúc Giáo hơn chục người, mà lương  ăn thì không ñủ. May có người ñàn bà làm nghề buôn chở một thuyền gạo ra hiến (ðNTLCB bản DMT chép tên người phụ nữ này là Thị Uyển). Buốm thuyền rách nát thì lại may có người chủ thuyền ñem buồm cót ñến dâng. Thế Tổ thấy vậy cho là lòng người còn thuận, bèn hăng hái mưu ñồ khôi phục. Rối ñó Thế Tổ ñích thân ñến cửa biển Ma Li ñề dò xét tình hình quân ñịch. Bỗng có ñoàn chiến thuyền Tây sơn hai mươi chiếc lướt ñến bao vây, Thế Tổ vội căng buồm nhằm hướng ñông mà chạy. Lênh ñênh giữa biển khơi suốt bảy ngày ñêm, nước dự trữ trong thuyền hết kiệt, quân sĩ khát bỏng cổ. Thế Tổ ngước nhìn trời thầm khấn:

Nếu tôi có mệnh làm quốc vương thì cầu trời cứu mệnh cho người trên chiến thuyền này.

Vừa dứt lời thì gió ngừng sóng lặng, rồi một dòng nước trong vọt lên, Thế Tổ nếm thử thấy vị nước ngọt. Quân sĩ trên thuyền thả sức uống cho ñến lúc hết khát. Thế Tổ sai hứng ñầy bốn năm chum dự trữ, sau ñó nước biển lại mặn như cũ. Thuyền của Thế Tổ lại quay về ñảo Phú quốc, các hải thuyền theo hộ vệ Thế Tổ cũng lần lượt trở về ñảo.

Sau này tham tri bộ Hộ Ngô Vị vâng mệnh soạn biểu mừng công bình ñịnh có câu:

Trong gian nan có Long khâu, Phú ñảo, mừng khắp nơi như Câu Tiễn với Cối kê Giữa biển khơi gặp nước ngọt, gió xuôi, ñược trời giúp như Lưu Bang qua Thư thủy. ðoạn văn này có lẽ là ghi chuyện có thật.

Thế Tổ cùng bọn Trương Phúc Dĩnh bàn tính việc trở về Gia ñịnh, bèn sai Vũ văn Chính ñi trước về Long xuyên chiêu tập binh mã ñể cử sự (Chính quê Vĩnh trị, Vĩnh long, giữ chức cai cơ). Thế Tổ cũng cho  thuyền  ñi tiếp sau. ðến cửa Ông   ðốc gặp thuyền ñịch ñi tuần tra. Thế Tổ sai áp ñánh, bắt sống ñược tướng Tây sơn  là Quản Nguyệt. Thế Tổ sai áp giải Quản Nguyệt gai cho Văn Chính chém ñầu lập uy làm mạnh thế quân (ðNTLCB bản DMT chép một chi tiết có thể cho thấy tính cách của Nguyễn Ánh: Văn Chính muốn tha cho Quản Nguyệt ñể dùng làm hướng ñạo. Vua giận Văn Chính trái lệnh bèn tuốt thanh kiếm Quy Y trao cho Trương Phúc Giao ñến ngay chỗ Văn Chính ñể chém ñầu Quản Nguyệt, một mặt nghiêm lệnh khiển trách Văn Chính). Về sau ñí ñánh Quy nhơn, Văn Chính chết trận.

Thuyền cặp bờ vào Long Xuyên, Thế Tổ liền sai sửa chữa thuyền buồm, tìm lương thực dự trữ. Tướng trấn thủ của Tây sơn là Nguyễn Hóa dò biết ñược, liền truyền lệnh mật cho ñại ñội thủy binh từ Ba Thắc tiến ñến phục sẵn ở cửa Ông ðốc ñể chặn ñường. ðêm ấy bọn cai cơ Nguyễn Văn Giảng, cai ñội Nguyễn Văn Oai ñi thuyền tuần tra ngoài biển, bắt ñược thuyền tuần tra của phó tướng Khương bên Tây sơn. Thế Tổ hòi cung, biết Nguyễn Hóa ñã ñặt thủy binh phục sẵn, liền ra lệnh cấp tốc chèo thuyền ra khơi. Nguyễn Hóa biết Thế Tổ ñã ñề phòng nên không dám cho thuyền ñuổi theo.

Thuyền của Thế Tổ ghé vào Hòn Chông. Phó chiến của Tây sơn tên là Hiến ñến xin hàng. Lại một viên phó chiến khác là Nguyễn Khả Bằng ñi thuyền bị gió cuốn dạt vào cũng bị quân Thế Tổ bắt sống.

Thế Tổ hỏi tình hình bên quân Tây sơn, Bằng thuật lại rằng anh em Nguyễn Lữ, Nguyễn Huệ ñã rút về Quy nhơn, chỉ ñể lại phò mã Trương Văn ða và chưởng tiền quân là Bảo ñóng giữ Gia ñịnh. Nay bọn Trương Văn ða sắp sai binh thuyền ñến vây bức ñảo Phú quốc. Thế Tổ sai tha tôi cho Hiến và Hữu Bằng, cho ở lại  theo việc quân. Rồi Thế Tổ lập tức dẫn tùy tùng lành sang ñảo Thổ chu,  truyền  lệnh cho các tướng chia ñường tiến ñánh Tây sơn.

Sau khi chưởng cơ Hồ Văn Lân ñánh thắng quân Tây sơn ở Tân châu,  ñiều  bát của Tây sơn là Nguyễn Kế Diệm lui chạy. Quân Nam lại tiến ñến Cần thơ ñánh bại quân của lưu thủ Nguyễn Hóa ñoạt ñược mười ba chiếc hỏa thuyền. Tiền quân Lê Văn Quân thu thập binh lính Tây sơn ñầu hàng ñóng giữ  sông  Tân  hòa. Chưởng cơ Tôn Thất Hội cũng thu thập tướng sĩ mới theo ñóng giữ ở lũy Giồng  Sao (Tinh phụ bảo). Quân Tây sơn kéo ñến vây lũy. Hồ Văn Lân ñưa quân bộ  thuộc ñến trợ chiến. Hội nghe tin có viện binh liền xông phá vòng vây chạy về   sông T6an hoà cùng hội binh với Lê Văn Quân. Phò mã Tây sơn Trương Văn ða dẫn quân ñuổi ñánh. Các tướng thua chạy, Quân trốn thoát chạy sang Xiêm. Lân cùng bọn cai cơ Hồ Văn Trương, Nguyễn Văn Biên cũng theo ñường qua Lư Việt (Lò vẹt?) chạy sang Xiêm.

Thế Tổ ở ñảo Thổ chu nghe báo thất lợi, muốn tìm cách cầu viện trợ của nước ngoài. Nghe tin Bá ða Lộc hiện ñang ở Chân bôn bên nước Xiêm, Thế Tổ bèn sai người ñi gọi.

Bá Đa Lộc là giám mục người nước Phú Lăng Sa (Pháp) ñến miền Gia ñịnh, Chân lạp bí mật truyền ñạo Gia tô. Biết tin Thế Tổ lên ngôi chúa, Bá ða Lộc tìm  ñến yết kiến xin giúp sức, ñược Thế Tổ thu nạp. Sau ñó quân Tây sơn vào ñánh, Thế Tổ phải chạy lánh ra ngoài, quốc mẫu và cung quyến lánh sang Chân lạp. Biết người Chân lạp mưu  phản, Bá ða Lộc dẫn thuộc hạ hộ vệ quốc  mẫu và cung  quyến trở về Ba giồng gặp lại Thế Tổ. Sau dó nữa Thế Tổ lại phải di chuyển lánh nạn ñến các ñảo ở ngoài khơi. Từ ñó Bá ða Lộc xin ñược trở về Gia ñịnh chiêu mộ hào mục ñịa phương, rồi tiện ñường sang Xiêm ñể tìm xin cứu viện. Bây giờ ñược Thế Tổ cho gọi, Bá ða Lộc liền lên ñường tìm ñến hành tại.

Thế Tổ bảo Lộc:

- Nay chưa dẹp được Tây sơn, khanh có thể giúp ta làm sứ giả sang nước ðại Tây xin quân cứu viện không?

Bá Đa Lộc nhận lời xin đi, hỏi lấy gì để làm tin. Bấy giờ hoàng tử Cảnh mới bốn tuổi, Thế Tổ sai bọn Phạm Văn Nhơn, Trần Văn Học, Nguyễn Văn Liêm, Hoàng Tiến Cẩn cùng với Bá ða Lộc hộ vệ hoàng tử Cảnh sang nước Pháp.

Phạm Văn Nhơn người huyện Tống sơn, nhập cư ở Thừa thiên. Thời Võ vương, Nhơn giữ chức cai ñội. Khi ðịnh vương vào Nam, Nhơn bị ñạn súng bắn bị thương ở chân không ñi theo ñược; ñến khi Thế Tổ nhiếp chính,  Nhơn mới bí mật trốn vào ñến Gia ñịnh, ñược thăng chức Phó Vệ uý. Khi quân Tây sơn vào ñánh Giá ñịnh, Nhơn theo hộ vệ Thế Tổ lánh ra ñảo Phú quốc. Khi Thế Tổ vào Long xuyên, nghe có quân quân ñịch ở Hòn Khoai, Nhơn cùng với Ngô Công Quỹ chèo thuyền thoi ñi trước ñể trinh thám.

Trần Văn Học người huyện Bình dương, trấn Gia ñịnh,  theo Bá ða Lộc ñến  yết kiến Thế Tổ, gặp lúc quân Nam bị Tây sơn vây ñánh, Học cùng Bá ða Lộc hộ vệ quốc mẫu và cung quyến lui về lánh ở Long úc, rồi giả  mạo chiếu lệnh  bắt người Chân lạp phải hộ tống ñến Cần thơ.

Nguyễn Văn Liêm cũng người huyện Bình dương, còn Hoàng Tiến Cẩn người huyện Phong lộc, phủ Quảng bình.

Sau khi hoàng tử Cảnh ñã lên thuyền sang Pháp (bấy giờ là ngày 25-11-1784, Giáp Thìn), có tướng nước Xiêm ñem quốc thư của vua nước ấy cùng biểu tâu của Vũ Văn Tiếp mời Thế Tổ sang Xiêm. Trước ñó, sau lần thua trận ở lũy Ngư giác, Vũ Văn Tiếp cùng Phạm Văn Sĩ theo ñường bộ chạy sang Ai Lao, rồi từ Ai Lao chạy quan Chân lạp mà sang Xiêm.  Bọn Tiếp ñến triều ñình Xiêm rồi xin quân  cứu viện. Vua Xiêm muốn cho nhưng còn do dự chưa quyết, bảo bọn Tiếp theo ñường bộ trở về, sau ñó sai tướng là Thát Xỉ ða ñem binh thuyền ñến Hà tiên ñón mời Thế Tổ sang Xiêm. Vũ Văn Tiếp viết biểu tâu, rồi cho người của mình theo quân Xiêm về nước.

Nhận ñược biểu tâu của Vũ Văn Tiếp, Thế Tổ cả mừng, bèn ñi ngay ñến Long xuyên ñể gặp tướng nước Xiêm. Bọn Thát Xỉ ða hết sức khuyên mời Thế Tổ sang Xiêm. Thế Tổ nghe lời ñi theo. Thát Xỉ ða sai người về trước bào tin cho vua  Xiêm biết.

Vua Xiêm là Chất Tri nhận ñược tin báo Nguyễn vương nước Nam ñã nhận lời đi Vọng các, bèn sai người ñuổi theo gọi bọn Vũ Văn Tiếp trở lại ñể nghênh ñón Nguyễn chúa.

ðúng là:

Vượt gian hiểm cô thần lòng hướng chúa 
Cứu lân bang Xiêm ñế muốn phù Nam.

Hồi thứ chín:

Trận Xoài mút, viên quân Xiêm đại bại

Đất Vọng thành, Nguyễn Thế Tổ nương thân

Lại nói Thế Tổ nghe lời mời  của Thát Xỉ ða, vượt biên giới sang Xiêm xin  cứu viện, bèn sai người về an ủi quốc mẫu và cung quyến, khuyên hãy tạm lánh ở ñảo Thổ chu.

Bấy giờ có viên nội thần là Lê Văn Duyệt (người huyện Chung nghĩa, bẩm sinh ái nam ái nữ) bản tính mạnh tợn, giỏi võ nghệ,  ñược chọn sung chức thái  giám, rất quen thạo các việc trong cung phủ. Duyệt thường cùng các tướng bàn  luận việc binh, ñược Thế Tổ khen có tài làm tướng. Trước khi ra ñi, Thế Tổ giao cho Duyệt ở lại hộ vệ quốc mẫu.

Sắp ñặt xong công việc, ngày mồng Một tháng Hai năm Giáp Thìn (1784),  Thế Tổ xuống thuyền sang Xiêm. Bề tôi theo hầu có bọn Tôn Thất Hội, Hồ Văn Vui, Trương Phúc Giáo, Nguyễn Văn Tri, Lưu Văn Trung, Nguyễn Văn Huấn, Trần Văn Xạ, Nguyễn Văn Tồn, tất cả ba mươi người, ñem theo chừng vài chục quân hộ vệ. Lại bộ Bạch Doãn Triều chèo thuyền ñuổi theo xin ñược ñi cùng, Thế Tổ khuyên Triều tạm về ẩn lánh ở thôn dã. Doãn Triều khóc tâu:

Vì ñạo nghĩa quân thần, vua ñi ñâu, bề tôi xin ñi ñến ñó.

Doãn Triều cứ ñi theo, rồi vì sức yếu không chịu ñựng nổi, chết dọc ñường. Thế Tổ khóc, cởi áo ngự ñắp thi hài, an táng cho Doãn Triều. Người  đời  sau có câu ñối viếng Doãn Triều như sau:

Thiên vị tử anh hùng, khảng khái hữu tâm thôn Thái ðức ðịa phi tầm cam tịnh, sinh bình vô mộng đáo Xiêm la

Dịch:

Trời không chết bậc anh hùng, khảng khái một lòng bình Thái đức

đất chẳng tìm nơi khô ráo bình sinh đưa mộng đến Xiêm la

Tháng ba, thuyền của Thế Tổ ñến thành Vọng các, vua Xiêm tiếp ñón khoản

ñãi rất trọng thể. Thấy Thế Tổ buồn lòng về việc nước, vua Xiêm nói:

- Vua nước Nam nản sợ rồi chăng? Thế Tổ ñáp:

- Vận nước ñang lúc lâm nguy, tôi dẫu bất tài cũng muốn một phen báo thù rửa hận, dẫu chết cũng cam lòng, ñâu phải nản sợ!

Vua Xiêm tán thưởng câu nói ấy, nhân ñó hỏi tình hình trong nước ở trong nước ta. Chưa dứt lời thấy Chu Văn Tiếp ở ngoài vào sụp quỳ, ôm ñầu gối Thế Tổ mà khác như mưa. Vua Ciêm xúc ñộng, bảo các quan hầu cận:

- Vua nước Nam gặp bước gian nan, những lúc trèo núi vượt biển ñược quỷ thần hiển linh phù hộ, trung thần nghĩa sĩ hết lòng phò tá, tuy là việc người, nhưng bên trong cũng có ý trời. Xem như vậy thì biết Nguyễn triều ở nước Nam sẽ có ngày khôi phục nghiệp trung hưng.

Rồi vua Xiêm tỏ ý sẵn lòng giúp binh cho Thế Tổ. ðệ nhị Quốc vương nhân  ñó cũng nhắc lại chuyện ngày trước cùng Nguyễn Hữu Thụy giao ước khi có việc khẩn cấp thì ứng cứu lẫn nhau. Nay ñệ nhị vương xin ñược ñem quân ñi ứng cứu, lại ñem mấy thứ bảo vật do Hữu Thụy tặng cho mọi người xem ñể làm tin, rồi ñịnh ngày cất quân sang cứu viện Nam triều.

Thế Tổ sai Vũ Văn Tiếp sửa sang thuyền tàu súng ñạn ñể sẵn sàng sai phái, một mặt xin vau Xiêm ñịnh ngày cho xuất quân. Vừa lúc này có tin báo quân nước Miến ñiện xâm phạm vùng biên giới. ðệ nhị vương phải ñích thân cầm quân ñi ñánh. Vua Xiêm sai hai cháu của ðệ nhị vương là Chiêu Tăng, Chiêu Sương (1) dẫn ba vạn thủy binh và bà trăm chiến thuyền hộ tống Thế Tổ về nước.

(1): Tăng và Sương: chưa rõ tên nguyên ngữ, còn chữ Chiêu là chữ phiên âm từ Chao (hay Chạn) của tiếng Thái, tên trước của quý tộc (có lã là tườc tiểu vương, tương ñương như tước hầu).

Thế Tổ cho Chu Văn Tiếp làm Bình Tây ðại ñô ñóc, ñược toàn quyền ñiều khiển việc quân. Ngày Chính tháng Sáu, chiến thuyền xuất phát từ Vọng các, theo ñường biển tiến vào cửa Bắc Nộm. ðánh lấy ñạo Kiên giang, tiến ñánh quân Tây sơn của ñô ñốc Nguyễn Hóa ở Trấn Giang, tiến thẳng ñến Ba thắc, Trà ôn, Mâm thít, Sa ñéc, chia quân ñóng giữ ñể nghe ngóng. Chẳng bao lâu các tướng ñều ñến hành tại của Thế Tổ tâu rằng:

- Đại quân hộ tống vương thượng về nước ñã mấy ngày nay, nhưng chưa thấy  thần dân ñến tòng quân ứng nghĩa. Trông cậy cả vào người Xiêm thì chưa biết thế nào.

Bấy giớ có viên cai  ñội Trịnh Ngọc Trí, người châu Minh linh, phủ Thừa  thiên nghe tin Thế Tổ vế nước bèn tìm ñến hành tại xin yết kiến. Thế Tổ cho Ngọc Trí thăng chức cai cơ, sai ñi các nơi trong vùng quân Tây sơn chiếm ñóng chiêu dụ các cựu thần cùng hào kiệt sĩ dân nổi dậy ứng nghĩa. Khi Ngọc Trí ñến Vũng liêm, phó ñốc chiến của Tây sơn tên là Lý ñem cả quân bộ thuộc xin hàng. Khi dẫn về dinh ñô ñốc, Lý nói với Chu Văn Tiếp:

- Chưởng tiền quân Tây sơn tên là Bảo hiện ñang chỉnh ñiểm quân mã,  chẳng bao lâu sẽ ñem quân quyết ñánh một trận sống chết với tướng quân. Nếu tướng quân chỉ trông cậy vào quân Xiêm chưa chắc giành ñược toàn thắng.

Sau ñó Chu Văn Tiếp dẫn thủy binh tiến ñánh quân Tây sơn ở sông Mân thít. Chưởng cơ Bảo ra sức chống cự. Chu Văn Tiếp nhảy lên thuyền ñịch, bị quân tây sơn ñâm trọng thương.

Thế Tổ phất cờ ra lệnh cho quân ñánh gấp vào, chém ñược chưởng cơ Bảo. Quân Tây sơn bị giết tại trận rất nhiều. Phò mã Trương Văn ða liều chết chạy về Long hồ. Chu Văn Tiếp không bao lâu cũng qua ñời vì vết thương quá nặng. Thế Tổ sai lấy chiến bào khâm liệm cho Văn Tiếp, an táng ở Hội an.

Thế Tổ thương tiếc Chu Văn Tiếp là bề tôi tin cậy, có nhiều công giúp rập,  bảo các tướng rằng:

- Trong vòng mười năm lại ñây, Tiếp với ta cùng chung hoạn nạn. Nay giữa

ñường Tiếp bỏ ta mà ñi, chưa biết ai có thể thay ta nắm giữ việc quân?

Các tướng ñều nói quan Tiền quân có thể ñảm ñương ñược chức trách ấy.

Bầy giờ Lê Văn Quân giữ chức tiền quân, Thế Tổ bèn thăng Lê Văn Quân giữ chức Khâm sai Bình tây ðại ñô ñốc, tước Dũng quận công. Sau khi nhận chức  thống lĩnh ñại quân, Lê Văn Quân liền xuống lệnh tiến ñánh hai lũy Ba lai, Trà tân. Chưởng cơ ðặng Văn Lượng chết tại trận. Lượng người luyện Kiến hòa phủ Định tường, theo Chu Văn Tiếp ứng nghĩa, làm quan ñến chức cai cơ khâm sai thượng đạo, từng theo Thế Tổ sang Vọng các.

Nghe tin ðặng Văn Lượng tử trận, Thế Tổ bảo Lê Văn Quân ñiều chỉnh quân cơ ñể tránh gây thương vong cho tướng sĩ. Lại sai tham tướng là Mạc Tử Sinh làm trấn thủ Trấn Giang, tham tán Nguyễn Thừa Diễn là trấn thủ Bình  áo; sai tham  luận Nguyễn Văn Thành ñi Bát chiêm, Quang hóa thu thập tàn dư của quân ðông sơn.

Mạc Tử Sinh là con Mạc Thiên Tứ, khi Thiên Tứ bị hại, Sinh và hai em là Tuấn, Thiêm và các cháu của Thiên Tứ là Bách,  Du, Tài, Thê ñều còn nhỏ  ñược tha chết, chỉ bị ñầy ñi biên viễn. Chất Tri lên ngôi vua Xiêm, cho ñem bọn Sinh về kinh nuôi dưỡng. Khi Thế Tổ sang Vọng các, Sinh ñến yết kiến.  Thế Tổ thương  xót xon cháu của công thần, cho Sinh giữ chức tham tướng. Nguyễn Thừa Diễm, người huyện Hải lăng phủ Thừa thiên,  là con của cựu tham chính Nguyễn Thừa  Tự, từng giữ chức ký lục Bình thuận. sau khi theo ðịnh vương vào Gia ñịnh, Diễn ñược trao chức tham tán. Nguyễn Văn Thành là con Nguyễn Văn Chất, người xã Bác vọng huyện Triệu phong, giỏi gvõ nghệ, theo cha vào ñội quân mộ nghĩa,   ñược ðịnh vương cho giữ chức cai ñội thuộc quyền của khán lý Kỷ. Kỷ tử trận, Thành tập hợp binh dũng ñược hơn tám trăm người, theo ðỗ Thành Nhơn làm tiên phong quân bộ. sau Thành theo Nguyễn Văn Hoằng ñi ñóng giữ các nơi ở Trấn  biên và Phan Rí. Thế Tổ sang Xiêm, Thành không kịp ñi theo. Khi Thế Tổ theo quân Xiêm hộ tống trở về, Thành ñến Trà tân xin yết kiến. Thế Tổ sai Thành ñi chiêu dụ ñảng ðông sơn là bọn ðặng Triệu.

Bấy giờ Triệu giữ chức tổng nhung của Tây sơn, cùng phe cánh là Chương Hùng, Chương Tuy ñóng giữ ở Bát chiên, Quang hóa. Thành ñến  nơi,  khuyên Triệu giết bọn Hùng, Tuy rồi dẫn quân về theo Thế Tổ.

Thành trở về, Thế Tổ sai thành ñem tám ngàn quân theo quân Xiêm ñi ñánh trận. Quân Xiêm tàn bạo, ñi ñến ñâu ñều cướp bóc bắt bới nên dân chúng ñều ta thán oán ghét. Thế Tổ bảo các tướng:

- Quân Xiêm là quân bất trị. Lấy ñược Gia ñịnh mà mất hết dân tâm tà cũng không nỡ làm. Huống chi Tây sơn sẽ cho quân tăng viện. Vậy các người phải cẩn thận ñề phòng khỏi xẩy sự ñáng tiếc.

Quả ñúng như Thế Tổ nói: tướng trấn thủ của Tây sơn cấp cáo về triều, Nguyễn Nhạc liền sai Nguyễn Huệ ñem ñại quân binh thuyền vào ứng cứu. Huệ  vào ñến nơi, giao chiến liền mấy trận bị thất lợi, ñịnh rút quân về, không ngờ có kẻ phản thần là Lê Xuân Giác bày ñặt mưu kế cho Huệ. Huệ mừng nói:

- Ông như người ñất Mân hiến kế sách, ta sẽ như Ngột Cầu, quyết ñánh cho quân Gia ñịnh một phen tan tác.

Rồi Huệ cho quân thiện chiến mai phục ở sông Xoài mút, dụ cho quân Xiêm tiến vào. Bọn Chiêu Tăng, Chiêu Sương không biết ñịa thế hiểm dễ ra sao, nhân ñà thắng bèn cho quân tiến thẳng về Mỹ tho. Phục binh của Tây sơn, cả quân thủy và quân bộ bất ngờ xông ra chặn ñánh. Quân Xiêm ñại bại. Chiêu Tăng, Chiêu Sương chỉ thu thập ñược mấy ngàn tàn quân theo ñường núi Chân lạp chạy về nước. Binh lính của Lê Văn Quân và các tướng khác cũng tan rã. Chưởng cơ Nguyễn Văn Oai tử trận. Thế Tổ phải chạy về Trấn giang (1) chỉ có bọn hộ bộ Trần Phước Giai, cai cơ Nguyễn Văn Bình, thái giám Lê Văn Duyệt v.v... hơn chục người theo hộ vệ; trong lúc ñi ñường hết sạch cả lương ăn, may gặp người dân mang cơm ñến dâng.

Thế Tổ cùng các bề tôi tùy tùng chạy ñến Rạch giá thì bị chưởng cơ Trân của quân Tây sơn bắt ñược, giam giữ ở trên thuyền. Tân nghĩ ñến cha ông ñời trước chịu ơn Nam triều, ñêm ấy nhân lúc quân lính ngủ say, chưởng cơ Trân bèn cởi   trói rồi ñưa Thế Tổ và những người tùy tùng lên bờ.

Thế Tổ phải ñi bộ từ Vân Dã ñã mỏi mệt, lại thấy có quân Tây sơn ñuổi theo rất gấp. Cai ñội Nguyễn Văn Trị phải cõng Thế Tổ chạy về sông Thi giang, may gặp Mạc Tử Sinh ñem thuyền ñến ñón. Thế Tổ bèn sai Tử Sinh và cai cơ Trung sang báo tin với vua Xiêm.

Bọn Mạc Tử Sinh và cai cơ Trung ñi rồi thì Nguyễn Văn Thành cùng với Tôn Thất Huy, Tôn Thất Hội dẫn tàn quân năm, sáu chục người tìm ñến hành tại. Thế Tổ bèn ñưa tất cả lánh ra ñảo Thổ Chu. Quân Tây sơn ñuổi theo rất gấp, Thế Tổ phải cho thuyền ghé vào lánh ở ñảo Cổ Cốt, vừa may gặp ñược cai cơ Trung từ Xiêm ñem thuyền ñến ñón. Thế Tổ lại một lần nữa sang Xiêm.

Lại nói chuyện Thế Tổ sang Xiêm lánh nạn lần này, tùy tùng ñi theo có thiếu phó Tôn Thất Huy, chưởng cơ Tôn Thất Hội, Hoàng Tiến Cảnh, phó trung quân Nguyễn Văn Thành, cai cơ Trương Phúc Dĩnh, Nguyễn Văn ðịnh, Nguyễn Văn Bình, Mai ðức Nghị, Nguyễn văn Thụy, Trương Phúc Tân, Tống Phước Ngoạn, Nguyễn Văn Nhàn, Nguyễn Văn Tính, Nguyễn Long, Vũ Văn Chính, Trương Phước Tuấn, cai ñội Nguyễn Văn Hựu, Tô Văn ðoài, Nguyễn Văn Mẫn, Lê Văn Luật, Nguyễn Văn Dực, Tống Viết Phước, Mai Tiến Vạn, Trương Phúc Giáo, Tôn Thọ Vinh, Nguyễn Vĩnh Thị, Nguyễn Tần, Lê Thượng, hộ bộ Trần Phước Giai, tri bạ Phan Thiên Phước,  tham mưu Ngô Hữu Hựu, lưu thủ Nguyễn ðăng chiêu, Đoàn Văn Khoa, thái giám Lê Văn Duyệt, ñôi trưởng Hồ Văn Vui, Nguyễn văn  Lợi, Nguyễn Văn Khiêm, Nguyễn Văn Bánh v.v..., tất cả hơn hai trăm người. ðến tháng Tư năm Ất Tỵ (1785) ñến Vọng các. Vua Xiêm hỏi tình hình thua trận ra   sao. Thế Tổ ñáp:

- Quý Quốc vương nghĩ tình lân bang giao hảo cho quân sang giúp, nhưng vì tướng tá kiêu căng, quân lính thì tham bạo nên mới ñến nỗi thất bại như thế.

Vua Xiêm tức giận nói:

- Bọn chó má chỉ khôn nhà dại chợ! ðể thua trận lần này làm cho Tây sơn coi thường nước Xiêm ta.

Vua Xiêm ñịnh hạ lệnh chém ñầu bọn Tăng, Sương, Thế Tổ lựa lời khuyên

giải:

- Hai tướng Chiêu Tăng, Chiêu Sương cố nhiên là ñắc tội. Nhưng có lẽ ý trời muốn bắt phải chờ thời. Xin Quý Quốc vương hãy tạm tha tội chết cho hai tướng.

Vua Xiêm mời Thế Tổ ở lại ñất Xiêm. Thế Tổ nghĩ thế lực Tây sơn ñang lúc lớn mạnh, chưa có thời cơ thuận lợi dấy quân khôi phục, bèn ở lại ñất Long khâu, sai người về ñảo Thổ chu ñón quốc mẫu và cung quyến ñến hành tại ở Xiêm.

Lúc trước Thế Tổ từ Xiêm về ñón quốc mẫu và cung quyến ñến ở Khe lạp.  Khi lên ñường sang Xiêm lần thứ hai, Thế Tổ sai Ngô Công Quý ñưa quốc mẫu và cung quyến dời ñến ñảo Thổ chu. Quý người huyện Long xuyên là người thành thực, chất phác, sức vóc hơn người. Khi Thế Tổ lánh ra ñảo Phú quốc, Quý bưng  ấn quốc bảo ñi theo, sau ñó bị lạc. Khi Thế Tổ trở lại Sài gòn, Quý từ Long hồ về, mang ấn quốc bảo ñến dâng nộp. ðến ñây Quý vâng mệnh hộ vệ quốc  mẫu  ñi  Long khâu. Quốc mẫu nghĩ Thế Tổ vì việc nước mà phải lánh sang Xiêm, tình thế chưa thuận tiện nên còn chần chờ chưa muốn ñi. Công Quý nói:

- Thần vâng mệnh hộ vệ quốc mẫu, nếu chậm trễ thần bị mắc tội.

Nói xong Công Quý thúc giục vợ con thu xếp ñi ngay theo quốc mẫu và cung quyến. Quý ñưa quốc mẫu theo ñường núi mà ñi. Một hôm nghe trong núi có tiếng người. Quý trèo lên cây xem xét, thấy quân Xiêm kéo nhau ñi lùng sục bắt người. Quý cả sợ, bỏ vợ con, vội ñưa quốc mẫu và cung quyến chạy ra phía bờ biển. Thấy một chiếc thuyền con ñỗ trên bờ biển, Quý bèn ñưa mọi người lên thuyền ra ñảo Thổ chu. Nay Quý lại vâng mệnh ñón quốc mẫu và cung quyến ñi Long khâu.

Quý về ñến hành tại, vấn an xong, Thế Tổ hỏi Quý có nghe ngóng ñược tình hình quân Tây sơn không? Quý nói:

- Nguyễn Huệ ñã ñem quân về Quy nhơn, chỉ ñể ñô úy ðặng Văn Chấn ở lại làm trấn thủ Gia ñịnh, ñốc thúc quân lính ñắp lũy ñóng trại. Tướng sĩ xôn xao bàn tán có ý dao ñộng. Xin chúa thượng triệu Lê Văn Quân và các tướng ñến bàn ñịnh mưu kế khôi phục. Nếu không tính gấp, ñến khi vua Xiêm nghe lời Tây  sơn xúc xiểm thì kế sách của ta lại thêm khó.

Thế Tổ cho là phải, sai người ñưa thư gọi bọn Lê Văn Quân. Ít lâu sau, Lê  Văn Quân dẫn bộ thuộc hơn sáu trăm người ñến yết kiến. Các tướng khác cũng lục tục về ñến hành tại. Thế Tổ sai chia quân ñi làm ruộng ñồn ñiền ñể có lương ăn.  Lại sai Nguyễn ðăng Chiêu, Lê Thượng, Nguyễn Tần dẫn mười chiến thuyền bí  mật về Long xuyên do thám tình hình quân Tây sơn. Thuyền của bọn ðăng Chiêu ñến ðại ñồng (tên ñất, ở bờ biển nước Xiêm) thì gặp thuyền của Dương Công Trừng. Công Trừng sau khi thua trận ở Bế Nghé bị Tây sơn bắt. Nghe tin Thế Tổ ở Vọng các, Công Trừng nhân lúc quân Tây sơn sơ hở dẫn bọn Nguyễn văn Nhân ñoạt lấy ba chiến thuyền chèo ra biển; ñến ngoài khơi ðại ñồng thì gặp thuyền của Lê Thượng, Nguyễn Tần.

Lê Thượng bảo Tường:

- Chúa thượng sai chúng tôi chia nhau vào các ñảo ñể dò la tin tức rồi sau mới  tính kế.

Công Trừng ñáp:

- Bọn ta nên nhân lúc ñịch sơ hở, bất ngờ ñánh vào Long xuyên, ñóng giữ  ở ñó  ñể kêu gọi dân chúng ứng nghĩa, chiêu tập quân sĩ cũ hiện ẩn lánh các nơi về Long xuyên mưu tính việc sau.

Bọn Lê Thượng cho là phải,  bèn hợp binh ñưa thuyền cập bến ñánh úp ñồn  lũy quân Tây sơn ở Long xuyên, bắt sống ñược viên binh nhung của Tây sơn tên là Trực. Bọn Lê Thượng ñóng quân ở xã Ông ðiền, sai Nguyễn Văn Nhơn và Tống Văn Khương áp giải tù binh về dâng ở hành tại.

Thế Tổ nói:

- Long xuyên là nơi trọng yếu của trấn Gia ñịnh, Tây sơn tất sẽ cho  quân ñến ñánh chiếm lại. Hơn nữa ñất Ông ðiền ở miền ven biển, không tiện ñường thủy lực. Quân cô thế yếu mà ñóng ở ñấy, quân ñịch ñến ñánh thì làm sao mà ứng  phó ñược?

Rồi Thế Tổ sai Văn Nhơn ruổi ngưa báo cho các tướng ñem thuyền ra hải ñảo ñể trù liệu cử sự về sau. Phan văn Nhơn chưa kịp tới nơi thì tướng Tây sơn là thái bảo Tham ñã dẫn quân từ Sài gòn ñến ñánh. Lê Thượng, Nguyễn Thái ñều tử trận. Dương Công Trừng lại bị quân Tây sơn bắt. Nguyễn ðăng Chiêu ñoạt ñược chiếc thuyền con chèo trở lại ñất Xiêm ñể báo tin.

Thế Tổ nói:

- Các tướng không am hiểu binh pháp nên mới bị thua như thế.

Thái bảo Tham bắt sống ñược Dương Công Trừng, kể tội Trừng là phản tặc.

Trừng ñáp:

- Ta đầu hàng các ngươi chỉ là trá hàng, bỏ các ngươi mà ñi chính là ñạo nghĩa.

Chúa Nam triều ta còn ñó, không có lý nào ta lại hàng phục các ngươi.

Tham sai giết Trừng, Trừng lớn tiếng mắng chủi Nguyễn Nhạc rồi vươn ñầu chịu chết. Tham tâu lên Nguyễn Nhạc biết việc ấy, Nhạc nói:

- Được làm vua, thua làm giặc. Ta là người chiến thắng thì ngồi ngôi vua, không hiểu sao dân Nam nhiều kẻ vẫn bảo ta ta là giặc? Trừng bại trận mà còn xấc ngạo chửi bới, giết ñi là phải!

Người ñời sau ñọc truyện Dương Công Trừng có làm câu ñối viếng:

Quân quốc sự mạ ñắc thành, Trương Thư Dương tảo khế Thường Sơn cửu quận hiến ðường thiên tử, Cổ kim nhân khiếu bất trụ, Hô Diên Chước tằng vi Thủy Bạc ñầu lĩnh chiến Tống tướng quân.

Dịch:

Vì việc nước mắng địch quân, Trương Thư Dương sớm đem chín quận Thường sơn dâng ðường thiên tử,

Nhớ người xưa nhắc tích cũ, Hô Diên Chước từng làm đầu lĩnh Thủy Bạc đánh Tống tướng quân.

Văn Nhơn dò biết việc Dương Công Trừng bị giết, trở về tâu báo. Thế Tổ vô cùng thương tiếc.

Bấy giờ vua Xiêm cho người mời Thế Tổ ñến bàn bạc việc biên giới. Có tin quân Miến ñiện chia ba ñường kéo sang Xiêm xâm chiếm miền Sài Nặc, vua Xiêm ñích thân cầm quân ñi ñánh. Trước khi lên ñường, vua Xiêm cho người mời Thế   Tổ ñến ñể nhờ giúp mưu kế. Thế Tổ ñáp:

- Quân Miến từ xa ñến, ñánh nhanh thì có lợi.

Vua Xiêm liền cho lệnh tiến quân. Thế Tổ cũng tự mình cầm quân ñi  trợ chiến. Thế Tổ sai Lê Văn Quân, Nguyễn Văn Thành ñem quân ñi tiền ñạo. Gặp quân Miến, quân Thế Tổ dùng ống phun lửa tiến ñánh. Quân Miến kinh sợ  bỏ  chạy, quân Thế Tổ bắt sống hơn năm trăm tù binh cùng nhiều khí giới ñạn dược.

Sau ñó ít lâu, Xiêm bị quân Chà và sang xâm chiếm. Vua Xiêm lại mời Thế  Tổ ñem quân ñi ñánh. Thế Tổ sai Lê Văn Quân chỉ  huy thủy binh,  cùng với ðệ  Nhị vương nước Xiêm ñi chặn ñịch. Quân Chà và bịthua phải rút về. Từ ñó vua Xiêm kính phục mưu lược của Thế Tổ và tài tướng của Lê Văn Quân, muốn giữ Thế Tổ và các tướng tùy tùng ở lại ñể giúp thêm lực lượng cho quân Xiêm. Lê văn Quân dò biết ý, bảo thuộc hạ: “Rồng ñến nhà tôm, trổ chút sấm sét ñể tỏ uy thần, hóa ra lại bị bọn họ lợi dụng”. Rồi Văn Quân tâu với Thế Tổ xin bí mật trù tính  việc về nước.

Thế Tổ sai bọn Hoàng Tiến Cảnh, Nguyễn Văn Nhàn, Vũ Di Nguy, Trương Phúc Dĩnh ñem quân vào núi Giang Khảm ñóng mười chiến thuyền. Lại sai mưu sĩ Gián trở về Gia ñịnh chiêu mộ quân nghĩa dũng rồi ra Quy nhơn dò xét tình hình quân Tây sơn tâu báo cho Thế Tổ. ðúng vào dịp ñó có tin báo: quân Tây sơn do Nguyễn Huệ chỉ huy tiến ñánh kinh ñô cũ của Nam triều ở Phú xuân.

ðúng là:

Rời đất Ngu, đế tử về Lâm ấp

Quấy trời Hán, công tôn chiếm Thục đô.

Hồi thứ mười:

Về nước cũ, Phước Đạm bày mưu

Dấy quân uy, ba quân báo tiệp

Lại nói kinh ñô Phú xuân là ñất  căn bản của Nguyễn triều lúc trước chúa  Trịnh cho quân vào xâm chiếm rồi ñặt Hoàng Ngũ Phúc ở lại ñóng giữ. Phúc chết, Bùi Thế ðạt thay làm trấn thủ. ðạt về bắc, Tạo quận công Phạm Ngô Cầu thay ðạt làm trấn thủ. Quân Tây sơn nhiều phen nhòm ngó Phú xuân, nhưng còn nghe  ngóng chưa dám quyết. Gặp khi Phạm Ngô cầu sai thuộc hạ là Nguyễn Phu Như vào do thám ở vùng Tây sơn, không ngờ Phu Như quen biết Nguyễn Hữu Chỉnh. Phu Như nói vớu Chỉnh tình hình Thận hóa có thể ñánh lấy ñược. Chỉnh nói lại chuyện ấy với Nguyễn Nhạc. Nhạc bèn sai Nguyễn Huệ làm Tiết chế thủy bộ chư quân, con rể là Vũ Văn Nhậm làm tả quân, Hữu Chỉnh làm hữu quân, sai Nguyễn Lữ ñốc suất thủy quân tiếp tiến theo sau. Quân Nguyễn Huệ vây ñánh Phú xuân, phó tướng Hoàng ðình Thể ñem quân ra ngoài thành nghênh chiến. Thể cùng với hai con và tì tướng Võ Tá Kiên ñều tử trận. ðốc thị Nguyễn Trọng Dương chết  trong ñám loạn quân, Phạm Ngô Cầu tự trói ra hàng, bèn bị Tây sơn giết.

Chiếm ñược Thuận hóa, Hữu Chỉnh muốn thừa cơ ñem quân ra ðàng Ngoài diệt họ Trịnh. Chỉnh bèn vào trong trướng dâng mưu với Nguyễn Huệ. Nguyễn  Huệ ñể anh là Nguyễn Lữ ở lại giữ thành Phú xuân, rồi tự mình cùng với Nguyễn Hữu Chỉnh dẫn quân thủy bộ tiến thẳng ra Thăng long. Quân bộ của Hoàng Phùng Cơ, quân thủy của ðinh Tích Nhưỡng ñều tan rã bỏ chạy. ðoan Nam vương Trịnh

Khải ñích thân ñem quân ñến bến Long tân chống cự với quân Nguyễn Huệ. Trịnh Khải thua trận lui chạy về Sơn tây rồi bị người dân là Nguyễn Trang lừa bắt ñược, áp giải ñi nộp cho quân Tây sơn. Dọc ñường Khải tự ñâm cổ mà chết.

Hữu Chỉnh dặn Nguyễn Huệ lấy việc tôn phò nhà Lê làm danh nghĩa. Bấy giờ vua Hiến Tông nhà Lê ñau ốm, bệnh tình ngày càng nặng. Nguyễn Huệ gặng ép  vua làm lễ thiết triều, tự mình ñem sổ ghi hộ tịch binh dân vào dâng. Vua Hiển Tông phong cho Huệ tước Uy quốc công, gả con gái là công chúa Ngọc hân cho Huệ.

Sau khi vua Hiển Tông băng hà, Nguyễn Huệ lập cháu trưởng của vua Hiển Tông là Duy Kỳ nối ngôi. Nghe tin Huệ lấy ñược Bắc hà, Nguyễn Nhạc ngờ Huệ phản mình, bèn dẫn quân tùy tòng lên ñường ñi gấp ra kinh ñô nhà Lê, rồi kèm  luôn cả Nguyễn Huệ và các tướng sĩ dưới quyền của Huệ trở về Nam.

Bấy giờ Thế Tổ ở Vọng các, nghe báo cáo các việc ở trong nước bèn bảo các tướng:

- Tây sơn ñã chiếm ñược cả nước Nam, Nguyễn triều ta không còn một tấc ñất. Hoàng truởng tử Cảnh ñi Tây dương xin viện binh chưa về. Như thế chưa biết làm thế nào ñể khôi phục cơ nghiệp cũ?

ðang lúc bàn ñịnh có bọn Phạm Văn Nhơn,  Nguyễn Văn Liêm, Trần Văn  Học ñem biểu văn về tâu với Thế Tổ việc Hoàng tử Cảnh ñến Tiểu Tây (Ấn ñộ)  vào mùa xuân năm Ất Tỵ (1785), gặp lúc nước ðại Tây (Pháp) có nội biến, phải dừng nghỉ ở thành Phông ti thê ña (1). Phạm Văn Nhơn bàn nên cầu viện nước Hồng Mao (Anh), Bá ña lộc nói người Hồng Mao gian xảo, không bằng cầu viện nước Bút tu kê (Bồ ñào nha) nhu thuận hơn. Rồi ñó Bá ña lộc cùng bọn Phạm Văn Nhơn cùng thảo quốc thư cầu viện nước Bút tu kê. Mùa hè năm nay người nước Tiểu Tây ñã thu xếp tàu thuyền ñể ñưa hoàng trưởng tử sang nước ðại Tây. Bọn Nhơn vội về tâu ñể Thế Tổ biết.

(1): Phông ti thê ña: tức Pondichéry, thuộc ñịa của Pháp ở Ấn ñộ.

Thế Tổ nói:

Gần ñây ta có ủy cho người Hi pha nho (Tây ban nha) là Da ñố bi ma nộ y ñi thuyền biển sang Lữ tống (2) ñể xin giúp binh, không may gặp binh thuyền Tây sơn, Da ñố bi ma nô y (3) bị giết. Ta vì thế rất lo ngại. Nay tiếp ñược tin báo, rất mừng là con ta ñược bình yên vô sự.

2: tức ñảo Luxon thuộc Phi líp pin 3: tức Antonio Vencente de Rosa

Thế Tổ an ủi bọn Văn Nhơn vì việc nước mà phải chịu long ñong vất vả, rồi lưu Văn ở lại, còn Trần Văn Học tiếp tục theo thuyền ñi Tây dương.

Ít lâu sau, vua nước Bút Tu Kê (Bồ ñào nha) sai tướng An tôn lỗi (4) ñem  quốc thư ñến. Trong thư nói nước Bút Tu Kê ñã sửa soạn sẵn năm sáu chục chiến thuyền, ñang ñậu ở hải cảng Goa (5). An Tôn Lỗi cũng dâng lễ vật cho vua Xiêm  ñể xin ñón vua Nguyễn triều nước Nam sang nước ấy.. Vua Xiêm tỏ ý không bằng lòng. Thế Tổ thấy vậy ñành phải bảo bọn An Tôn Lỗi trở về, sai Hộ  Bộ  Trần Phước Giai ñáp thuyền của người Ma cao sang Goa ñể ñáp tạ. Sau khi Phước Giai cùng bọn An Tôn Lỗi ñã ra ñi, quân hầu của Thế Tổ vào báo có giám quân Tống Phước ðạm ñến. Thế là cầu viện người Tây dương chưa ñược việc gì mà bề tôi  nước Nam ñã có người lập công rồi.

(4): tức Antonio Vencente de Rosa

(5): Goa: thuộc địa của Bồ ñào nha ở Ấn ñộ.

Phước ðạm từ sau khi thua trận ở Bồ ñề lén tìm ñường về kinh ñô Phú xuân nên biết rõ tình hình bên Tây sơn. Nghe tin Thế Tổ sang Xiêm, Tống Phước ðạm cùng thị giảng Nguyễn ðô, cai cơ Tống Phước Ngọc, cai bạ Nguyễn Văn Thiêm vượt biển theo sang. Không may gặp gió bão, thuyền của bọn Phước ðạm dạt vào bờ biển Miến ñiện. Người Miến ñiện vốn có hận thù lâu ñời với người Xiêm, ngờ bọn ðạm là gián ñiệp của Xiêm. Bọn Phước ðạm bị bắt giam hơn một tháng. Sau nhân gặp một người nước Thanh (Trung quốc) cư ngụ ở Miến ñiện, Phước ðạm dùng cách bút ñàm, nhờ người ấy nói giúp, nhờ thế ñược tha. Bọn Phước ðạm liền ñi sang Xiêm, tìm ñến hành tại xin yết kiến.

Thế Tổ hỏi tình hình quân Tây sơn thế nào, Phước ðạm ñáp:

- Nguyễn Nhạc từ Thăng long trở về phong cho Nguyễn Huệ làm Bắc Bình vương, trấn thủ Phú xuân, còn mình dẫn tùy tòng  về Quy nhơn. Nhạc hỏi  những báu vật vàng bạc ñoạt ñược ở phủ chúa Trịnh, Huệ từ chối không nộp. Huệ muốn kiêm quản cả ñất Quảng nam, nhưng Nhạc không cho. Huệ bèn phát hịch kể tội Nhạc, rồi ñem quân vào vây thành Quy nhơn. Nhạc ñóng cửa thành cố thủ. Phe cánh của Nhạc là ðặng Văn Trấn ñể tham ñốc Trần tú ở lại  giữ  thành Gia ñịnh rồi ñem quân về cứu viện, nhưng khi ñến Phú yên bị quân Huệ bắt. Nhạc ñứng trên mặt thành khóc gọi Huệ, rồi anh em cùng hòa giải, nhưng thực lòng vẫn thù oán nhau. Hiện nay thành Gia ñịnh quân ñơn thế yếu, là cơ  hội tốt cho công cuộc phục hưng của Nam triều.

Lê Văn Quân nói:

- Người Biên hòa là Nguyễn Văn Nghĩa, Nguyễn Văn Tuyết dấy quân chống Tây sơn. Tham ñốc quân Tây sơn là Trần Hiếu Liêm giết Văn Tuyết, ñuổi Văn Nghĩa. Người phiên trấn là Lê Công Trấn, Phạm Văn Khánh cùng với y sư Gia ñịnh là ðỗ Phước Thận tập hợp binh chúng mưu ñánh úp ñồn Bến Nghé, ñều bị tham ñốc Nguyễn Tú bắt giết. Như vậy thế lực Tây sơn ở Gia ñịnh cũng chưa hẳn là yếu. Gần ñây cai cơ Phạm Văn Châu ñi do thám ở Hà tiên trở về nói là Nhạc phong cho Nguyễn Lữ làm ðông ðịnh vương trấn thủ Gia ñịnh, thái bảo Phạm Văn Tham là phó. Tham là bề tôi tâm phúc của Nhạc, ta không nên xem thường hắn.

Phước ðạm nói:

- Tướng của Tây sơn chỉ có Nguyễn Huệ là tài giỏi. Nay Huệ ñóng quân ở ngoài ñèo Hải văn, ñang muốn thôn tính Bắc hà, chưa rỗi ñể mắt ñến phía Nam. Nhạc chiếm từ Quảng ngãi trở vào Nam, ñất hẹp dân thưa, ñịa thế ở vào vùng giữa, khó xoay trở, dễ lâm vào thế mắc kẹt. Lữ là người kém thế nhất  trong ba anh  em Tây sơn. Nếu thành Gia ñịnh bị vây, không có quân cứu viện, Lữ ắt không chống cự nổi, dẫu Tham, Tú cứng mạnh ñến ñâu cũng có thể bức hang ñược.

Nay chúa thượng nấn ná ở ñất Xiêm ñể trông chờ quân cứu viện, nhưng người Xiêm từ sau phen thất bại năm Giáp Thìn (1784), trong lòng vẫn sợ Tây sơn  như sợ cọp. Gần ñây nghe nói Nguyễn Huệ ñã sai người sang giao hảo với Xiêm, xem ra người Xiêm chẳng phải là không có ý tứ gì khác. Nếu ta vẫn dựa cậy vào họ thì chẳng những vô ích, mà nấn ná lâu không khỏi mắc vào tròng  bọn họ. Thần tâu trình việc quân cơ như trên, thực có ý muốn hỗ giá chúa thượng trở về Gia ñịnh ñể mưu tính dựng lại cơ ñồ, rồi từ ñó sẽ tùy cơ mà mưu tính. Như thế cuộc trung hưng có thể trông mong ñược.

Lê Văn Quân và các tướng ñều nhận lời bàn của Tống Phước ðạm là ñúng.

Các tướng bèn xin Thế Tổ cho bàn ñịnh kế hoạch trở về nước.

Lại nói Thế Tổ từ ngày sang lánh nạn ở ñất Long Khâu nước Xiêm thấm thoát ñã ba năm, một lòng mong chờ vua Xiêm cho viện binh. Nguyễn Văn Thành từng tâu với Thế Tổ rằng mượn binh lực của Xiêm ñến khi thành công tất phải sinh ñiều lo nghĩ. Tôn Thất Hội cũng nói người Xiêm bị Tây sơn cho một vố hoảng hồn, tất không dám sang Gia ñịnh nữa.

Thế Tổ trong bao năm vận hành then máy thần thông, nhưng chưa gặp dịp. Nhân lời tâu của Tống Phước ðạm, bèn cùng ðạm sắp ñặt mưu kế bí mật về nước. Trước hết sai Nguyễn Văn Thành, Nguyễn Văn Liêm trở về Hà Tiên dò xét tình hình quân Tây Sơn, Phạm Văn Nhơn về Hòn Tre sửa sang thuyền bè ñợi sẵn. Sai tiền thủy Dĩnh, cai cơ Ngoạn ñi mua thóc, nói là sắm thóc giống là ruộng cấy ở trong núi, sai cai cơ Trung ñến dinh của Phi Nhã Phạt Lăng gửi thư lên vua Xiêm xin cho phép trở thóc giống về làm ruộng ở Hòn Tre, thực ra là ñể trữ sẵn lương thực. Ngày Bính Dần tháng Bảy năm ðinh Mùi (1787), Thế Tổ cho chuyển thóc xuống các thuyền, ñể bức thư tạ ơn lại trong doanh trại, rồi ñưa Quốc Mẫu và cung quyến xuống thuyền, nhân ñêm khuya cho chèo thuyền ra cửa Bắc mà về nước. Sáng hôm sau ðệ Nhị vương biết tin liền sai chèo thuyền nhẹ ñuổi theo nhưng không gặp, ñành phải quay về.

Thế Tổ cho truyền cặp bến ở Hòn Tre. Trong khi ñi ñường gặp thuyền buôn của người Xiêm, cai cơ giết chủ thuyền ñoạt lấy của cải. Thế Tổ lo vua vua Xiêm cho là cố ý gây hấn, bèn ra lệnh xử chém cai cơ Trung, chặt thủ cấp gửi ñến tạ lỗi với vua Xiêm.Khi thuyền của Thế Tổ vào vùng biển Hà Tiên, ñến ñảo Cổ Cốt thì gặp bọn Hà Hỉ Văn ñem binh thuyền ñến quy phục.

Hà Hỉ Văn là người của ñảng Bạch Liên Giáo ở Tứ Xuyên nước Thanh, xưng hiệu là Thiên ñịa hội nổi lên cướp phá vùng ven biển Quảng ñông, Phúc kiến. Khi còn ở Xiêm, Thế Tổ từng sai Nguyễn ðại Nguyên, Nguyễn Văn Thành ñến dụ  hàng. Hỉ Văn vượt biển ñến yết kiến xin quy phục, ñược Thế Tổ vỗ về chiêu dụ.  ðến nay Hỉ Văn cho thuộc hạ là bọn Lương Văn Anh,  Chu  ðạt  Quyền  ñến làm con tin. Thế Tổ cho Hỉ Văn giữ chức Tuần hải ñồ doanh ñại tướng quân, bọn Văn, Anh, ðạt, Quyền cũng ñược trao chức phó quân doanh.

Thuyền Thế Tổ ñến Long Xuyên, lại có Nguyễn Văn Trương mang bịnh thuyền, bộ thuộc ñến quy phụ. Văn Trương người Lễ Dương tỉnh Quảng Nam, tài năng mưu lược xuất chúng, theo Tây Sơn ñược giữ chức Chưởng cơ. Trong trận

Long xuyên, Thế Tổ thua trận phải chạy ñến Trà Sơn. Trương dẫn quân ñuổi theo. Bỗng thấy trong núi ñang lúc không có gió bão mà cây to bật gốc ñổ xuốn làm tắc ñường. Trương cho là Thế Tổ có thần linh phù hộ, bèn dẫn quân quay trở lại ñóng giữ Long Xuyên, có ý chờ dịp ñể theo về với Nguyễn chúa. Sau khi ở Xiêm về,  Thế Tổ sai Nguyễn Văn Mẫn báo tin cho Trương. Trương sai thuộc hạ là Hoàng Văn ðiểm ñến ñầu hàng, xin Thế Tổ ñưa quân ñến giữ Long Xuyên ñể mưu tính  tiến thủ. Thế Tổ bèn ñi Long Xuyên. Khi tới nơi, Nguyễn Văn Trương dẫn luôn ba trăm tinh binh và mười lăm chiến thuyền ra ngoài thành nghênh ñón. Thế Tổ cho Trương giữ chức Khâm sai Chưởng cơ, quản tiền ñạo thủy binh. Tiếp ñó Thế Tổ  lấy Ngô Công Quý ñóng giữ Long xuyên, sai Văn Trương dẫn quân tiến ñánh phá ñược lũy Trà Ôn. Nguyễn Văn Nghĩa nghe tin quân chúa Nguyễn thắng trận bèn ñem quân tìm ñến hành tại yết kiến Thế Tổ. Nghĩa ñược Thế Tổ trao chức chưởng cơ, sai ñem quân về ñánh quân Tây sơn ở Trấn Biên.

Khi binh thuyền của Thế Tổ về ñến cửa Cần giờ, dân chúng nhiều nơi tấp nập dựng cờ khởi nghĩa ñể hưởng ứng. Tin báo ñến Sài gòn,  ðông  ðịnh  vương  Nguyễn Lữ lánh ra Giồng Lượng, sai quân lính ñắp lũy ñóng giữ, ñể thái  bảo  Phạm Văn Tham ở lại cố thủ Sài gòn. Quân của Tham tiến ñánh mấy lần không hạ ñược, chỉ ñoạt ñược chiếc thuyền Kim Bồng, thu ñược một ñạo quan bằng, bắt  ñược ái thiếp của hộ ñốc Lý. Tống Phước ðạm muốn tìm cách chia nhỏ lực lượng của quân Tây Sơn, bèn bắt chước dáng chữ và con dấu trong ñạo quan bằng, làm  giả mật thư của Trung ương Hoàng ñế Nguyễn Nhạc gửi cho Nguyễn Lữ. Trong  thư nói Tham là phe ñảng của Bắc Bình vương Nguyễn Huệ, bảo Lữ tìm cách giết ñi. Viết xong thư, Phước ðạm trao cho Thị Lộc, bảo Thị Lộc ñem về báo cho   Tham biết. Tham xem xong thư cả kinh bèn quyết mưu khởi sự trước ñể chế ngự Nguyễn Lữ. Tham giả trương cờ trắng (1) dẫn thủy binh tiến thẳng ñến Giồng Lượng. Nguyễn Lữ thấy cờ trắng cho là Tham ñã ñầu hàng chúa Nguyễn, vội dẫn quân chạy về Quy nhơn. Từ ñó một mình Tham trấn thủ Sài gòn.

(1): Cờ trắng nói ñây không phải là cờ ñầu hàng mà là quân kỳ của quân Nguyễn Ánh.

Thế Tổ lệnh cho các tướng tiến quân về Hổ Châu, ñến sông Ba Vẹt, ñiều  khiển của quân Tây Sơn là Nguyễn Kế Diệm ñem hơn mười chiến thuyền ñến ñầu hàng. Thế Tổ thù nạp, sai Hồ Văn Lân và Nguyễn Tiến Lượng ñi trước ñến Kiên giang thu quân, ñợi khi Thế Tổ ñến Mỹ tho sẽ hội ngộ.

Sau khi bọn Hồ Văn Lân ra ñi, chưởng cơ Lê Văn Quân và tâu với Thế Tổ:

- Thần nghe tin ngự úy của Tây Sơn là Nguyễn Văn ñóng quân ở Ba lai, dàn thuyền ở cửa sông ñể chặn ñường của thủy quân ta. Thần xin tìm cách lọt vào giữa trận của quân giặc, ñốt lửa khiến cho quân Tây Sơn rối loạn. Chúa thượng chỉ huy ñại quân ở ngoài tiếp ứng.

Thế Tổ sai Hồ Văn Vui, Nguyễn Văn Trị, Trương Phúc Giáo, Nguyễn Văn Tồn cùng ñi với Nguyễn Văn Quân.

Hồ Văn Vui quê huyện Bình an trấn Biên hòa, hai lần theo Thế Tổ sang Vọng các. Nguyễn Văn Trị người huyện Bình dương trấn Gia ñịnh, khi Phú quốc, lúc Xiêm la, vất vả theo hầu Thế Tổ. Phúc Giáo người huyện Tân long trấn Gia ñịnh cũng mấy phen ra ñảo khơi, không ngại gian lao, hai lần theo Thế Tổ ñến Long khâu nước Xiêm. Nguyễn Văn Tồn người Trà vinh, xuất thân là nô gia, có công hỗ giá khi Thế Tổ ở Vọng các.

Bọn Hồ Văn Vui vâng lệnh theo Lê Văn Quân, bí mật vào gần lũy quân Tây sơn, nấp dưới gầm cầu. ðến chiều tối, có mấy tên quân ra bờ sông gánh nước, Lê Văn Quân chặn bắt, xét hỏi họ tên, mật khẩu ra vào trại, rồi cùng bọn Hồ Văn Vui dùng mật khẩu ấy mà vào trong lũy. Lúc ấy quân Tây sơn ñang uống rượu ăn cơm tối. Bọn Quân bèn châm lửa ñốt doanh trại. Thấy lửa cháy rừng rực, quân Tây sơn cả kinh, doanh trại ñại náo loạn. Lê Văn Quân xông lên trước vung gươm chém  ñầu Nguyễn Văn. Bên ngoài Thế Tổ thấy hiệu lửa, bèn dẫn ñại quân ñánh ốp vào. Trong trận ấy quân Nam triều thu ñược thuyền bè khí giới nhiều vô số. Thế Tổ thừa thắng dẫn quân tiến ñến Mỹ tho. Quân Tây sơn (của trấn thủ Tham) ñuổi  ñánh, quân Thế Tổ thua trận. Cai cơ Nguyễn ðăng Vân, hương binh người xã Thanh xá, từng theo Tây sơn, bị bắt sống. ðăng Vân từ nhỏ làm con nuôi của Nguyễn Huệ, có tiếng giỏi võ nghệ, lớn lên biết anh em Tây Sơn dấy loạn, Vân bèn giả cách trúng phong bị câm, rồi dẫn thuộc hạ bí mật chèo thuyền ra hải ñảo  xin theo Thế Tổ. Thế Tổ cho Vân giữ chức cai cơ. Trong trận này, Thế Tổ sai Văn dẫn thủy binh tiến ñánh thủy quân của Phạm Văn Tham. Vân bị thua,  chạy trốn  ñến Gò Công, bất ngờ bị quân Thanh Xá chặn bắt ñem nộp cho Phạm Văn Tham. ðến ñây Vân bất khuất chịu chết, không ñầu hàng. Nguyễn Văn Thành cùng bọn   Hà Hỉ Văn mười chín người theo hộ vệ Thế Tổ không kịp, phải lui thuyền lánh ra ñảo Côn lôn.

Thế Tổ ñóng quân ở Hổ châu, thu thập tướng sĩ ñược ba trăm người, chiến thuyền hơn hai mươi chiếc. Ít lâu sau, Thế Tổ sai người ñi chiêu tập phiên dân ở  Trà vinh, Mân thít ñược vài nghìn người, chia ñặt quân ngũ, dựng ñồn ñóng giữ,  gọi là ñồn Lính Xiêm (1), sai Nguyễn Văn Tồn quản lĩnh. Lại chia mấy trăm nghĩa dân ở hai thôn An hòa, Tân đông đặt làm hai vệ để theo quan quân đi đánh dẹp. (1): theo đại nam Thực lục (bản Duy Minh thị), ñồn này ñến ñời Gia Long thứ 9 (1810) đổi làm đồn Uy Viễn.

Thế Tổ sai Hồ Văn Lân dẫn quân ñi ñánh quân Tây sơn ở sông ðăng. ðô ñốc Tây sơn Nguyễn Văn Mân thua chạy. Chưởng cơ Chân, hữu hiệu Huấn ñem quân bộ thuộc ñến ñầu hàng. Thế Tổ cho Chân và Huấn làm tiên phong, sai  Nguyễn  Văn Trương, ðỗ Văn Hựu là hậu ứng, ñem quân ñi ñánh úp quân Tây sơn của chưởng cơ Trì ở sông Mỹ lung. Trì bỏ doanh trại chạy trốn. Bọn Chân, Trương thu ñược chiến thuyền hơn mười chiếc, binh uy của quân Nam triều lại chấn phát.

Sau khi cho quân tiến ñến ñóng ở Mỹ lung (trấn Vĩnh thanh), Thế Tổ sai Tôn Thất Huy và Lê Văn Quân ñi Ba thắc, Giồng trôm chiêu mộ hương binh, còn ñại binh thì tiến ñóng ở Giồng sao. Tôn Thất Hội thu quân tiến ñến Giồng  Triêu ñể  tiếp ứng. Thái bảo Tham của quân Tây sơn nghe tin chưởng cơ Trì thua trận bèn dẫn quân ñến ñánh Mỹ lung, không thắng. Lúc này tướng Tây sơn là thái úy Nguyễn Văn Hưng từ Quy nhơn ñưa ba mươi chiến thuyền vào cùng thái bảo   Tham ra sức chống cự.

Thế Tổ ra lệnh cho tướng các ñạo quân ñóng quân cố thủ. Không bao lâu, Nguyễn Văn Hưng cho chuyển thóc gạo xuống ñầy các chiến thuyền rồi rút ñi. Tham thế cô, lui về giữ Sài gòn. Thế Tổ bèn cho quân tiến ñến Trà Tân, Mai  Giang, sai Lê Văn Quân, Tôn Thất Hội chia quân ñóng giữ nơi hiểm yếu ñể chặn ñường quân Tây sơn. Tô Văn ðoài ñi các nơi ở Hàm Long, Bình Phụng bí mật  thăm dò tình hình quân Tây sơn. Vừa lúc ñó có tin báo Bắc Bình vương sai tướng  ra ñánh Thăng long lần thức hai.

ðúng là:

Vua Hán đem quân về ðông lạc

Quân Kim lần nữa ñánh Bắc kinh.

Hồi thứ mười một:

Trung quân Trương lấy lại Gia định

Đô đốc Mân bức hàng Phạm Tham

Lại nói Bắc Bình Vương Nguyễn Huệ đã đánh bại quân Trịnh, muốn mượn tay người Bắc giết Nguyễn Hữu Chỉnh, bèn lặng lẽ đem quân về Nam, không báo cho Chỉnh biết. Chỉnh vội vã đuổi theo, về đến Nghệ An thì gặp Huệ. Huệ lưu Chỉnh và Nguyễn Văn Duệ ở lại đóng giữ Nghệ an, lại sai Vũ Chiêu Viễn (1) đóng ở Hà trung (2), Vũ Văn Nhậm ñóng ở ðồng hới để làm thế ỷ dốc (3). Huệ dặn  riêng ñể ý dò xét ñộng tĩnh của Chỉnh, nhưng Chỉnh không biết việc ấy. Chỉnh tập hợp ñinh tráng các làng lập thành các ñội hương dũng, ngầm có ý tranh chiếm ñất Nghệ An. Bấy giờ các bầy tôi cũ của nhà Lê lập Trịnh Bồng làm Yến ðô vương,  vua Lê Chiêu Thống thấy mình trơ trọi, bèn gọi Chỉnh từ Nghệ An về kinh ñô ñể bảo vệ cho mình. Chỉnh bèn ñem quân về Thăng long ñuổi Trịnh Bồng,  tôn phò vua Chiêu Thống. Chỉnh ñem hiều vàng lụa cho Văn Duệ ñể cùng mưu khủ Chiêu Viễn, chống lại Nguyễn Huệ, lấy sông Gianh làm ñịa giới phân cách hai bên. Vũ Văn Nhậm dò xét, biết ñược mưu ấy của Chỉnh, bèn sai người ruổi ngựa về Phú Xuân báo biến với Huệ. Huệ liền sai người ra Nghệ An bắt Duệ, nhưng Duệ thấy ñộng, ñã bỏ về Quy nhơn rồi. Huệ bèn sai Ngô Văn Sở, Phan Văn Lân ra  Nghệ  An, theo quyền tiết chế của Vũ Văn Nhậm cùng ñưa quân ra Bắc hỏi tội Nguyễn Hữu Chỉnh. Chỉnh sai thuộc hạ là Lê Duật, Nguyễn Thái  và con là Nguyễn Hữu  Du cầm quân chống cự, ñều bị quân Vũ Văn Nhậm ñánh bại cả. Chỉnh ñưa vợ con chạy sang Kinh Bắc. Vua Chiêu Thống cũng ñem cung quyến qua sông Nhị Hà ñi lánh nạn.

(1): Chiêu Viễn: hiệu của Võ Văn Dũng.

(2): Hà trung: huyện lỵ Kỳ anh (tức ðinh Cần), Nghệ Tĩnh (3): Ỷ dốc: dựa vào nhau.

Nhậm sai bộ tướng Nguyễn Văn Hòa ñem quân ñuổi theo Chỉnh, hai bên giao chiến ở núi Tam Tằng, Chỉnh bị quân của Văn Hòa bắt sống, ñóng cũi giải về Thăng long. Nhậm kể tội rồi sai chặt chân tay, phanh thây Chỉnh.

Bấy giờ vua Chiêu Thống ñã chạy lánh vào vùng núi Bảo lộc.  Nhậm lập hoàng thân nhà Lê là Sùng Nhượng công Lê Duy Cẩn làm giám quốc, tất cả mọi việc ñều phải xin lệnh của Huệ. Huệ sai Vũ Văn Nhậm làm trấn thủ, ñóng giữ ở Thăng long, Ngô Văn Sở làm phó.

Tin chính sự ở Bắc hà báo về hành tại của Thế Tổ ở Mai Giang. Tống Phước ðạm nói:

- Tây Sơn tuy lấy được Bắc hà nhưng số nhà Lê chưa hết. Thần trộm nghĩ vua Chiêu Thống tất sẽ xin nhà Thanh cho quân cứu viện. Nếu quân Thanh kéo qua cửa ải, Nguyễn Huệ khó lòng chống ñỡ nổi. Nam triều ta, tuy hiện nay còn phải lưu vong nơi ñất khách, nhưng ơn trạch nhiều ñời dầm thấm, quân dân trong nước vui lòng quy thuận. Nhân dịp này, chúa thượng ñem quân về, tất sẽ thu phục ñược ñất Gia ñịnh. Nguyễn Nhạc du dú nép lánh ở Quy nhơn, tất không dám giơ càng bọ ngựa chống xe rồng.

Nhân ñó các tướng xin Thế Tổ ñưa ñại quân về ñóng ở ñồn Hồi oa (tên ñồn cũ    ở thôn Tân Long, sau ñổi là Long Hưng huyện Vĩnh an tỉnh An giang).

Quân Thế Tổ về ñến Hồi Oa, chưa kịp dựng ñồn trại. Thái bảo bên quân Tây sơn là Phạm Văn Tham nghĩ là quân Thế Tổ chưa kịp phòng bị, bèn bí mật cho quân ñến tiến ñánh. Thế Tổ ra lệnh cho các tướng ñắp lũy ñất. Nguyễn  Văn Trương, Tô Văn ðoài ñóng quân ở bên tả, Tống Phước Ngoạn ñóng ở bên hữu, ñối trận với quân Tây sơn. Luôn tiếp mấy ngày giao tranh kịch liệt, quân của Tham  mới chịu lui.

Bấy giờ viên ñội trưởng quân hầu vào báo có người nghĩa dân là Phan Văn Triệu xin vào yết kiến. Triệu người ấp Bảo an trấn Vĩnh long, dũng cảm thiện  chiến, khi Tây sơn vào chiếm Gia ñịnh, Triệu tập hợp quân nghĩa dũng theo giúp Thế Tổ. Thế Tổ sang Xiêm, Triệu vì nhà có mẹ già, không ñi theo ñược. Triệu lẩn lén ở lại trong thôn ấp, thường chỉ huy dân chúng tiến ñánh quân Tây sơn. Quân Tây sơn bắt mẹ già bắt mẹ già của Triệu ñem về trong quân ñể chiêu dụ, Triệu bèn ñến ñầu hàng. Quân Tây sơn tha cho bà mẹ, lấy Triệu làm người bẻ bánh lái trên chiến thuyền. Một hôm thuyền của Triệu ñi tuần trên sông, Triệu vờ xảy chân rơi xuống nước. Vừa lúc ấy có con cá sấu to lướt sóng bơi tới, quân Tây sơn kinh sợ bảo nhau: “Thằng Triệu bị cá sấu ăn thịt rồi!”. Rồi bọn chúng bỏ mặc Triệu, chèo thuyền ñi, nhờ ñó mà Triệu trốn thoát. Nghe tin Thế Tổ từ Xiêm về, Triệu cùng người trong thôn là Trương Tấn Bửu lại tụ họp quân nghĩa dũng chờ sẵn ñể giúp việc cần vương. Khi Thế Tổ ñưa quân về Hồi Oa, Triệu và Bửu dẫn thuộc hạ tìm ñến yết kiến.

Thế Tổ trao cho Triệu chức tổng binh cai cơ, ñặt lệ thuộc dưới quyề của Tôn Thất Huy. Bửu ñược trao chức ñốc chiến cai cơ, ñặt dưới quyền lệ thuộc của Tôn Thất Hội. Huy sai phái viên ñến Giồng Sao báo cho Hà Văn Lộc thận trọng ñóng giữ, không ñể cho ñịch thừa cơ xâm ñoạt. Phái viên trở về báo tin Lộc ñã tử trận trong khi giao chiến với quân Tây Sơn ở Giồng Trôm.

Thế Tổ liền sai cai cơ Nguyễn ðình ðắc ñến ñóng giữ Giồng Trôm thay Hà  Văn Lộc. ðắc người huyện Chân Lộc trấn Nghệ an, kiêu dũng giỏi dậy quân. Khi Thế Tổ trở về Gia ñịnh, ðắc tìm ñến Long xuyên yết kiến, ñược Thế Tổ cho giữ chức cai cơ, ñặt lệ thuộc dưới quyền Tôn Thất Huy. ðắc từng cầm quân ñóng giữ ñồn Mỹ Lung, Trà Tân, lập ñược chiến công. Thế Tổ thấy trại quân ở Giồng Trôm bị cô lập, bèn sai Lê Văn Quân ñến ñóng ở Giồng Sao, Tôn Thất Huy ñòng giữ ở lũy Giồng Triệu ñể tiếp ứng. Tôn Thất Huy nhờ Mạc Tử Sinh ở lại  trấn thủ Hà  tiên, Phạm Văn Nhơn trấn thủ Long xuyên rồi ñem quân lên ñường ñi gấp ñến Giồng Triệu ñể phòng ngừa quân Tây sơn tiến ñánh.

Tống Phước ðạm xin Thế Tổ sai Trương Phước Giáo gọi Võ Tánh ñến Gò Công. Tánh người huyện Phước Yên trấn Biên hòa, sai dời ñến huyện Bình dương. Anh của Tánh là Võ Nhàn là thuộc tướng trong quân ðông Sơn của ðỗ Thanh  Nhơn. Nhàn bị giết vì bị kết tội mưu phản, nhân ñó Tánh ñược quản lĩnh dư ñảng của quân Võ Nhàn. Nghe tin Võ Văn Lượng ở Tân Hòa là người Nghĩa Hiệp, Tánh dẫn bọn Nguyễn Văn Hiếu, Mạc Văn Tô người huyện Kiến Hòa, Trần Văn Tín người huyện Bình dương ñến theo giúp Võ Văn Lượng. Cha Lượng là Trung gia sản giầu có, bị quân Tây Sơn cướp ñoạt, cá mắm nhiều không lấy hết, bọn chúng  ñổ làm phân. Lượng căm tức nói với cha:

- Bọn Tây Sơn coi khing chúng ta quá lắm, phải dấy nghĩa binh giết hết bọn chúng mới hả ñược mối hận này!

Rồi ñó cha con Lượng ñem hết gia tài dùng vào việc bí mật liên kết các hào kiệt. Sau khi Võ Tánh ñem quân bộ hạ ñến giúp, quân số ngày càng tăng. Bọn Lượng bèn tôn Võ Tánh ñứng ñầu, phát lệnh dấy nghĩa ở Phù Viên (Vườn Trầu). Võ Tánh thấy miền Gò Công ñất ñai mầu mỡ, lại nhiều cồn gò ngòi lạch, thóc gạo nhiều mà ñịa thế lại hiểm yếu có thể làm căn cứ ñể ñánh giữ lâu dài. Tánh bèn cho rời quân ñến ñóng ở Gò Công, quân chúng có hơn vạn người. Võ Tánh chia quân làm năm chi, năm hiệu, tự xưng là tổng nhung, ñặt hiệu là ñạo quân Kiến Hòa. Quân Tây sơn qua lại trong vùng thường bị quân Võ Tánh phục kích tiêu diệt. Quân Tây sơn sợ hãi bảo nhau: “Gia ñịnh có tam hùng. Võ Tánh là một” (1). Năm trước, khi từ Xiêm trở về ñến Bãi Ngao, Thế Tổ sai Nguyễn ðức Xuyên ñến tuyên dụ Tánh giúp việc Cần Vương. Khi quân Thế Tổ tiến ñánh Ba Lai, quân Tây sơn chạy về Kha Hôn (2), Tánh dẫn quân chặn ñường ñón ñánh, thắng liền cả ba trận. Thế Tổ khen ngợi, sai người ñến triệu, Tánh bèn ñem quân ñến quy thuận, Thế Tổ trao cho Võ Tánh giữ chức Khâm sai Tổng nhung, chưởng cơ dinh Tiên phong, gả trưởng công chúa Nguyễn Thị Ngọc Du cho Tánh. Bọn Võ Văn Lượng, Nguyễn Văn Hiếu, Mạc Văn Tô, Trần văn Tín ñều ñược trao chức cai cơ hỗ giá Thế  Tổ  tiến quân ñến ñóng ở núi Bát Tiên.

(1): Gia ñịnh Tam hùng: chỉ ðỗ Thanh Nhơn, Chu Văn Tiếp và Võ Tánh.

(2): Kha Hôn: tên thôn ở huyện Kiến hòa tỉnh ðịnh tường. ðịa danh này, bản dịch ðại Nam Nhất thống chí (tập V, Tr.108) phiên là Ca Hon, có chợ và sông Ca Hon.

Bấy giờ quân Tây sơn do chưởng cơ Diệu chỉ huy ñóng ở Trấn ðịnh, ñô ñốc Mân ñóng ở Than Lung. Thế Tổ sai Tôn Thất Huy và Lê Văn Quân ñến ñánh ñồn Trấn ðịnh, bắt sống ñược Diệu, lại tiếp ñánh Than Lung, bắt ñược ñô ñốc Mân. ðược tin thắng trận, Thế Tổ sai Tôn Thất Huy và Tống Phước ðạm ñến quản lãnh các việc dân binh ở Trấn ðịnh, giao cho Tôn Thất Hội cai quản ñội Hậu quân, Lê Văn Quân quản lĩnh Tiền quân, lấy Nguyễn Văn Nhơn làm chưởng cơ vệ Thần sách dưới quyền Tôn Thất Hội, lấy Nguyễn Văn Thành làm cai cơ dinh Trung  quân, dưới quyền Lê Văn Quân.

Thế Tổ cắt ñặt các tướng ñâu ñó vừa xong thì có Hà Hỉ Văn ñem binh thuyền ñến xin yết kiến. Thế Tổ truyền lệnh ñem quân ñến ñóng ở  Ba Giồng, hội các  tướng bàn ñịnh kế hoạch tiến ñánh Sài gòn. Giao cho Nguyễn Văn Trương ñóng  giữ Mỹ tho, sẵn sàng tiếp ứng cho quân bộ ở Trấn ñịnh, sai Tôn Thất Hội cùng với tiên phong Võ Tánh ñem quân bộ ñến bao vây quân Tây sơn do ñốc chiến Lê Văn Minh chỉ huy ở Lũy Ngũ Kiều. Võ Tánh cho quân dùng loại ñèn lồng bằng sắt ñốt cháy rào trại của ñịch. Quân Tây sơn kinh sợ tan rã, quân của Tánh bắt sống ñược  tù binh nhiều không kể xiết.

Thế Tổ ñang ñịnh thừa thắng ruổi dài thì có quân thám mã ở Trấn Biên về báo tin Nguyễn Văn Nghĩa ñại phá quân Tây sơn ở ðồng nai. Thế Tổ liền sai lưu thủ ðoàn Văn Khoa dẫn ñội quân cựu binh vừa chiêu mộ ñến hợp sức với quân của Nghĩa ñóng giữ ñạo Trấn Biên. Rồi Thế Tổ dẫn quân tiến ñến sông Nghi Giang. Thái bảo Tham của Tây sơn cho dựng hàng rào từ chợ ðiều Khiển ñến Khung  Dung ñể chống cự. Võ Tánh cho quân vòng về phía nam Bãi  Tập trận, tiến thẳng về Bến nghé ñể cắt ñường phía sau của quân ñịch. Các tướng chia quân các hướng cùng ñánh giáp vào. Quân Tây sơn tan rã, bỏ chạy tán loạn. Thái bảo Tham thu  thập binh thuyền ñịnh vượt ra cửa Cần Giờ chạy trốn. Thế Tổ sai Lê Văn Quân  ñem quân ñuổi theo chặn ñánh, Tham phải lui về Ba Thắc. Quân Thế Tổ bèn thu phục Sài gòn (lần thứ tư quân Nguyễn triều thu phục Gia ñịnh). ðó là ngày ðinh  Dậu tháng Tám năm Mậu Thân (9-1788). Bấy giờ ñã là năm thứ hai sau khi vu Lê Chiêu Thống bỏ chạy khỏi kinh ñô Thăng long.

Lại nói vua Chiêu Thống từ vùng núi Bảo lộc bí mật ñi lánh ở các nơi thuộc ñất Hải dương, Sơn nam, tập hợp nghĩa binh cần vương,  bị tướng Tây sơn  Ngô Văn Sở ñánh tan ở sông Ngô ðồng. Chiêu Thống phải vượt biên chạy vào Thanh hóa, rồi lại bí mật quay ra huyện Phượng nhãn xứ Kinh bắc. Tại ñây, Chiêu Thống sai văn thần Trần Duy Án, Lê Duy ðản ñem quốc thư sang nhà Thanh. ðến phủ Thái bình, bọn Duy Án mới biết lúc trước Thái hậu (mẹ Chiêu Thống) chạy lên  Cao bằng rồi  cùng với  ñốc trấn Nguyễn Huy Túc theo cửa ải ðẩu Áo chạy sang ñất nhà Thanh, gừi cho quan chưởng dinh Long Bằng xin với Tổng ñốc Lưỡng Quảng Tôn Sĩ Nghị cho quân sang cứu viện. Tôn Sĩ Nghị dâng biểu lên vua Thanh Càn Long xin cho phép Nghị ñiều quân Lưỡng Quảng, Vân nam, Quý châu chia  hai ñường sang cứu viện cho nhà Lê. Biết ñược như vậy, bọn  ðản,  Án bén quay trở lại báo cho Chiêu Thống biết ñể bí mật lên cửa ải ñón tiếp viện binh.

Tôn Sĩ Nghị vừ ñem quân qua cửa ải Nam quan liền truyền hịch bố cáo sẽ thưởng công ñầu cho kẻ nào bắt sống Nguyễn Huệ thì ñược thưởng công ñầu. Bấy giờ Ngô Văn Sở trấn thủ Thăng long. Nghe tin báo, Văn Sở hội  các  tướng bàn kế lui về Tam ðiệp giữ ñất hiểm ñể tiện việc ñánh giữ. Rồi ñó, Sở bí  mật báo cho các trấn bí mật lui quân. Tôn Sĩ Nghị tiến thẳng vào Thăng long, chọn ngày Hai mươi mốt tháng Mười Một tuyên phong Chiêu Thống làm An nam Quốc vương. Các bề tôi văn võ của nhà Lê xin Nghị cho quân tiến ñánh quân Nguyễn Huệ, nhưng Nghị không theo, truyền cho các cánh quân hạ trại nghỉ ngơi, ñịnh ñến ngày mùng Sáu sau Tết mới ra quân.

Ở Tam ñiệp, Ngô Văn Sở sai Nguyễn văn Tuyết ruổi ngựa về Phú xuân cáo cấp. Bắc Bình vương muốn chính ngôi hiệu ñể cố kết nhân tâm, bèn cho ñắp ñàn ở phía nam núi Bình sơn, chọn ngày hai mươi lăm tháng Mười một lên ngôi hoàng  ñế, ñổi niên hiệu là Quang Trung. Rồi ngay ngày hôm ấy truyền lệnh ñưa quân lên ñường ra Nghệ an, chia quân cựu binh Thuận Quảng làm bốn dinh Tiền Hậu Tả Hữu. ðến Nghệ an, Huệ chọn thêm quân mới, ñặt làm dinh Trung quân. ðội quân ñắc thắng của Nguyễn Huệ tất cả có hơn mười vạn, chia làm năm ñạo, hò reo thúc trống tiến ra Bắc. Mùa xuân năm Kỷ Dậu, ngày mồng năm Tết, quân Nguyễn Huệ tiến ñánh quân Thanh ở ñồn Ngọc hồi. Quân Thanh chống cự không nổi, chết trận và bị thương nhiều không kể xiết. ðô ñốc Hứa Thế Hanh, Tổng binh Trương Triều Long, Thượng Duy Thăng, thái thú ðiền châu Sầm Nghi ðống chết tại trận (1). Tôn Sĩ Nghị một mình một ngựa chạy về bắc. Vua Lê Chiêu Thống chạy theo sang nhà Thanh.

(1): Một số tài liệu khác, chẳng hạn Lê Quý Kỷ sự của Nguyễn Thu chép Sầm Nghi ðống thắt cổ tự tử ở ðống ða (Hà nội).

Nguyễn Huệ tiến quân vào thành Thăng long, rồi lần lượt thu trọn cả các ñịa phương Bắc hà, sai người báo cho Nguyễn Nhạc biết tin ñại thắng quân Thanh.

Bấy giờ thế lực của Nguyễn Nhạc ngày một suy yếu, lo Nguyễn Huệ thắng   lớn thì sẽ bất lợi cho mình. Khi nghe tin Phạm Văn Tham thua trận, Nhạc muốn  cho quân vào cứu viện, nhưng lại sợ Huệ thừa cơ ñánh úp nên không ñiều quân ñi. Phạm Văn Tham trông ñợi mãi, không thấy Nhạc cho quân vào cứu,  bèn chọn  vùng Ba Thắc cho quân dàn trại ñóng quân cố thủ.

Thế Tổ bảo các tướng:

- Tham bảo vệ vùng Ba thắc là có ý muốn thừa dịp ñưa thuyền ra biển chạy về Quy nhơn. Ta phải chặn ñường không cho bọn chúng lọt lưới.

Rồi Thế Tổ sai Nguyễn Văn Trương ñem binh thuyền ñi tuần tiễu phía ngoài cửa biển, cùng với các tướng chia quân ñóng ñồn, chặn ñường không cho quân của Phạm Văn Tham chạy thoát. Sai Tôn Thất Hội giữ Vĩnh Trấn, Tống Phước ðạm  giữ việc tham mưu Binh bộ, giao cho Hà Hỉ Văn vượt biển ra Quy nhơn, Thuận  hóa rồi ra Bắc hà dò xét tình hình quân Tây sơn, sang cả Liêm châu chiêu dụ bọn hải phỉ Tề Ngỗi. Sai Tống Phước Châu sang Xiêm báo tin thắng trận, nói quân Tây sơn của Phạm Văn Tham chẳng bao lâu nữa sẽ phải ñầu hàng.

Lại nói Phạm văn Tham ñưa binh thuyền ra cửa cảng, chờ dịp thuận tiện là vượt ra khơi. Thế Tổ biết tin, liền sai tiền quân Lê Văn Quân, hậu quân Tôn Thất Hội, tiên phong Võ Tánh hợp binh tiến ñánh. Cai cơ Nguyễn Văn Mẫn, ðỗ Văn  Hựu ñốc thúc chiến thuyền tiến lên giao chiến trước với thuyền ñịch, chưa ñầy vài lần xáp ñánh ñã chém ñầu ñô ñốc Nguyễn Hùng Hựu của quân Tây sơn, ñoạt ñược cờ tư lệnh ba quân của Hựu. Văn Mẫn, Văn Hựu vẫy cờ hô quân áp vào ñánh gấp, ñạn súng của quân Tây sơn bắn sang như mưa, cả hai người trúng ñạn, chết tại trận (Nguyễn văn Mẫn người huyện Lệ thủy trấn Quảng bình, ðỗ Văn  Hựu người  huyện Hương trà phủ Thừa thiên, có công theo hầu khi Thế Tổ sang Vọng các).

Thế Tổ thương tiếc hai tướng tử trận, ra lệnh cho Võ Tánh cùng Tôn Thất   Hội, Lê Văn Quân thúc quân tiến ñánh. Thủy quân hai bên giao chiến ở Bãi Hổ. Quân Tây sơn rối loạn tan rã, Tham phải cho quân lui thuyền về cố thủ ở Ba Thắc.

Thế Tổ sai Lê Văn Quân ñem quân bộ vòng ñường ñón chặn ở phía sau, rồi ra lệnh cho thủy quân khiêu chiến ở phía trước trận ñịch, nhưng Phạm văn Tham giữ lũy không ra giao chiến. Thấy vậy Thế Tổ tự mình dẫn quân tiến ñánh. Thuộc hạ của Phạm văn Tham có người trong ñội quân Thanh xá, nguyên là bề tôi cũ của  Thế Tổ ñã ñầu hàng quân Tây sơn khi thua trận ở Sài gòn, ñược Tham chọn làm thuộc hạ tâm phúc. Tham sai người Thanh xá ấy ñóng quân ở vành ngoài, ñối diện với lũy của ñô ñốc Mân chỉ huy Tả chi của quân Nam triều. Người Thanh xá này với ñô ñốc Mân là là bạn quen cũ, thường ra ngoài lũy chào hỏi nhau.  Người  Thanh xá bảo Mân:

- Tiểu nhân lúc trước là bề tôi chúa Nam triều, nay lại là tướng bên quân  Tây  sơn. Tình thế bắt buộc như thế, chẳng biết nên thế nào?

ðô ñốc Mân ñáp:

- Ông phải ñầu hàng quân Tây sơn, chẳng qua là sự bất ñắc dĩ. Tây sơn nay như cá nằm trong lưới, ông không sớm lo liệu thì còn mặt mũi nào gặp lại chúa cũ nữa?

Người Thanh xá nói:

- Tiểu nhân tội nặng, sợ chúa thượng không dung tha. Mân ñáp:

- Trời ñất, cha mẹ sao lại nỡ không bao dung? Ông muốn chuyển họa thành phúc dễ như trở bàn tay thôi.

Người Thanh xá nói:

- Nếu quý huynh giúp tâu với chúa thượng cho, tiểu nhân xin mở lũy ñem dâng, khỏi mệt sức tướng sĩ.

ðô ñốc Mân tâu việc ấy lên, ñược Thái Tổ cho phép.  Mân báo  ngay cho  người Thanh xá ấy biết. Sáng hôm sau Thế Tổ ñích thân ñến ñồn lũy của ñô ñốc Mân, người Thanh xá ấy bèn xin vào yết  kiến, rập ñầu nhận tội. Thế Tổ vỗ về an  ủi, rồi cho người ấy trở về, sai ñô ñốc Mân ñem quân ñi theo. ðến cửa Lũy, Mân vẫy quân ùa vào. Quân Tây sơn rối loạn, Phạm Văn Tham chạy về Xoài Rạp. Nguyễn Văn Trương, Lê Văn Quân dẫn quân ñuổi theo, ñánh  tan quân tùy tòng  của Tham. Tham lại chạy về Hàm Long rồi lén chốn về miệt sông Cổ Cò, tìm cách cố thủ ñể chờ quân cứu viện. Từ cửa biển Mỹ tho, tướng Tây sơn là tham ñốc Trần Tú, chỉ huy Nguyễn Chấn ñem thủy binh ñến cứu viện. Thế Tổ ñích thân ñốc thúc chiến thuyền tiến ñánh. Nguyễn Chẩn chết tại trận, Trần Tú cùng thuộc hạ phải ñầu hàng. Phạm Văn Tham nghe tin cả sợ, có người khuyên Tham ñầu hàng, Tham nói:

- Bó thân về với triều ñình, hàng thân lơ láo chẳng còn mặt mũi nào. Người ấy lại nói:

- Vậy ông có dắt theo đoản đao bên mình không? Tham ñáp:

- Ta đâu phải Phương Bính (1) mà dùng đến đoản đao!

(1): Phương Bính họ Trần.

Nhưng rồi thế cùng lực tận, Văn Tham cũng phải đến trước cửa dinh quân Nam triều xin đầu hàng. Thế Tổ tha tội cho Tham, phân tán quân của Tham sung vào quân ngũ các dinh. Gia định lại được dẹp yên, Thế Tổ ngự giá trở về Sài gòn. Cùng dịp đó Trần Văn Học từ thành Goa trở về đảo Thổ chu, Thế Tổ lại sai Học đi Tây dương báo tình hình trong nước cho Bá ða Lộc cùng đầu mục các nước Tiểu Tây xin phát lệnh cho quân sang cứu viện.

Thế Tổ lại sai Tôn Thất Hội ñem quân ñi ñánh ñể nhổ ñồn Cần thơ, sai Lê Văn Quân ra ñóng giữ ñạo Bà rịa. Sau khi Hội và Văn Quân ñã ra ñi, quân hầu vào báo có Nguyễn Hoàng ðức từ Xiêm về xin yết kiến.

ðúng là:

Thu nước Hứa chiến công vang Lỗ Tụng

ðuổi quân Tào tiết cả ñẹp Quan công

Hồi thứ mười hai:

Mạnh thế nước, đất Gia định dựng đô

Nghiêm binh uy, Lê Văn Quân chịu tội

Lại nói chuyện sau trận chiến ở ðồng Tuyên, Nguyễn Hoàng ðức và thuộc hạ năm trăm bị quân Tây sơn bắt sống. Bắc Bình vương Nguyễn Huệ khen ðức là tướng dũng cảm, muốn thu dùng. ðức ở trong quân của Nguyễn Huệ vẫn ñịnh trốn về với Thế Tổ, nhưng chưa có dịp thuận tiện. Một hôm ðức chiêm bao, lớn tiếng chửi mắng Huệ. Nhưng Huệ cho là lời nói mê mà bỏ qua. Huệ lại ñem biếu ðức nhiều châu báu, muốn cố kết tâm ý của ðức.  Nhưng ðức trước sau vẫn không ñổi  ý. Sau khi ra ñánh Thăng long rồi trở về, Huệ ñể ðức ở lại cùng Nguyễn văn Duệ trấn thủ Nghệ an. Văn Duệ vốn là thuộc tướng của Nguyễn Nhạc, không muốn ñể cho Huệ dùng. Sau ðức cùng Duệ theo ñường núi ñi lén về Quy nhơn với Nguyễn Nhạc. Duệ dẫn năm nghìn quân bộ hạ lên ñường về Nam, sai ðức dẫn năm trăm quân tùy tòng ñi trước làm tiền ñạo. ðức ñi ñược hơn  mười ngày, sai người quay  lại tạ ơn Duệ, nói rằng:

- Kẻ quốc sĩ ai cũng ñều thờ phụng cho chủ mình. ðức tôi không quên ơn Nam triều, cũng như tướng quân không quên Tây sơn. Hơn nữa chủ cũ của ðức tôi là bậc chân chúa, thiên mệnh theo về. Tướng quân nếu muốn bỏ tối theo sáng  thì có thể cùng ñi với ðức tôi.

Văn Duệ tức giận, cho là ðức bán rẻ mình, muốn tương kế tựu kế mà giết ñi, bèn sai quân cầm lệnh tiễn ñuổi theo khuyên dỗ  ðức, hẹn ðức chờ ñể gặp nhau  phân biện cho rõ phải trái. ðức biết ý, sợ chậm trễ sẽ bị Duệ bắt, bèn luôn ñêm rẽ  lối khác, theo ñường Lạc Hòn ngoặt sang Vạn Tượng. ðường ñi quanh co khuất khúc, quân sĩ hết lương ăn phải kiếm lá rừng mà hái ăn. Các bộ lạc người  Lào nghe danh tiếng của ðức, nhiều người mang cơm gạo ñến tiếp tế. ðức thoát sang tới ñất Xiêm, nhưng lúc ấy Thế Tổ ñã về nước rồi. Vua Xiêm muốn giữ ðức ở lại, nhưng nghe ðức tâu trình tình cảnh gian nan ñi tìm chủ nên vua Xiêm cũng ưng thuận, lấy lễ tiếp ñãi rồi cho ðức về. ðức về ñến Gia  ñịnh liền tìm ñến  yết  kiến  Thế Tổ, lúc bấy giờ ñang ñóng hành tại ở chùa Kim Cương. Thế Tổ vỗ về yên ủi, rồi trao cho ðức giữ chức Giám quân dinh Trug quân, quản lĩnh tướng sĩ Trung chi.

Thế Tổ triệu họp các tướng ñể bàn ñịnh việc ñánh giữ. Tôn Thất Huy và Tống Phước ðạm tâu rằng:

- Nam triều ta lui vào giữ Gia ñịnh ñến nay ñã hơn mười năm, thất thủ bốn lần, là vì ít quân nên mới bị thua trận, ñịa thế tuy hiểm yếu nhưng cố thủ không vững mới xảy ra như vậy. Tuy nhiên nhà Hán nếu không có Vương Mãng thì không có Quang Vũ hưng binh ở Thung Lăng. Nhà ðường không có rợ Hồ thì cũng không có chuyện ðường Túc Tông dấy quân ở Linh Vũ. Nay chúa thượng thu phục ñược ñất ñai cũ. Chiêm nghiệm ý trờ thì thấy biển Cần Hải gió xuôi, sông Bến Nghé trong nước, rõ là có ñiềm trời ứng. Nghiệm về nhân sự thì trong dân gian lắm thóc nhiều gạo, vui lòng cung ñốn cho quan quân. Binh tướng Tây sơn về hàng, xem chừng ñánh thì thắng ñược.  Nhưng bọn thần nghĩ kỹ thấy ñó  chưa phải là kế sách vạn toàn. Hiện nay ta ñóng quân ở ñồn cũ Tân khai nhỏ hẹp. Hiểm về sức người thì ta không có thành sắt (kim thành) như nhà Tần,  hiểm về thiên nhiên thì không Kiếm Các như nhà Thục. Nếu ñịch ñưa quân  ñánh vào Nam thì không tránh khỏi tại họa bị ñốt thành. Trong hào lũy không  có lương thực khí giới, xảy ra chiến sự biết lấy gì mà ñánh giữ? Vậy bọn thần xin chúa thượng chia các tướng ñi ñóng ñồn ở các dinh, ñồng thời  cho ñắp  thành Gia ñịnh thật vững chắc rôi sau mới huy ñộng binh lương ñể  mưu  ñồ  khôi phục.

Thế Tổ khen lời bàn ấy là ñúng, bèn giao cho Tôn Thất Hội làm ðốc biện xử  lý các công việc trong thành Gia ñịnh.

Quân tuần thám vào báo Hoàng tử Cảnh ñi Tây dương ñã trở về. Trước Cảnh sang Tây dương cầu viện, mất hai năm mới tới nước ðại Tây (Pháp). Quốc vương nước Pháp là Lui thứ 16 ñã hứa hẹn giúp quân. Nhưng xảy ra sự biến ngày 14  tháng 7 (1) nên không thực hiện ñược. Bá ða Lộc bèn bàn với  tùy viên quân sự của Pháp tại Ấn ñộ là Baniêdañột cho hai chiếc tàu (2) theo Bá ða Lộc hộ tống hoàng tử Cảnh về nước. ðến eo biển Ma lắc ca (3) thì phái ñoàn của Bá ða Lộc gặp Trần Văn Học từ Ấn ñộ trở về. Học cùng ñoàn của Bá ða Lộc trở về, ñến ñảo Côn lôn thì sai người ñi trước về báo tin. Thế Tổ sai Tống Phước Tân ñi trước nghênh tiếp, sau ñó sai Tôn Thất Hội ñem binh thuyền ra cửa Cần Giờ ñón phái bộ trở về. Bấy giờ Trần Văn Học ñi thuyền biển, không may gặp bão giạt vào ñảo Luy xông.

(1): tức ngày xảy ra cuộc ðại Cách mạng Pháp (14-7-1789), xóa bỏ chế ñộ quân chủ chuyên chế của Louis XVI.

(2): Hai tàu này hiệu là tàu Rồng và tàu Phượng (NgC) (3): Nguyên văn ghi phiên âm bằng chữ Hán là Ma Lặc.

Hoàng tử Cảnh ñã trở về triều, vất vả ở chốn hải ngoại cả ñi lẫn về mất sáu năm, ñều là nhờ công bảo hộ của Bá ða Lộc. Thế Tổ xét công ấy, trao cho Bá ða Lộc chức ðạt mệnh ñiều chế chiến tàu thủy bộ viện binh Giám mục thượng sư. Senhô (1) và Vanie (2) xin ở lại làm bề tôi cho Thế Tổ, ñược Thế Tổ ban cho họ  tên Việt: Senhô là Nguyễn Văn Thắng, Vanie là Nguyễn Văn Chấn, cùng ñược  trao chức cai ñội, cho quản lĩnh hai tàu Long Phi, Phượng Phi.

(1): Jean Baptiste Chaigneau: ñược Gia Long cho họ tên Việt là Nguyễn Văn Thắng, tước Thắng Tài hầu.

(2): Philippe Vannier: ñược Gia Long cho họ tên Việt là Nguyễn Văn Chấn, tước Chấn Thanh hầu.

Cũng trong dịp này, Thế Tổ sai Trương Văn Giao làm trấn thủ ở Phiên Trấn, Nguyễn Văn ðạo trấn thủ dinh Trấn Biên, Nguyễn ðức Thiện trấn thủ dinh Trấn ðịnh, Hoàng Tiến Thanh trấn thủ dinh Vĩnh Trấn, Mạc Công Bính trấn thủ Hà  Tiên. Lại sai Nguyễn Văn Thành ñóng giữ lũy Ngư Giác, ñề phòng quân Tây sơn  từ phía ñường biển ñánh vào.

Trần Văn Học từ ñảo Luy xông trở về. Thế Tổ sai học làm phiên dịch cho Ôly

(1) ñể dịch nói và dịch các sách vở nói về việc chế tạo hỏa xa, ñịa lôi và các binh khí khác. Thế Tổ sai Học ño ñạc các vùng ñất ñai của thành mới Gia ñịnh, vẽ ñồ bản ñể dâng nộp. Sau ñó Tôn Thất Huy ñốc suất tướn sĩ bắt ñầu từ ngày mồng Một tháng Hai năm Canh Tuất (3-1790) khởi công ñắp thành ñất Gia ñịnh. Thành mở thông tám cửa, ñều xây theo kiểu cửa bát quái: phía Nam hai cửa Kiền Nguyên và Ly Minh, phía Bắc hai cửa Khôn Hậu và Khảm Hiểm, phía ðông hai cửa Chấn Hanh và Cấn Chí, phía Tây hai cửa Tốn Thuận và ðoài Duyệt. Phía trước xây nhà Thái Miếu ñể phụng thờ liệt thánh (2). Phía sau dựng Tẩm ñiện làm nơi ở của Quốc mẫu. Ở giữa xây hành cung. Các kho tàng ở về phía bên tả, các cục chế tạo ở về phía bên hữu. Bốn phía dựng các dẫy nhà cho các quân thân binh túc vệ. Giữa sân lớn dựng kỳ ñài ba tầng, bên trên làm tòa Bát giác ñể quan sát thiên văn, ban ngày treo cờ, ban ñêm thắp ñèn làm hiệu lệnh cho các quân. Bên ngoài thành ñào hào sâu, trên hào bắc cầu thông ra các phố xá dân cư ñược cất dựng có hàng lối   thứ lớp. Chỉ trong ba tháng hoàn tất việc xây cất, làm lễ khánh thành, gọi là Kinh Gia ñịnh.

(1): Ôly, có phần chắc là Olivier Puymannel, thường gọi tên Việt là ông Tín, là một sĩ quan công binh và hải quân, một nhà phiêu lưu người Pháp, người có một vai trò khá quan trọng trong lịch sử Việt Nam. Ông ñóng vai trò chủ chốt trong việc người Pháp giúp hiện ñại hóa lực lượng của Nguyễn Ánh.

(2): Liệt thánh: chỉ tiên tổ các chúa Nguyễn, từ Nguyễn Kim, Nguyễn Hoàng... trở về sau.

Thế Tổ thấy các việc triều chính ñều chỉ mới mở mang ban ñầu, cần phải lưu   ý trù liệu hoạch ñịnh. Bèn cho lập Ty Chiêm hậu, dinh Công ðồng, ñặt Sử quán, Y viện, ñịnh tô thuế, ban hành pháp lệnh, ñịnh rõ chế ñộ quan chức, sửa sang nghi thức triều ñình, ñặt ra phép tắc ngạch số tuyển binh ñể thi hành. Rồi ñó Thế Tổ sai Nguyễn Văn Nhơn, Nguyễn Hoàng ðức, Võ Văn Lượng, Nguyễn ðô, Hoàng Tú Chung, chia ñi xem xét các doanh, hiệu ñịnh số dân tịch, cứ ba ñinh thì chọn lấy một lính, lại tuyển những người tinh anh tráng kiện ñể ñưa vào làm quân Ngự doanh, số khác thì chia bổ cho các chi ñội. Ngoài ra quan quân các dinh nếu chiêu mộ ñược nghĩa binh ở các nơi thì cho phép chọn người trao chức quan ñể chỉ huy các nghĩa binh ấy. Từ chức cai cơ trở lên ñược phép tự lập quân tiêu thuộc (1), ghi sổ báo lên quan ñể ñược cấp lương như ñối với lính tuyển. Mỗi khi có việc ñược phép ñưa các quân tiêu thuộc ấy ñi theo. Lại cho lập xưởng quan thuyền (Chu sư xưởng) ngang dọc ba dặm ñể chuyên ñóng các loại thuyền biển, thuyền chiến, thuyền cong, thuyền then, thuyền son, cách thức quy mô ñều làm theo lời bàn ñịnh của Tống Phước ðạm. Phước ðạm cũng tâu với Thế  Tổ rằng Quang Trung ñã  ñược nhà Thanh phong ắt muốn trổ tài khoe mạnh ñể mưu ñồ nhất thống, xin Thế Tổ ra lệnh cho tiền quân Lê văn Quân phải hết sức chú ý giữ vững ñồn lũy, không ñược ñể xảy ra sơ suất.

Lại nói chuyện Quang Trung Nguyễn Huệ sau khi ñánh tan quân Thanh, ñể tướng Ngô Văn Sở ở lại trấn thủ Bắc thành, còn mình dẫn quân về Nam. Bấy giờ tổng ñốc Lưỡng Quảng mới là Phúc Khang An ñưa thư sang giảng hòa. Huệ bèn  sai mang nhiều vàng bạc hối lộ cho Khang An ñể nhờ An thu xếp cho toàn thành việc ấy. Rồi Huệ sai cháu là Nguyễn Quang Hiển lên cửa ải Nam quan nộp cống  vật ñể cầu phong và xin cho Huệ ñược về kinh triều cận. Vua Thanh  phong cho Huệ làm An nam Quốc vương. Huệ chọn người cháu gọi bằng cậu là Phạm Công Trị có diện mạo giống mình, mạo danh là Nguyễn Huệ ñi sang kinh ñô nhà Thanh ñể tạ ơn. Vua Thanh ban thưởng cho Huệ (tức Công Trị) rất trọng hậu.

Nguyễn Huệ ñã ñược vinh hiển, tỏ ý coi thường Nam triều. Tin báo vào Gia ñịnh, Tống Phước ðạm xin với Thế Tổ truyền lệnh cho Lê Văn Quân phải lưu ý việc phòng thủ. Bấy giờ Lê Văn Quân ñóng ñồn tại Bà Rịa dâng sớ về triều tâu với Thế Tổ, nói kinh ñô mới ở Gia ñịnh chưa ñược vững chắc, nếu quân Tây sơn thuận gió ñem thủy binh vào ñánh tì lo dân Man ở miền thượng ñạo thừa cơ nổi  dậy ở sau lưng, xin Thế Tổ cho ñóng bộ binh ở Quan Hóa, ñậu chiến thuyền ở Hưng Phước ñể phòng ngừa bất chắc. ðợi ñến cuối mùa gió ñông bắc, quân Tây sơn không dám vào sẽ ñem quân tiến thẳng ra lấy Bình thuận, Bình khang, ñóng ñồn dựng trại, chiêu mộ quân lính ñể liên lạc ứng phó với nhau. Như thế quân Tây sơn có vào cũng không thể làm gì ñược. Thế Tổ xét thời chưa cho phép, lệnh cho Lê Văn Quân hãy từ từ ñể trù liệu sau. Rồi ñó Thế Tổ gọi Quân về Gia ñịnh. Quân xin Thế Tổ cho ñánh lấy Bình thuận. Thế Tổ bèn sai Quân chỉ huy quân thuỷ bộ sáu nghìn người, lấy Võ Tánh làm tiên phong, Nguyễn Văn Thành làm phó tiên phong. Trước khi lên ñường, bọn Quân vào bệ kiến. Thế Tổ bảo:

- Chuyến này ñi ñánh là ñể cứu sinh dân một phủ Bình thuận, không ñược từa thắng ruổi dài ñể lọt vào nơi trọng ñịa của quân ñịch mà mất uy mang nhục.

Nhân ñó Thế Tổ ban chiến bào cho bọn Quân. Ba tướng vâng mệnh ñem quân lên ñường. Quân va Tánh chia binh ñóng ñồn ở Phan Rí, Văn Thành ñóng quân ở Hóc Trôm. ðô ñốc Tây sơn là ðào Văn Hổ tiến ñánh, Văn Thành và Võ Tánh từ  hai phía tiếp ứng cho Quân. ðào Văn Hổ thua chạy, Quân sai người về báo tự  nhận là công lao của mình. Võ Tánh nói với thuộc hạ, chê Quân là hạng nhờ gió bẻ măng. Quân muốn tiến ñánh Diên khánh, lệnh cho Văn Thành ñem quân tiến  trước, Võ Tánh tiến ñến Tam ðộc làm hậu ứng. Văn Thành nói:

- Muốn ñánh Diên Khánh thì chỉ nhổ nước bọt xao tay là lấy ñược. Nhưng nơi ñó cách xa Sài gòn, nếu quân Tây sơn ñưa ñại binh ñến thì ñịch nhiều ta ít, chẳng phải là xẻo thịt ném cho hổ ăn ư?

Quân bèn sai Văn Thành ñóng quân ở Mai thị, Tánh ñóng ở Phan rí, Quân tự mình ñem quân tiến ñóng Phan rang hcờ nghe ngóng ñể ñánh lấy Diên Khánh. Thành sai người ruổi ngựa về báo với Thế Tổ. Thế Tổ nói:

- Những phủ huyện mới lấy ñược, phải cố sức giữ lấy một tấc ñất, một  người  dân. Nếu hành ñộng khinh suất thì liệu có chắc thắng hay không?

Rồi Thế Tổ truyền chiếu lệnh cho Quân phải dừng binh ñóng giữ, gọi Văn Thành và Võ Tánh về Gia ñịnh.

Bấy giờ ñô ñốc Tây sơn là Hồ Văn Tự, tham ñốc Từ Văn Tú tiến ñánh Quân ở lũy Mai Nương. Văn Quân không chống cự nổi, thuộc tướng là Nguyễn Quận, Nguyễn Văn Khương tử trận (Quận người huyện Bảo an trấn Vĩnh long, Khương người huyện Vĩnh bình trấn Vĩnh long, có công theo hầu khi Thế Tổ ñến Vọng  các), quân sĩ phần nhiều bị giết, bị thương.

Nguyễn Văn Thành nghe tin Lê Văn Quân bại trận, khuyên Võ Tánh ñem  quân về cứu, Tánh ngoảnh mặt bỏ ñi. Văn Thành nói:

- Giặc ñến nhà ñàn bà phải ñánh, huống là tướng quân ư? Lại còn tình nghĩa  cùng ñược chúa thượng ban chiến bào nữa?

Văn Thành nói xong một mình ñem quân quay lại cứu viện cho Lê Văn Quân. Thế Tổ nghe báo tin, truyền bảo Quân cố thủ chờ viện binh. Quân và Văn Thành giữ lũy Phan rí. Quân Tây sơn kéo ñến bao vây rất ñông. Quân dâng biểu xin thêm viện binh. Thế Tổ sai Võ Tánh cùng Nguyễn Hoàng ðức, Nguyễn Văn Trương ñem quân ñi cứu viện. Nghe tin có viện binh ñến, Văn Quân mở  cửa lũy xua quan ra ñánh, trong ngoài ra sức ñánh ốp vào, quân Tây sơn thất thế tán loạn chạy trốn. Văn Quân tiến ñóng Lũy Lam. Thế Tổ nhận ñược tin báo, truyền lệnh

cho các tướng ñưa quân rút về. Quân lui về ñóng giữ ở Hưng Phước.

Bấy giờ vua Chân lạp là Chiêu Thùy Biện nói với vua Xiêm là Nam triều  nước ta luyện quân ñúc súng, có ý thôn tính ñất ñai nước Xiêm. Vua Xiêm ngờ vực, sửa soạn cất quân sang ñánh Nam triều.

Thế Tổ biết người Xiêm trọng nể Lê Văn Quân, gọi Quân về ñể giao cho  Quân dàn xếp mối bất hòa với Xiêm. Quân hổ thẹn vì bị Võ Tánh khinh bỉ nên cố ý lừng khừng không về ngay, dâng biểu về nói ñại ý trong trận Bình Thuận dạo trước quan quân cứu viện nhiều kẻ ngang ngược cướp phá, xin triều ñình cho phái viên ra xét tội, trừng trị ñể nghiêm quân lệnh. Có lẽ Quân có mưu ngầm muốn  thanh toán với Võ Tánh.

Thế Tổ giận Quân nấn ná không chịu về triều, bèn viết quốc thư, sai Nguyễn Văn Nhàn, Nguyễn Tiến Lượng sang Xiêm ñể phân biện gỡ mối hiềm nghi. Xem ñến biểu tâu của Lê Văn Quân, Thế Tổ khiển trách rằng:

Việc đã quan còn xét gỏi làm gì, chỉ thêm rắc rối. Hơn nữa triều ñình còn lắm chuyện phải lo, Văn Quân kia còn ñịnh toan tính ñiều gì?

Văn Quân sợ tội lại dâng biểu cáo ốm. Thế Tổ bèn sai cai cơ Nguyễn Văn Lợi ra thay thế Quân. Một thời gian lâu, bệnh của Quân không khỏi. Thế Tổ truyền cho Lợi chia quân của Văn Quân làm ba chi Tiền, Trung, Hậu, giao cho Nguyễn Văn Tính quản Hậu chi, ñóng ở ðồng Môn, Nguyễn Văn Lợi quản Tiền chi ñóng ở Bà Rịa. Nguyễn Văn Tính người huyện Long thành trấn Biên Hòa, lúc ñầu theo Chu Văn Tiếp ứng nghĩa, giữ chức Tổng nhung cai cơ, từng theo Tiếp sang Vọng Các, khi trở về ñược bố trí dưới quyền của Lê Văn Quân. Sau Tính lại theo Thế Tổ  trong chuyến sang Xiêm lần thứ hai. Khi trở về Gia ðịnh,  Tính theo Thế Tổ ñi  ñánh quân Tây sơn, có công, từ Mỹ Lung ñến Sài gòn trải qua hơn mười trận chiến chưa từng nao núng. Văn Lợi quê huyện Kiến hòa trấn ðịnh tường. Trước  Lợi  cùng Văn Tính theo Lê Văn Quân hỗ giá Thế Tổ sang Vọng Các. Khi trở về, Tính nhiều lần theo Thế Tổ ñi chinh chiến có công lao, làm quan ñến chức Tổng nhung cai cơ.

Bấy giờ Lợi và Văn Tính thừa lệnh thay chức chỉ huy của Văn Quân, mỗi người ñều ñem quân ñến ñồn trú.

Thế Tổ lại sai Phùng Văn Nguyệt quản lĩnh Trung chi, ñóng ở Hưng Phước, cũng là ñể xem xét bệnh tình của Lê Văn Quân thế nào. Văn Quân khỏi ốm, từ Hưng Phước về Gia ñịnh. Thế Tổ sai giao Quân cho triều ñình xét tội. Các  quan ñền nói tội của Văn Quân ñáng phải xử tử. Thế Tổ xét Quân có công theo hầu sang Vọng Các, trải bao gian lao nguy hiểm, khi về Gia ñịnh ñi chinh chiến có công lao nhiều nhất, không nỡ xử ñến cực hình. Thế Tổ bèn sai tước ñoạt quan tước của Quân, cho chờ ñể lập công chuộc tội. Quân là kẻ không có học, ít hiểu biết, nghe tuyên mệnh của Thế Tổ thì uất ức hổ thẹn, rồi uống thuốc ñộc tự tử.

Thế Tổ vừa giận vừa tiếc, ñích thân ñến nơi Quân ở gào khóc, xong cầm roi ñánh lên quan tài một trăm roi. Các quan tướng có mặt tại ñó chẳng ai không khiếp phục. Thế Tổ chế ngự các tướng nghiêm minh, than tiếc cho Lê Văn Quân không giữ ñược trọn ñạo bề tôi. Quân số Tiền quân do Quân quản lĩnh ñã phân ra các chi, nhưng chưa có tướng chỉ huy, Thế Tổ bèn sai chưởng cơ Hậu quân Tôn Thất Hội giữ chức chưởng Tiền quân, sai chưởng cơ dinh Tiên phong Võ Tánh giữ chức chưởng Hậu quân (they Tôn Thất Hội), cai cơ dinh Trung quân  Nguyễn  Văn Thành giữ chức chưởng dinh Tiên phong (thay cho tánh). Lấy phó tướng dinh Hậu quân Nguyễn Văn Thư giữ chức phó tướng Tiền quân, trưởng chi dinh Tiên phong Mạc văn Tô làm phó tường Hậu quân, cai cơ dinh Trung quân Nguyễn Văn Tính làm phó tướng dinh Tiên phong.

Cắt ñặt các chức vụ ñâu ñó ñã xong xuôi, Thế Tổ ñịnh cùng các tướng bàn ñịnh kế sách tiến ñánh quân Tây sơn. Vừa khi ấy có tin báo công chúa Ngọc   Tuyên từ Phú xuân sai người vào tâu việc cơ mật.

ðúng là:

Lui giặc mưu thần nhường Kiến Vũ 
Diệt thù kế mật quá Hồ Dương

Hồi thứ mười ba:

Cửa Thị nại, quân Nam triều báo thắng

Thành Phú xuân, Bắc Bình vương băng hà.

Lại nói về công chúa Ngọc Tuyên là con gái thứ mười hai của Võ Vương, ñã gả cho chưởng cơ Nguyễn Văn Thống. Sau sự biến năm Giáp Ngọ, Thống chết, công chúa về lánh ở Vân Dương, cắt tóc làm ni. Quang Trung Nguyễn Huệ xâm phạm tới lăng mộ các vị liệt thánh, công chúa bèn sai con rể là Nguyễn ðức Tuấn ngầm tới xã Kim ngọc, ðịnh môn, Cư Chính dặn dò cư dân tùy cách bảo vệ lăng  mộ. Có người xã Cư chính là Nguyễn Ngọc Huyên vẫn bí mật phụng thờ lăng Cư chính, nay dời lăng về một nơi sạch sẽ yên ổn.

Khi Thế Tổ về Gia ñịnh, công chúa sai người thân tín tên là Hỉ ñáp thuyền buôn vào tâu với Thế Tổ, lại ghi Khúc ca Hoài Nam dâng lên. Khúc ca này do xử   sĩ Thai Dương (1) là Hoàng Quang, giỏi quốc âm soạn ra. ðoạn ñầu thuật lại việc các ñời chúa trước của Nam triều mở  mang gian khổ, ơn ñức thấm nhuần; phần  sau quy tội bọn quyền thần, căm giận phản tặc, lời lẽ rất bi tráng. Thế Tổ sai phổ biến khúc hát ấy trong quân sĩ, ai nghe cũng nhỏ nước mắt.

(1): Thai Dương: tên xã ở huyện Hương trà, nay thuộc huyện Hương ñiền tỉnh thừa thiên.

Thế Tổ sai người bí mật mang chỉ dụ và chiếu sắc lưu không trở về Vân  Dương giao cho công chúa ñi chiêu dụ những người dân lành trung nghĩa. Cả những kẻ theo quân Tây sơn, nếu họ chịu quy thuận, tùy từng trường hợp cũng ban sắc chỉ cho họ, ñợi ngày ñại quân trở về thì cầm sắc chỉ tới quân doanh ñể ñược giao công việc. Nhân ñấy, Thế Tổ báo các tướng:

- Thế lực Tây sơn ñang mạnh, chưa thể diệt trừ ngay ñược. Nhưng  nếu  năm tháng lần lữa không tiến ñánh thì chẳng khác gì ñể cho bọn chúng rảnh tay nghỉ ngơi. Chi bằng nhân lúc này thuận gió cho thủy binh tiến theo cửa Cần Giờ, bộ binh tiến theo ñường Bình Thuận, chiếm ñược châu nào thì xây thành ở  châu  ấy, nhổ ñược huyện nào thì ñóng ñồn ở huyện ấy. Phên dậu che chắn của ñất  Gia ñịnh này kiên cố thì thế lực Tây sơn tất phải suy yếu.

Các tướng nghe nói, tâu rằng:

Lòng người mong nhớ thì ñất Bạch Thủy nhà Hán lại trùng hưng, miền Linh Vũ nhà ðường lại tái tạo. Hiện nay ở Thuận Hóa hàng năm ñến mùa gió nồm, lòng người lại nhớ chúa cũ. Dân Gia ñịnh mỗi  khi chúa thượng ban chiếu chỉ, ai nấy  ñều tranh nhau nộp lương, thuyền buôn Tây dương thì bán súng ống, quân tướng nước Xiêm giúp ta ñánh vùng rừng núi. Nguyễn Nhạc chẳng qua như mặt trời gác núi ñằng tây, Nguyễn Huệ làm mưa làm gió cùng lắm chưa trọn một buồi sáng. Quân lính Nam triều ta ngày một tinh nhuệ, tướng sĩ ta ngày càng hăng hái. Xin chúa thượng cứ thử ra quân ñánh phá ñồn Thi nại thử xem thành bại ra sao, rồi sau sẽ tính mưu khác.

Thi nại xưa gọi là cửa Thì Phú (thuộc huyện Bồng), phía nam là cửa Trà Ô, phía bắc là cửa Tân Quan; núi Thì Phú, núi Bào Voi xa bày ở hai bên tả hữu. ðó là nơi hiểm yếu phòng vệ mặt biển của ñất Quy nhơn. Tây sơn ñã cho quân ñóng giữ ở ñó ñể ngăn  chặn quân Nam từ ðồng nại ra. Bấy giờ các tướng  muốn ñánh Thi  nại ñể mở ñường biển thông với Quy nhơn. Tống Phước  ðạm khuyên  Thế  Tổ nghe theo lời bàn của các tướng. Thế Tổ bèn sai Võ Di Nguy ñốc thúc ñóng năm hiệu thuyền lớn là Hoàng Long, Xích Nhạn, Thanh Tước,  Bạch Yến và Huyền  Hạc; sai Ngô Công Quỹ cùng tham luận Lê ðình Liêm tới các ñạo Cổ Chiên, Xích Lam tuyển chọn ñinh tráng ñể bổ sung vào quân ngũ; sai Nguyễn Hoàng ðức cùng tán lý Chiêu hiệp sức với tướng giữ ñồn Bà Rịa. Sau ñó Nguyễn Hoàng ðức tiến ñánh Phố Hài, tán lý Chiêu cùng Nguyễn Văn Lợi ñem quân tới ñánh các vùng  hiểm yếu ở Lâm Dương, Sa ðàm; Nguyễn Văn Nhơn hiệp sức với tướng trấn thủ ðồng Môn là Nguyễn Văn Tính ñốc thúc việc ñắp lũy ðồng Môn. Nguyễn Văn Thiện nguyên quản lĩnh hai ñạo Long Xuyên, Kiên Giang hiệp sức với tướng trấn thủ Hà Tiên là Mạc Công Bính phòng giữ, cắt ñứt ñường biển. Thế Tổ lại  viết quốc thư cho vua Xiêm, nói Quang Trung Nguyễn Huệ sắp cho quân bộ ñánh  người Man ở thượng ñạo, tiến ñánh Nam Vang rồi quay lại ñánh vào mặt trước Sài gòn. Nay bàn kế: Nam triều sẽ ñem ñại binh ñánh Quy nhơn, xin vua Xiêm cũng cho ñại binh sang ñánh Nghệ An. Nếu Tây sơn giữ Nghệ an thì quân Xiêm ñánh phía trước, quân Nam ñánh mặt sau. Nếu Tây sơn giữ Phú xuân thì quân Xiêm vây mặt sau, quân Nam vây phía trước. Thư viết xong, Thế Tổ sai Nguyễn Văn Thụy cùng Nguyễn Tiến Lượng ñi sứ sang Xiêm. Lại sai tả quân Tôn Thất Huy, hậu quân Võ Tánh, trung doanh giám quân Tống Phước ðạm giữ Gia ñịnh; sai Nguyễn ðức Thành ñem ñội quân Kiên uy ñến ñóng giữ ở ðồng Tranh, Vũng tàu. ðức Thành người Bình dương., sau khi tòng quân ñược bổ vào ñội Phiên Nhự thuộc quyền chỉ huy của Tôn Thất Dụ. Thành chỉ huy ñội quân bài ñao giao chiến với quân Tây sơn bị bắt sống. Thành vờ nhận chức của giặc, sau lại quay về với Nam triều, ñược thăng chức Tổng nhung cai cơ, chiêu tập nghĩa dũng, tiến ñánh quân  Tây sơn, nhiều lần lập chiến công, ñược Thế Tổ sai ñem quân ñến ñóng giữ  các  nơi nói trên ñể ñề phòng bất chắc.

Rồi Thế Tổ sai Nguyễn Văn Thành ñem năm mươi chiến thuyền ñi trước làm tiên phong. Thế Tổ tự mình dẫn quân xuất phát từ sông Nghi Giang, Nguyễn Văn Trương theo hỗ giá. Thủy quân tiến ra cửa Cần Giờ, các hiệu thuyền mới ñóng lần ñầu tiên ñược thử dùng ñi biển, gặp gió nam thổi mạnh, thừa  thế tiến thẳng tới  Diên Áo. Quân Thế Tổ bắt sống thuyền tuần tra của Tây sơn, hỏi cung biết thủy quân Tây sơn ở cửa Thi nại không phòng bị. Thế Tổ bèn hạ lệnh cho Nguyễn Văn Thành cùng Phạm Văn Nhơn chỉ huy ñội Phượng thuyền, Nguyễn Văn Trương cùng Nguyễn ðức Xuyên chỉ huy ñội Long thuyền, ñột nhập vào trước, Võ Viết  Bảo quản lãnh hỏa pháp chi huy ñội thuyền Bằng Nhất, hiệp ñồng với Trần ðăng Long và Nguyễn Văn Khiêm, các ñội quân cùng tiến.

Nguyễn ðức Xuyên người huyện Phú Vang tỉnh Thừa Thiên là người dũng lược, theo việc quân có công hỗ giá ở ðiệp Hòn Chồng, Hà tiên. Khi Thế Tổ ñi Vọng Các, Xuyên giết nhầm thương nhân người Xiêm, sợ bị tội, phải ở lại vùng Rạch Gầm. Sau ngày Thế Tổ ở Xiêm về, Xuyên cùng Nguyễn văn Khiêm ñến Bình Thuận ñể do thám tình hình giặc và thu thuế dầu, vải. Viết Bảo là người huyện Tống Sơn trấn Thanh hóa, từng ñược sai ñi dụ hàng dư ñảng quân ðông  Sơn. Khi Thế Tổ sang Vọng Các, Bảo không theo giặc, phải lánh về miền sông Tam Kỳ. Sau ñó Bảo theo Võ Tánh tiến ñánh quân Tây sơn ở Gò Công. Sau ngày Thế Tổ thu phục Gia ñịnh, Bảo ñược  bổ chức tiểu sai. Trần ðăng Long người  huyện Diên Phúc ñạo Quảng nam, là người khôi ngô tuấn tú có sức khỏe, năm  mười chín tuổi tòng quân. Khi Thế Tổ ñi Vọng Các, Long bị ốm không ñi theo ñược. Bị quân Tây sơn bắt, Bảo giả làm người câm nên ñược tha về. Khi Thế Tổ   về tới Gia ðịnh, Long ñược thăng chức túc trực. Văn Khiêm là người Phong ðiền Thừa Thiên, theo cha vào Gia ðịnh tòng quân. Khi ðịnh vương ñi Long Xuyên, Khiêm ở lại lánh trong thôn xóm. Thế Tổ lên nắm quốc chính, Khiêm tìm ñến, ñi theo ñánh dẹp. Trong trận ðồng Tuyên, Khiêm bị Tây sơn bắt. Khi xa giá từ Xiêm về, Khiêm trốn thoát khỏi tay giặc, theo Lê Văn Duyệt tìm ñến hành tại xin yết  kiến. Sau Khiêm theo Thế Tổ trong chuyến Thế Tổ sang Xiêm La lần thứ hai.

Bấy giờ các tướng cùng ñi với Phạm Văn Nhơn theo Nguyễn Văn Thành, Nguyễn Văn Trương tiến ñánh ñồn cửa biển Thi nại. Quân Tây sơn của ñô ñốc Thành và chỉ huy Tính vừa nghe tin quân Nam triều kéo tới, ñã tan vỡ bỏ chạy. Quân Thế Tổ phóng lửa ñốt thủy trại giặc, bắt ñược chiến thuyền  rất  nhiều. Nguyễn Văn Thành cùng Nguyễn Văn Trương muốn thừa thắng tiến công Quy Nhơn. Thế Tổ cho rằng quân sĩ mới tập hợp, không lợi việc ñánh nhanh, bèn ra  lệnh thu quân trở về. Nguyễn Hoàng ðức xin cử binh tiến công Phố Hài,  tướng   Tây sơn phải bỏ lũy trốn chạy. Tiếp ñó ðức lại xin cho ñánh lấy Phan Rí. Thế Tổ thấy ở Bình Thuận dân ñói, quân không có lương ăn, bèn ra lệnh thu binh trở về. Sau khi về Gia ðịnh, Thế Tổ thăng Nguyễn Văn Thành quản lĩnh dinh tiên phong, ñược tiếp nhận các thuyền của người Tây dương và thuyền mũi tày bắt ñược của quân Tây sơn ñể dùng vào việc chiến trận. Thế Tổ lại sai ñắp lũy mới ở Mỹ tho, ñóng trọng binh ở Hưng Phước; rồi sai Nguyễn ðức Thành làm trấn thủ ñạo Tân Châu, kiêm quản hai ñạo Hùng Thắng, Chiến Sai. Lại sức cho trấn tướng Hà Tiên ñề phòng hải phỉ người Chà và. Bấy giờ Nguyễn Tiến Lượng và Nguyễn Văn   Thụy từ Xiêm trở về, gặp bọn chúng ở Hòn Cau. Hai bên ñánh nhau, Bọn Tiến, Lượng chém ñược hơn ba mươi thủ cấp, bắt sống hai tên, ñoạt ñược một chiến thuyền dâng lên Thế Tổ và tâu với Thế Tổ việc vua Xiêm muốn biết hiện tình Tây sơn ra sao. Thế Tổ sai Lượng áp giải hai tên tù binh Chà và sang giao cho vua Xiêm, còn tình hình của quân Tây sơn sẽ xin báo sau.

Lại nói chuyện sau khi Nguyễn Tiến Lượng vâng mệnh sang Xiêm, Thế Tổ muốn biết rõ thế lực của Quang Trung và tình hình Bắc hà ñộng tĩnh ra sao, cùng   là kế sách nên ñánh hay nên giữ, bèn họp các quan văn võ. Thế Tổ hỏi:

- Quang Trung ñã nhận tước phong của nhà Thanh, vậy các bề tôi cũ của nhà Lê còn có ai xướng nghĩa nữa không?

Tống Phước ðạm thưa:

- Các quan văn võ của nhà Lê phần nhiều theo vua Chiêu Thống chạy sang nhà Thanh. Hào kiệt Bắc Hà không ai không nhớ nhà Lê, nhưng hành ñộng thì sợ Nguyễn Huệ giết hại, nên không dám làm gì. Chỉ có Lê Duy Kỳ là em vua Lê chiếm giữ Tuyên Quang, Cao Bằng, dựa vào thế lực của thổ tù Nùng Phúc Tấn, Hoàng Văn ðồng, liên kết với vùng Trấn Ninh, Trịnh Cao, Quy Hợp của Vạn Tượng mưu ñánh Nghệ An. Nguyễn Huệ  sai trấn tướng Nguyễn Quang Diệu,  ñô ñốc Nguyễn Văn Uyển ñem năm nghìn tinh binh, theo ñường thượng lộ  Nghệ An tiến ñánh, chiếm ñược Trấn Ninh, diệt Trịnh Cao, Quy Hợp.  Vua  nước Vạn Tượng phải bỏ thành mà chạy. Quang Diệu thừa thắng ñuổi dài tới  tận biên giới Xiêm La, chém tướng Vạn Tượng là tả súy Phan Dung và hữu súy Phan Siêu, rồi kéo quân về Bảo Lộc. Lê Duy Kỳ cùng bọn Nùng Phúc Tấn, Hoàng Văn ðồng thế không chống ñỡ nổi, ñều bị quân Quang Diệu giết.  Việc  ấy xảy ra trước khi Quang Trung nhận sắc phong của nhà Thanh.

Thế Tổ nói:

- ðó là việc nghĩa cử, tuy thất bại nhưng cũng ñủ làm cho nhà Lê khởi sắc.

Rồi Thế Tổ hỏi việc Nguyễn Huệ xin thụ phong với nhà Thanh không gặp trở ngại gì hay sao? Phước ðạm thưa:

- Huệ diệt Duy Kỳ rồi sai sứ sang nhà Thanh báo tin thắng trận, nhân ñó xin mở cửa ải Thúy Bình ở Cao Bằng, ải Du Thôn ở Lạng Sơn ñể cho dân chúng họp chợ thông thương, lại xin ñặt phái bộ ñại diện ở phủ Nam Ninh trong nội ñịa. Nhà Thanh sợ Huệ mạnh, ñều nghe theo những ñiều Huệ xin.

Thế Tổ hỏi:

- Bài bản chính sự của Nguyễn Huệ như thế nào?

ðạm thưa:

- Có nhân nghĩa thì có thể ñổi yếu ra  mạnh. Bạo ngược thì tuy mạnh sẽ thành  yếu. Phù Sai không mạnh hay sao. Thế mà không ñịch nổi Việt vương Câu  Tiễn. Thiếu Khang không yếu hay sao, thế mà cuối  cùng diệt ñược Hàn Súc  vậy.

Lúc ấy có viên ñội trưởng mật sai vào tâu rằng:

- Nguyễn ðình ðắc ở Bắc hà, ủy cho cai ñội Quyền vào báo tình hình của Tây  sơn.

Thế Tổ gọi vào, hỏi:

- Sự tình Tây sơn thế nào? Quyền thưa:

- Quang Trung Nguyễn Huệ đã chết ngày hai mươi chín tháng chín. Thế Tổ quay sang hỏi Tống Phước ðạm:

- Nguyễn Huệ tung hoành ñược mấy năm?

ðạm thưa:

- Nguyễn Huệ xưng vương năm Bính Ngọ, xưng đế năm Mậu Thân, năm nay là năm Nhâm Tí, hết số, cả thảy là bảy năm.

Thế Tổ hỏi:

- Huệ chết đột ngột như thế vì cớ gì? Quyền thưa:

- Nguyễn Huệ sắp khởi binh đánh nhà Thanh, bỗng lâm bệnh nên không thực  hiện ñược. Một tối Huệ ñang ngồi, bỗng tối tăm mặt mũi rồi thấy một cụ già  đầu bạc từ trên không bước xuống. Cụ già khoác áo trắng, chống gậy sắt, mắng Huệ rằng: “Ông cha ngươi sinh ra trên đất Nguyễn chúa, đời đời là dân của Nguyễn chúa, sao người dám xâm phạm đến lăng tẩm?”. Nói ñoạn cụ già cầm gậy đánh vào thái dương Huệ. Huệ xây xẩm ngã vật xuống, hồi lâu mới tỉnh.  Sau ñó Huệ nói cho trung thư Trần Văn Kỷ biết, rồi bảo Kỷ: “Phú Xuân là đất thần kinh, ta lo là không thể sống lâu được”. Rồi đó Huệ cho gọi trấn thủ Nghệ An Nguyễn Quang Diệu về bàn việc rời đô. Chưa bàn định xong thì bệnh tình của Huệ ngày một tăng, rồi lo buồn mà chết.

Thế Tổ nâng tay lên ngàng trán tạ ơn tiên vương thần linh, rồi hỏi tình hình vua nối nghiệp của Tây sơn thế nào. Quyền thưa:

- Thế tử Quang Toản của Tây sơn lên ngôi năm mười hai tuổi, an táng thi hài của cha ở phía nam Hương giang, tôn thụy hiệu là Võ Hoàng đế, đổi niên hiệu là Cảnh Thịnh, phong cho em là Quang Thùy là Khang công, tiết chế các doanh thủy bộ ở phía bắc, phong cho Quang Bàn là Tuyên công, lĩnh chức dô đốc trấn Thanh hoa; phong cho cậu là Bùi ðắc Tuyên làm thái sư, trông côi các việc cơ mật trong ngoài, cùng với thái úy Phạm Công Hưng nắm giữ việc quân quốc trọng sự; cho trung thư phục chính Trần Văn Kỷ giữ chức trung thư cơ mật vụ; sai thiếu phó Nguyễn Quang Diệu, hỗ giá Nguyễn Văn Huấn, nội hầu Nguyễn Văn Tứ, tư lệ Lê Trung cùng trấn giữ Nghệ An. Sai đại tư khấu Võ Văn Dũng, đại tư hội Nguyễn Văn Dụng, thiếu bảo Nguyễn Văn Danh, đại tư mã Ngô Văn Sở, Hình bộ thượng thư Lê Xuân Tài, tuần kiểm Chu Ngọc Uyển, tiết  độ Nguyễn Công Tuyết cùng trấn giữ Bắc thành.

Thế Tổ hỏi:

- Liệu Toản có thể làm vua ñược không? Quyền thưa:

- Toản chỉ thích chơi bời, mọi việc ñều do ðắc Tuyên quyết định cả. ðắc Tuyên mặc sức hoành hành, tác oai tác phúc dân chúng trong ngoài không ai không oán ghét Tuyên, mà chê Toản là yếu hèn.

Thế Tổ hỏi:

- Nguyễn ðình ðắc hiện nay ở ñâu? Quyền thưa:

- Đắc hiện ñang đi các vùng Sơn Nam, Kinh Bắc chiêu dụ hào kiệt, một sớm sẽ mang theo nghĩa sĩ đến quy phục Nam triều.

Tiếp đó Thế Tổ sai gọi Tôn Thất Huy tới bàn việc đối phó với Tây sơn. Huy là con thứ hai của Tôn Thất Dục, giỏi dùng binh, có mưu lược của người làm  tướng. Huy chẳng nề gian lao nguy hiểm theo hầu Thế Tổ, lập nhiều công lao, nổi danh ngang hàng với Tôn Thất Hội. Bấy giờ Huy ñang ốm nặng, rồi mất, không ñược gặp vua. Quân hầu cận vào báo tin, Thế Tổ ngậm ngùi thương xót giờ lâu, lại vì nỗi chưa ñánh bại ñược Tây sơn nên lại càng thêm buồn giận. Thế Tổ  bèn sai ñưa thư báo tin cho vua Xiêm.

Cai ñội Quyền tâu rằng:

- Có cựu thần Trần Hưng Đạt vượt biển vào, xin ñược bệ kiến.

Hưng ðạt người huyện Hương trà, là con thứ bảy của viên ký lục Hà tiên cũ là Trần Quế. ðạt thuần hậu, có kiến thức, chí khí, trước giữ chức hàn lâm viện.    Khi quân Trịnh lấy Phú xuân, ðạt muốn theo ðịnh vương vào Gia ñịnh nhưng  không kịp, bèn lén vào Quảng Nam ở ẩn dạy học, sau ñó sắp sửa vào Nam thì bị quân Tây sơn bắt. Nhiều lần ðạt ñã ở bên bờ cái chết, có viên quan Tây sơn thấy ðạt có tướng mạo phúc thiện, bèn giải cứu cho khỏi chết. ðạt bèn cùng em là ðức nhân lúc quân Tây sơn sơ hở bèn chèo thuyền vượt biển vào Nam yết kiến Thế Tổ (1). Hưng ðạt nói:

Trời giúp Nam triều, khiến cho Nguyễn Huệ chết đột ngột, thành Chà Bàn không có quân chi viện. Xin chúa thượng nhân cơ hội này trước hết tiến đánh Nguyễn Nhạc để lấy đường đánh ra Phú Xuân.

(1): Khi Thế Tổ lên ngôi ở Gia ðịnh, Trần Hưng ðạt có con gái được chọn làm cung tần. Bà sinh được hoàng tử thứ tư, tức là bà Thuận Thiên Cao hoàng hậu – mẹ vua Minh Mạng.

Thế Tổ theo lời bàn của Hưng ðạt, cho gọi Tống Phước ðạm vào bàn việc

đánh Tây sơn.

ðúng là:

Trời bỏ, Tây sơn đâu vững mãi

Người phù, Nguyễn chúa dễ cơ may.

Hồi thứ mười bốn:

Hoàng tử trưởng mở phủ đông cung

Thành Quy nhơn đại quân vây bủa

Chân dung hoàng tử Cảnh lúc bảy tuổi do họa sĩ Maupérin vẽ tại Pháp vào năm 1787

Lại nói chuyện Thế Tổ sắp ñi ñánh Quy Nhơn, gọi Phước ðạm vào bảo trình bày kế hoạch ñiều khiển tướng sĩ. Phước ðạm thưa:

- Quang Toản tuy nhỏ dại, nhưng tướng giỏi còn nhiều. Nếu Nguyễn Nhạc bị đánh, thế tất Quang Toản phải cho quân vào cứu. Quân ta thế lực chưa mạnh lắm, e rằng khó ñánh một trận mà diệt ñược ngay. Phàm thượng sách của binh gia chẳng gì bằng tự giữ. Nay xin chúa thượng sức cho các doanh lo việc ñóng giữ tích trữ quân lương, tướng sĩ lo luyện tập võ nghệ, ñợi khi bên ta binh  cường lương ñủ mới có thể ra quân tiến ñánh. Vả lại thái tử là ngôi trừ nhị của cả nước, ở triều ñình thì giám sát việc nước, ra ngoài phủ dụ quân sĩ ñể ràng buộc lòng người, giữ vững gốc nước. Xin chúa thượng trước hết hãy ñịnh ngôi thái tử, chọn một hai vị ñại thần giúp ñỡ, khiến cho trên thì có thể thay chúa thượng chăm sóc quốc mẫu sớm tối, dưới thì trấn an cho dân chúng Gia ñịnh, khiến cho bên trong không có mối lo, sau ñó chúa thượng hãy ngự giá thân chinh, thần nghĩ ñến lúc ấy cũng chưa muộn.

Bấy giờ Hoàng trưởng tử Cảnh tuổi vừa mười bốn, thiên tư thông minh tuấn  tú. Thế Tổ nghe lời khuyên của ñại thần, bẩm với quốc mẫu, rồi sai hữu ty chọn ngày làm lễ, tế cáo lăng miếu, sách lập hoàng tử Cảnh làm thái tử, ban ấn ðông cung. ðó là ngày Giáp Dần tháng Ba năm Quý Sửu (4-1743). Sắc phong viết:

“Cha mà có con như trời có ñức nguyên. ðức nguyên dần lớn lên thì ñạo   trời mới hưng thịnh. Gốc có cành như nguồn có nhánh. Ngọn nguồn sâu thì dòng chảy xa. Cũng có người nghĩ tuổi thơ non sức, làm ñược việc chăng?  Nhưng nếu chúng trí một lòng thì chẳng lo gì gian hiểm. Lịch số của trời ñã ở thân ngươi. Nguôi hãy gắng tâm  gắng ñức, tỏ ánh rực rỡ tướng tinh của mình,  ñể cho dân này trong ñời này ñược tắm sóng ơn trong biển nhỏ”.

Hoàng tử Cảnh ñã vâng mệnh thụ phong làm thái tử, Tống Phước ðạm lại tâu rằng:

- Đang lúc nước nhà đa nạn, xin cho thái tử hiểu biết việc binh. Xưa ðế Khải đi đánh đất Cam, Bá Cầm đánh đất Phỉ, đều do gia học vậy.

Thế Tổ bèn giao cho Thế tử giữ chức Nguyên súy, quản lĩnh dinh tả  quân, chia làm năm vệ: Thần Võ, Thần Oai, Thần Dũng, Thần Toán, Thần Lược. Rồi  Thái tử mở súy phủ, ñặt liêu thuộc, lấy ñại thần bên văn Lễ bộ một người, bên võ phó tướng một người giúp việc trong phủ. Việc nhỏ thì do hai ñại thần ñó giải quyết, việc lớn thì do súy phủ quyết ñịnh, làm như thế ñể cho thái tử tập quen với chính sự.

Thế Tổ bảo Phước Đạm rằng:

- Đông cung tuổi còn nhỏ, ta muốn chọn người hiền làm sư phó ñể giúp đỡ.  Phước Đạm xin lập Thái học đường, đặt các chức phụ đạo, đốc học, hàn lâm,

thị học, hàng ngày sớm tối tập họp ở Thái học ñường ñể nghe giảng giải kinh sử. Phàm ðông cung nói gì làm gì, quan thị học phải ghi lại, hàng tháng dâng lên cho chúa thượng xem ñể biết ñức nghiệp của thái tử ngày một tiến ích.

Thế Tổ xuống lệnh làm theo lời bàn ấy. Tống Phước Đạm tiến cử Ngô Tòng Chu sung chức ðông cung phụ đạo, Trịnh Hoài ðức, Lê Quang ðịnh sung chứa đông cung thị giảng.

Ngô Tòng Chu người huyện Phù cát phủ Bình ñịnh, ngụ cư ở Gia ñịnh, theo học với Bình dương ẩn sĩ Võ Trường Toản. Trường Toản là người kinh học súc tích, lập chí cao khiết. Khi Tây sơn nổi dậy, Toản ở nhà dạy học. Buổi ñầu trung hưng, Thế Tổ ñóng ở Gia ñịnh, thường vời Toản ñến gặp, khen Toản là bậc cao thượng, ban cho hiệu là Gia ñịnh xử sĩ Vinh ðức Võ tiên sinh. Tòng Chu theo học với Võ tiên sinh, học hành thuần chính,  có khí tiết, lúc ñầu ñược trao chức Hàn  lâm viện, sau thăng chức chế cáo, rồi thăng Lễ bộ tham tri, sau ñược bổ chức  ký  lục dinh Trấn biên. Trịnh Hoài ðức người tỉnh Phúc Kiến nhà Thanh. Ông nội tên  là Hội, hồi ñầu nhà Thanh, ñể tóc chạy xuống phía nam, ngụ cư ở Trấn biên. Cha Hoài ðức tên là Khánh bỏ tiền ñể ñược chức cai thu, dần ñược thăng chức cai ñội. ðức có chí lớn hiếu học, theo mẹ ñời về ở Phiên Trấn, thờ Võ Trường Toản làm thầy. Lê Quang ðịnh người huyện Phú vang phủ Thừa thiên, cha là Sách làm thủ ngự nguồn ðà Bồng. Quang ðịnh mồi  côi cha từ  nhỏ, nhà nghèo nhưng thông minh dĩnh ngộ, hiếu học, cùng với Nguyễn Hương, người Bình Thuận, vào lưu ngụ ở huyện Bình dương, cùng ñến xin theo học Võ Trường Toản. Quang ðịnh  chơi thân với Trịnh Hoài ðức và Ngô Nhân Tịnh, lập ra Bình dương Thi xã, người có văn học bốn phương phần nhiều ñều có ghé qua thăm viếng.

Thế Tổ về Gia ñịnh cho mở khoa thi Hương. Quang ðịnh và Hoài ðức dự thi ñều ñỗ, cùng ñược trao chức Hàn lâm viện chế cáo, rồi cùng ñược cử giữ chức   ðiền tuấn ñi ñến các huyện khuyên dân chăm chỉ việc nông tang. ðức có phong ñộ trầm tĩnh, ñúng mực, khi bàn luận thường giữ ñại thể; Quang ðịnh có tài năng hiểu biết, thông minh mẫn tiệp, quen thạo chính sự ñược Tống Phước ðạm yêu  mến, quý trọng. ðến ñây Thế Tổ nghe lời tâu của Phước ðạm, giao cho Trịnh Hoài  ðức và Lê  Quang ðịnh hầu giảng cho ðông cung.  Còn Ngô Tòng Chu hiện ñang ở  Trấn biên, sẽ ñiều người khác ra thay ñể ñiều Tòng Chu về giúp việc cho Thái tử. Bấy giờ Tôn Thất Hội dẫn các tướng vào tâu rằng:

- Nay ðông cung ñã lập, nhưng quân Tây sơn vẫn còn ñó chưa trừ ñược. Phải  rửa cho sạch mối thù này. Xin chúa thượng sai Phạm Văn Nhơn làm tả quân phó tướng, cùng với giám quân Tống Phước ðạm giúp ðông cung ở lại  ñóng giữ Gia ñịnh. Thần nguyện cùng Võ Tánh, Nguyễn Văn Thành hỗ giá thân chinh, chia ñường tiến quân thu phục các huyện gần Quy nhơn ñể khuyếch trương thanh thế. Thần tính rằng Thái  ðức Nguyễn Nhạc thế cô, nếu không chết bởi thiên binh Nam triều ta thì cũng phải xuống làm ma ñịa phủ.

Lại nói chuyện Thế Tổ từ ngày về dựng ñô ở Gia ñịnh ñến nay, mỗi lần nghĩ tới những ngày gian khổ ở Long Khâu, lăng mộ tiên vương ở Ngự Bình, tâm can ngày ñêm như lưa ñốt, ngọc thể mệt mỏi, những lo Quang Vũ ñầu bạc, bắp Chiêu Liệt thịt sệ ra mà chân ñế thì ñang ở Tâm Thất, ñô quận Thục ñã ngả về ngả về nhà vua, ñịnh mang ñội quân áo trắng ở Lạc dương quyết sống mái một trận. Nhân lời tâu của Tôn Thất Hội, Thế Tổ bèn thưa với mẹ, giao cho Thái tử  Cảnh ở lại trấn  thủ Gia ñịnh, tự mình ñem quân ñi ñánh. Bấy giờ Thế Tổ gọi họp các tướng ñể bàn ñịnh việc xuất quân. Giao cho chưởng tiền quân Tôn Thất  Hội chức Khâm sai  Bình Tây ñại tướng quân, chưởng hậu quân Võ Tánh làm Khâm sai tham thặng Bình Tây đại tướng quân, chưởng dinh tiên phong Nguyễn Văn Thành làm Khâm sai Bình Tây tiền tướng quân, chưởng cơ quản Trung chi Nguyễn Hoàng ðức làm Khâm sai chưởng hữu quân dinh Bình Tây phó tướng quân, ñặt dưới quyền ñiều khiển của Tôn Thất Hội, Trung doang giám quân Nguyễn văn Trương ñốc thúc việc thu tô thuế của bốn doanh, Hộ bộ Phan Thiên Phước cùng tham tri Nguyễn  ðức Chí ñôn ñốc thuyền lương, cai cơ Võ Di Nguy quản Trung thủy doanh Nội thủy, cai cơ Nguyễn ðức Thiện chỉ huy chi Hiệu nghĩa, ra Quảng Ngãi triệu tập nghĩa binh các ñạo ñóng ñồn ở Trá Khúc ñể dương oai, cai cơ Nguyễn Văn Lợi vẫn ñóng ñồn ở ñạo Hưng Phước và Phố Châm thuộc các sách người Thượng.

Đô đốc Tây sơn Nguyễn Văn Thái người ở huyện ðồng Xuân Phú yên, nguyên chỉ huy đạo Trung Dũng của Tây sơn đưa quân đến quân doanh xin hàng, được trao chức Khâm sai đô đốc, sai đi chiêu mộ quân sĩ cũ lập thành chi Hiệu trung, đặt dưới sự điều khiển của Nguyễn Văn Thành, tiến đóng các lộ Thạch Tân, Sa Lung. Cai bạ ở Phiên Trấn là Nguyễn Tử Chu cùng Hình  bộ Nguyễn Công Nghị giám sát các doanh thủy bộ để nghiêm cấm quân sĩ cướp phá.

Mọi việc cắt cử ñâu ñấy ñã xong, ñịnh tới ñầu mùa hạ sẽ cất quân.

Tôn Thất Hội cùng Nguyễn Văn Thành, Nguyễn Hoàng ðức chỉ huy quân bộ ñánh quân của ñô ñốc Tây sơn Hồ Văn Tự ở Phan Rí. Tự bỏ trốn theo ñường thượng ñạo Tham Lô. Quân Thế Tổ thu phục ñất Bình Thuận. Thế Tổ sai quản   lãnh chi Kiến Võ là Nguyễn Văn Tính ñóng giữ Bình Thuận. Võ Di Nguy và Nguyễn Văn Trương chỉ huy thủy binh các ñạo tiến ñến Hòn Khói. Quân của Võ Tánh cũng tiếp ñến, hai mặt  dồn ñánh. Chỉ huy quân Tây sơn là Trí bỏ chạy về Quy nhơn. Quân Thế Tổ thu phục huyện Bình Khang, thừa thắng tiến thẳng ñến Xuân ðài thuộc Phú yên, ñánh quân của ñô ñốc Tây sơn Hồ Văn ðiềm ñóng ở lũy La ðài. ðiềm thua chạy, quân Nam triều thu phục Phú yên.

Thế Tổ ra lệnh cho phó Trung thủy dinh  Trung quân Nguyễn Văn Nhơn tạm  ở lại giữ Phú Yên, sai Nhơn ñem binh dân tới hành tại ñể chờ ñiều ñộng. Cai ñội  Võ Văn Lượng cùng tiền chi hiệu úy Nguyễn Văn ðức ñánh nhổ lũy Hoa Bông, tu phục Diên Khánh. Nguyễn Văn Trương và Võ Di Nguy bảo hộ ngự thuyền tiến ñóng ở cửa biển Thi nại. Võ Tánh tiến đánh nhổ lũy Thi Nại, ñuổi ñánh quân Tây sơn ở cầu Tân Hội. Tánh đóng quân ở Bình Thạnh, Nguyễn Nhạc sai con là Bảo ra ngoài thành giao chiến, bị ñánh thua, phải bỏ chạy. Bảo rút về ñóng ñồn từ núi Thổ Sơn tới núi Úc Sơn ñể chống quân Nam triều. Quân bộ của Tôn Thất Hội theo hai ñường Hà Nha, Cù Huân kéo tới. Thế Tổ truyền lệnh cho Hội bí mật sai quân chặt cây ở gò Phú Quý, giả vờ mở ñường tiến quân ñể cho quân Tây sơn nghi, rồi cùng Nguyễn Văn Thành ñang ñêm vượt Kỳ Sơn, hội quân với Võ Tánh ñánh úp phía sau. Quân Tây sơn bất ngờ bị ñội voi chiến làm tan vỡ rối loạn. Tư khấu Võ Văn Dũng, ñô ñốc ðào Văn Hổ chạy trốn. Quân Thế Tổ nhổ lũy Úc Sơn, thu ñược súng ống khí giới nhiều vô số. Bảo chạy về Quy nhơn. Nguyễn Nhạc giận Quang Toản không cho quân vào cứu, nói với Bảo:

- Bốn bề ñều là anh em, sao bọn họ nỡ vô tình như thế? Bảo thưa:

- Đội quân cha con một lòng thì mới mong xong việc ñược. Nhạc gật ñầu nói:

- Ta cứ phòng thu kiên cố, xem quân Nam làm gì ñược ta?

Nói ñoạn, Nhạc ra lệnh ñóng chặt cửa thành phòng thủ. Bọn Tôn Thất Hội, Nguyễn Văn Thành tiến ñóng ở núi Tam Tháp. Nguyễn Nhạc sai tướng là ñô ñốc ðẩu, tham tán Tú ñóng ñồn ở núi Khố Sơn (1) dựa và ñịa thế cao bắn súng  lớn, quân Nam triều không thể tiến lên ñược. Thế Tổ muốn chọn người cho trà trộn vào quân Tây sơn ñể thi hành mật kế. Lúc ấy có Trần Công Hiến người Quảng ngãi, năm trước ứng nghĩa, ñịnh cướp ñường quy phục Nam triều, nhưng không ñịch nổi quân Tây sơn. Nay Hiến ñến quân doanh xin tự mình ñang ñêm ñến Càn dương, bí mật lọt vào lũy giặc, tùy cơ làm nội ứng. Thế Tổ khen ngợi, sai ñi. Lại sai Nguyễn ðức Xuyên một mình ñến trước lũy, nói to với quân Tân sơn:

- Nay quân Nam triều ñã chiếm ñược từ cầu Tân Hội tới núi Tam Tháp. Chủ của các ngươi phải thu binh vào thành, ñại quân ta bốn mặt bao vây, thành Quy Nhơn chẳng bao lâu nữa sẽ bị triệt hạ. Thế mà  các  ngươi vẫn vì  bọn ñội ðấu mà cố thủ cô thành, chẳng phải là tự chuốc lấy cái chết hay sao?

Quân Tây sơn nghe vậy không bắn súng ra nữa.

(1): Đại Nam Thực lục (bản Dương Minh thị) chép tên núi này là Phố Sơn.

Thế Tổ sai Nguyễn Văn Trương vào lúc rạng sáng ñốc thúc ñại quân liên tiếp tiến ñánh. Trần Công Hiến một  mình xông xáo ñánh phá ở trong lũy. Quân Tây  sơn rối loạn, mở cửa lũy ñầu hàng. Tham tán Tú và ñô ñốc ðẩu của Tây sơn chạy trốn. Quân Nam triều chiếm lũy Khố sơn. Tiếp ñó các ñạo  quân bộ của  Võ Tánh và Tôn Thất Hội tiến sát ñến bên ngoài thành Quy nhơn vây xung quanh thành.

Bấy giờ Thế Tổ tới xứ Lam Kiều, Nguyễn Văn Thành từ ñồn Phúc Hậu tới yết kiến. Quân Tây sơn thừa dịp sơ hở ñánh úp ñồn Phúc Hậu. Nguyễn Văn Thành bèn dẫn quân quay về ñánh, chém ñược vài trăm tên quân của Tây sơn. Rồi ñó Nguyễn Văn Thành ñem quân về hợp sức với ñại quân ñánh phá Quy Nhơn. Trương Phúc Luật quản lĩnh hơn hai mươi chiến thuyền của các ban túc trực tiếp ñánh cửa Thái Cần, ñoạt ñược bảy thuyền của Tây sơn, thừa thắng tiến thẳng tới cửa biển ðại Áp, ñốt thủy trại của quân Tây sơn. Thế Tổ sai Nguyễn Văn Trương tiến ñánh Phong Mãi ñể chặn ñường chi viện của thủy binh giặc, rồi tự ñốc thúc binh thuyền ñánh vào cửa An Dụ. Trương cùng Nguyễn Văn Nhơn, Nguyễn ðức Thiện chia làm ba ñường tiến ñánh Lại Dương, Bản Trường, ñốt cháy nhiều chiến thuyền của Tây sơn. Tiếp ñó lại ñánh các cửa Mỹ Ý, Tân Quan. Quân Tây sơn tan vỡ tán loạn.

Thế Tổ truyền lệnh cho Nguyễn Văn Nhơn cùng Võ Văn Lượng, Nguyễn  Long ñưa quân trở về Phú Yên,  ñắp lũy La ðài, dựng kho chứa thóc,  chuẩn bị  quân như ñầy ñủ. Thế Tổ triệu Trần Công Hiến ñến trao chức Tổng nhung cai cơ, ban cho thẻ yêu bài (1) sai Hiến về Quảng Nam chiêu mộ cho ñược khoảng bảy trăm quân ñể bổ sung cho Hữu chi ñóng giữ ở Vệ Giang.

Thế Tổ lại lệnh cho các tướng nên thừa cơ cấp tốc ñánh phá thành giặc. Bấy giờ quân Nam triều ñang vây bức thành Quy nhơn, khiêu chiến suốt mấy ngày mà Nguyễn Nhạc vẫn cố thủ không ra. Tôn Thất Hội ñang ñịnh ñến ngự doanh ñể bàn mưu với Thế Tổ thì có gián ñiệp ở Phú Xuân báo tin Nguyễn Nhạc sắp có viện  binh từ Phú Xuân và.

Đúng là:

Mèo con mấy bận dương cung võ

Mả tổ khôn lo rước voi giày

Hồi thứ mười lăm:

Chiếm Quy Nhơn, tướng Tây sơn ñổi kế

Cứu Diên Khánh, quân Đông cung lại về

Lại nói chuyện quân Thế Tổ vây ñánh Quy Nhơn ñã lâu, Nguyễn Nhạc thế quẫn, bèn viết thư sai quân ruổi ngựa cấp cáo với Phú Xuân. Cảnh Thịnh Nguyễn Quang Toản sai tướng là Thái úy Phạm Công Hưng, hỗ giá Nguyễn Văn Huấn, tư  lệ Lê Trung, tư mã  Ngô văn Sở dẫn một  vạn bảy nghìn quân bộ, tám mươi thớt voi, thống lĩnh ðặng Văn Chân dẫn ba mươi chiến thuyền, chia làm năm ñường  kéo vào cứu viện.

Tin báo về hành tại, Thế Tổ sai Nguyễn Văn Thành ñem quân ra cửa Thạch Tân chặn ñịch. Bọn Phạm Công Hưng theo ñường khác từ Sa Lung vòng ra  mặt  sau quân Nam. Nguyễn Văn Thành lui về giữ Lại Dương, gặp quân của Hưng, hai bên ñánh năm trận ñều ñuổi ñược. Nhưng quân của Hưng lợi về tốc chiến, Nguyễn Văn Thành sợ không chống cự nổi, bèn theo ñường bộ chạy về cửa Thị Nại cùng hội quân với thủy binh. Chưởng cơ ñạo Quảng Ngãi là Trần Ngọc Chữ giao chiến với Tây sơn, tử trận ở sông Trà khúc. Nguyễn ðức Thiện rút quân về ñóng ở núi Cung Quang. Trần Công Hiến giao chiến với tư mã Ngô Văn Sở bị thua, chạy về quân doanh ở Thị Nại. Tôn Thất Hội tâu với Thế Tổ:

- Quân thế của Phạm Công Hưng rất mạnh, xin chúa thượng ra lệnh cho các tướng sĩ giữ vững các thành lũy mới lấy ñược, còn chúa thượng hãy tạm rút  quân về ñể tránh mũi nhọn của bọn chúng, chờ khi quân ñịch sơ hở sẽ ñưa quân tiến ñánh.

Thế Tổ bèn bảo các tướng rằng:

- Thành Quy Nhơn kiên cố, chưa thể hạ ngay ñược, ta phải tạm thời lui quân, nhưng rút từ từ, không ñược cướp phá tài sản của dân chúng. Nếu quân Tây sơn ñuổi ñánh phía sau thì hậu quân ñổi làm tiền quân, vừa ñánh vừa rút, không cần thắng, chỉ cốt bảo toàn quân mình là chính.

Khi ñại quân ñã lui về Phú Yên, có người lo viện binh của Tây sơn ñuổi theo, Nguyễn Văn Thành nói:

- Cảnh Thịnh ở Thuận Hóa và Nguyễn Nhạc ở Quy nhơn, bên ngoài là thân thích, nhưng bên trong là cừu thù, danh tuy là cứu viện, nhưng thực là muốn mưu ñồ thôn tính. Nguyễn Nhạc thì tự cứu mình còn chẳng xong, còn ñuổi theo sao ñược!

Thế Tổ sai Tôn Thất Hội giữ Phú Yên ñể chặn Tây sơn, còn mình rút quân về. Hội ñắp lũy Bình Khang, lại ñắp thành ñất ở Nha Trang, gọi là thành Diên Khánh, giao cho Nguyễn Văn Thành đóng giữ. Cai cơ dinh Hậu thủy là Nguyễn Suyền

ñến ñóng giữ huyện Bình Khang.

Có người nói:

- Quân ta ñi qua Bình Thuận, nhiều người bị phiên vương Thuận Thành là Tá đón đường cướp giết. Tên giặc này không trừ ñi thì khác nào tiếp tay cho Tây sơn. Xưa Minh vương diệt Chiêm ñặt trấn Thuận Thành, cho quân lính người Kinh theo hộ vệ. Sau ñó Minh Vương lấy các vùng ñất phía Tây Phan Rí, Phan Rang làm phủ Bình Thuận, ñặt quan quản trị; những vùng còn lại thì vẫn cho thuộc quyền của Kế Bà Tử. Kế Bà Tử chết, cai cơ Tá nối ngôi  làm phiên vương. Khi Tây sơn ñánh vào, Tá ñem hết ấn triện, sắc phong ra ñầu hàng. Khi quân ta rút về Gia ñịnh, Tá chiếm các ñộng người Man, chống lại quan quân.

Bấy giờ có hai tù trưởng của Tá là Nguyễn Văn Hào, Nguyễn Văn Chấn  không chịu theo Tá ñầu hàng Tây sơn, tự dẫn hai trăm quân bản bộ vào quy phục, Thế Tổ cho lệ thuộc vào doanh Tiền quân. Nghe lời các tướng, Thế Tổ bèn sai Nguyễn Văn Hào ñem quân tiến ñánh, bắt chém Tá. Rồi ñó Thế Tổ ra lệnh cho các tướng thu quân về.

ðoàn chiến thuyền ra tới biển khơi thì gió to nổi lên, Lễ bộ tham tri Nguyễn ðức Trí, thuộc nội cai cơ Lưu Văn Trung, bị lật thuyền chết ñuối (Trí người huyện Phù cát Bình ðịnh, theo ñi ñánh dẹp có công,  Trung người  huyện Bình Dương,  Gia ñịnh, có công ở Vọng Các). Thế Tổ ra lệnh cho quân thủy lên bờ rút về bằng ñường bộ.

Tướng của Quang Toản là bọn Phạm Công Hưng thấy quân Nam ñã rút ñi,  bèn vào thành Quy Nhơn. Nguyễn Nhạc sai bưng một mâm vàng, một mâm bạc ra khao quân, sai con là Bảo ñến cảm tạ rằng:

- Phụ vương tôi có chút lễ mọn úy lạo quân sĩ. Hưng nói:

- Phải mang cả tòa thành này mà khao quân nhà vua!

Rồi Hưng sai tịch biên kho tàng, thu hết khí giới mà chiếm lấy thành Quy Nhơn.

Nhạc tức giận nói:

- Toản không nghĩ tới nhà bác nữa sao? Ta xin ngươi cho quân cứu viện mà ngươi lại chiếm thành của ta! Ngươi mà giữ trọn ñược thân xác thoát khỏi tay quân Nam thì thằng ác này chết cũng cam lòng. Còn thằng giặc Hưng kia theo ñóm ăn tàn, rồi quân Nam sẽ nghiền nát mày ra.

Nhạc có ý muốn chống lại Hưng, nhưng không có người ủng hộ, tình thế không biết làm thế nào, tức hộc máu mà chết. Bấy giờ là tháng Chín năm Quý Sửu (1793). Nguyễn Nhạc khởi binh năm Giáp Ngọ (1774), xưng Tây sơn vương năm Bính Thân (1776), xưng Trung ương Hoàng ñế năm Mậu Tuất (1778) ñến năm này mất, tung hoành ñược hai mươi năm.

Phạm Công Hưng báo tin về Phú Xuân, Quang Toản mừng nói:

- Chí của Tiên phụ muốn diệt Quy Nhơn ñể hoàn thành nhất thống, đến nay mới được toại nguyện!

Rồi Quang Toản sai bề tôi bộ Lễ chuẩn bị lễ vật ñể làm lễ tấu cáo lăng miếu. Toản lại cùng cậu là Bùi ðắc Tuyên bàn nhau phong cho con  Nhạc là Bảo tước hiệu là Hiếu công, cắt cho huyện Phù Li làm thực ấp, lấy hiệu là “Tiểu triều”, sai tham nghị Bùi ðắc Trụ phụ giúp cho Bảo, nhưng thực là ngầm ức chế Bảo.  Mẹ  Bảo nói khích rằng:

- Khai thác ñất ñai ñều là công của cha mày,  nay chỉ ăn lộc một ấp, chịu nhục  như thế thì thà chết còn hơn.

Thế là Bảo nảy ý bất hòa với Toản.

Nguyễn Văn Thành ở Diên Khánh do thám biết ñược việc ñó nói với thuộc hạ:

- Thật là hồng phúc của nước, Nhạc vừa bị trời diệt, chỉ còn hạng giặc non. Bảo mà chẳng phải là của báu, Toản mà chẳng thể kế thừa (1). Bọn tên Hưng là lũ gian tặc chẳng tránh khỏi bị băm thây. Ngươi thay ta về Gia ðịnh xin với chúa thượng mau mau ra quân, sớm trừ giặc nước, báo mối thù tử trận cho cha ta.

Nói ñoạn Nguyễn Văn Thành sai người thuộc viên ñó vào Gia ðịnh tâu lên  Thế Tổ.

Lại nói Thế Tổ xem xong biểu tâu của Nguyễn Văn Thành bèn bảo Tống Phước ðạm:

- Thành có nhuệ khí dẹp giặc, lòng son ñáng khen, nhưng ñại quân vừa mới về, chưa tiện hành ñộng. ðất Diên Khánh bốn phía chiến trường, sinh linh lầm than khổ cực. Nay ta sai ðông cung ra ñó trấn giữ, khanh hãy gắng giúp ñỡ.

Thế Tổ cho gọi Nguyễn Văn Thành về Gia ðịnh, lệnh cho thái tử Cảnh ñến ñóng giữ ở Diên Khánh. Lại sai Tống Phước ðạm và bọn Phạm Văn Nhơn, Tống Viết Phước, Bá ða Lộc ñi theo ñể giúp ñỡ. Thái tử Cảnh sắp ra ñi,  Thế  Tổ dặn rằng:

- Ta nếm ñủ mọi ñắng cay mới có ñược mảnh ñất cỏn con này. Ngươi hãy gắng  úy lại vỗ về, ñiều ñộ ñứng ñắn, khiến cho trăm họ biết ý dụng binh của  triều ñình là ở yên dân. Dân ñược yên vui thì họ mới theo ta. Có thế mới có thể diệt trừ ñược Tây sơn. Ngươi ñối với ta, tình cha con, nghĩa là quân thần, có công   thì thưởng, có tội thì phạt theo ñúng phép công.

ðông cung Cảnh cúi lậy vâng mệnh ra ñi.

Thế Tổ sai chưởng cơ Nguyễn Văn Tứ mang quân bản bộ ñi do thám trước theo sự ñiều khiển của ðông cung. Cai ñội Nguyễn Văn Khiêm cùng với  tướng  trấn thủ ñồn Thạch thành là Nguyễn Long mang quân bản bộ trở về thành Diên khánh ñể nhận lệnh ñiều ñộng. Võ Văn Lượng cùng lưu thủ Nguyễn Văn Nhơn, cai cơ Nguyễn ðức Thành giữ Phú Yên. Thế Tổ cho gọi Tôn Thất Hội về. Hội xin bỏ vương hiệu của nước Thuận Thành, ñặt lệ thuộc vào dinh Bình Thuận, sai Nguyễn Văn Hòa làm chánh trấn, Nguyễn Văn Chấn là phó,  quản lãnh phiên liêu và các sách người Thượng, hàng năm thu tô thuế.

Thống lãnh Thanh Hoa thượng ñạo là Hà Công Thái dâng biểu xin di thu các khoản tô thuế. Thế Tổ hậu thưởng cho và sai ñi. Lại lệnh cho Thái chiêu tập ñội nghĩa dũng ñể hưởng ứng với quân của triều ñình.

 ðông cung Cảnh dâng biểu nói ở thành Diên Khánh không ñủ quân nhu. Thế Tổ sai Nguyễn Văn Thành ñôn ñốc thuyền lương tới cung cấp, nhân tiện do thám ñộng tĩnh bên quân Quang Toản như thế nào.

Bấy giờ Quang Toản sai tướng Nguyễn Quang Diệu ñem thủy binh vào cửa biển Nha Trang, Nguyễn Văn Hưng ñem bộ binh ñến Bình Khang, hỗ giá Nguyễn Văn Huấn, kiểm ñiểm Trần Nhật Kết mang quân vào cướp phá Phú Yên. Tướng Trấn thủ Nguyễn Văn Nhơn lui về giữ La Bàn thượng ñạo. Vừa lúc  ấy Tống  Phước ðạm mang quân ñi tuần hành, ñến Tô Hà nghe tin quân Tây sơn vào ñánh. Phước ðạm gửi thư cho Nhơn nói: “Các ông cầm quân không quá ba ngàn. Quân giặc kéo tới ñông hơn bốn vạn, biết khó mà lui, ấy là sự khéo xử của con nhà võ”.

Văn Nhơn biết ít không thể ñịch nhiều, bèn cùng với Võ Văn Lượng, Mạc  Văn Tô, Nguyễn ðức Thành dẫn quân lui về Phan Rang. Lúc  ấy có lệnh của Thế  Tổ cho Nhơn mang quân sở thuộc bảo vệ thuyền lương tới Diên Khánh, sau ñó  theo sự ñiều khiển của ðông cung.

Văn Nhơn trên ñường ñưa quân về Diên Khánh bị quân Tây sơn ñuổi theo. ðông cung sai Trần văn Tín mang quân ra nghênh chiến, ñánh bại quân tây sơn ở Thanh Khê. Tướng Tây sơn tung hết quân ra ñánh, quân Tín hơi lui. Quân Tây sơn tiến ñến bao vây thành Diên khánh khắp ba mặt. ðông cung cùng bọn Văn Lượng ñóng chặt cửa thành cố thủ, sai Mạc văn Tô ñóng ñồng ở Tam ðộc, Nguyễn văn Nhơn ñóng ñồn ở Long Cương, Nguyễn Long ñóng ñồn ở thượng ñạo ñể ngăn   giặc và mở thông ñường tiếp viện của quân Nam triều.

Thế Tổ nghe tin cấp báo, bàn sai Nguyễn Hoàng ðức cùng với Nguyễn Thái Nguyên, Nguyễn Công Nghị ở lại ñóng giữ Gia ñịnh, Nguyễn Văn Trương ñến  thay Nguyễn Văn Thành quản lĩnh chiến thuyền cuẩn bị ñánh giặc, Trương Phúc Luật quản lãnh ban trực quân Thần sách tuyển chọn quân tinh nhuệ trong ban Tả Hữu cho ba vệ tiến trước ra Bình Thuận. Hộ bộ Trần ðức Khoan, tham tri Nguyễn Văn Mỹ hiệp sức với Nguyễn Kỳ Kế chở thuyền lương tới cửa biển Tắc Khái ñể cung cấp cho quân sĩ.

Kế người Lệ Thủy Quảng bình, trước kia theo Chu Văn Tiếp làm cai hợp, sau thăng chức chính dinh câu kê, cùng với ký lục Ngô Hữu Hựu thu các khoản thuế biệt nạp ñể sung vào việc chi dùng cho Nhà nước, khi về triều ñược thăng Hộ bộ hữu tham tri, cùng với chính khanh Phan Thiên Phước coi giữ việc tài chính. Bấy giờ quân Nam triều ñánh ñông dẹp bắc, tốn phí rất lớn, nhờ tay Kế mà lương tiền ñược dồi dào ñầy ñủ. Thế Tổ khen Kế mẫn cán, giao cho việc quân lương ở Diên Khánh.

Ngày thứ tư năm Giáp Dần (1794), Thế Tổ ñích thân chỉ huy trung quân tiến ñánh, sai Tôn Thất Hội tiết chế thủy quân, ñóng ñồng ở vũng La nhung, Võ Di Nguy quản lãnh dinh Trung thủy tiến quân theo ñường biển. Gặp thuyền quân Tây sơn ở Kỳ Na, Trương Phúc Luật cho chiến thuyền tiến ñánh, ñoạt ñược kho lương Phan rang, rồi tiến quân ñến Chư Châu, lại ñánh sang Phú yên, bắt ñược một thuyền tuần thám của Tây sơn.

Quân Tây sơn mấy ngày liền ñánh thành Diên Khánh không hạ nổi, nghe tin ñại quân kéo tới, tan vỡ chạy trốn. Thế Tổ liền sai Tôn Thất Hội làm tiên phong,  Võ Tánh làm hậu tập, chỉ huy trung quân ñuổi ñến Xuân ðài, ñánh tan quân Tây sơn do ñô ñốc Thiêm chỉ huy. Nguyễn Văn Thành chỉ huy quân Tả chi của thượng ñạo tướng quân Nguyễn Long, Võ Văn Lượng cùng với tướng giữ Bình Thuận là Nguyễn Văn Tính chỉ huy dinh Tả quân cùng sáu vệ quân Thần sách theo ðông cung ñánh giặc ở ba lũy Hà Nha, ðồng Thị  và Chủ Sơn. Cai hợp Nguyễn ðình Lan người huyện Phước Lộc Gia ñịnh, tử trận. Quân của ðông cung bắt sống hơn hai nghìn tù binh. ðô ñốc Tây sơn Nguyễn Văn Mân bỏ chạy. ðông cung lại trở về lũy Tân Thị chờ sẵn ñể hỗ giá Thế Tổ. Văn Thành chỉ huy quân các vệ ñóng giữ ở La ðài, Nguyễn văn Nhơn quản lãnh chiến thuyền ñi tiền ñạo, cùng Nguyễn Văn Trương ñánh quân Tây sơn do Nguyễn Văn Chân làm thống lãnh, Nguyễn Văn Thận làm ñổng lý ở cửa An Dụ, cước ñược hơn mười thuyền lương, rồi thừa thắng tiến vào cửa ðại Cổ Lũy ở  Quảng Ngãi. Nguyễn ðình ðắc ñưa ba trăm quân  bản  bộ ñuổi theo Nguyễn Văn Thận, giao chiến ở núi Tam tòa. Trần ðăng Long bị  quân Tây sơn bắn bị thương ở chân, băng bó vết thương xong lại hăng hái chiến ñấu. Quân Tâu sơn bị bắt sống hơn tám trăm tên. Trần Công Hiến chỉ huy quân Hùng võ theo Nguyễn Văn Trương ñánh giặc là ñô ngu Nguyễn Văn Giáp ở kho Phú ðăng, cướp ñược hết thảy thuyền lương. Tiền quân phó tướng Nguyễn Văn  Thư trúng ñạn chết tại trận. Thư người huyện Kiến Phong trấn ðịnh tường, trước  kia chiêu mộ quân nghĩa dũng theo Tôn Thất Hội, từng giữ ñạo Kiền ðồn và ñóng ñồn ở Xào Châu, Phòng Ngự, Ba Thắc có công, nay tử trận.

Tôn Thất Hội tiến ñánh các lũy Tiêu Ky, Mai Hương, cướp ñược nhiều khí giới. Võ Tánh phá giặc ở phố Hội an, tiến công ñồn ở cửa Thị Nại. Các tướng  muốn thừa thắng tiến thẳng ñến Quy Nhơn. Bá ða Lộc có biết thiên văn, tâu xin    rút quân ñể ñề phòng gió to. Thế Tổ ra lệnh cho chiến thuyền lui về ñóng ở Vũng Lấm. Ngày hôm sau gặp bão, chiến thuyền Tây sơn bị ñắm quá nửa mà thủy quân của quân Nam không tổn hại. Quân Tây sơn chó ñó là có thần giúp, bèn án binh cố thủ các nơi hiểm yếu. Quân Nam chưa thể tiến ñánh ñược, cũng lui về ñóng ở Diên Khánh, sửa ñồn tích lương ñể phòng thủ.

Thế Tổ muốn chọn tướng làm trấn thủ Diên Khánh vừa hay Võ Tánh xin ñảm ñương công việc ấy. Thế Tổ truyền lệnh cho ðông cung ñốc suất bộ binh rút về trước, lấy Võ Tánh làm trấn thủ Diên Khánh. Lại sai Thượng ñạo cai cơ Nguyễn văn Nguyên (người huyện ðồng Xuân) ñóng giữ Thạch Thành, Võ Văn Lượng và Nguyễn Long ñóng giữ Phú yên, Trương Phúc Luật,  Nguyễn Văn Trương ñóng  giữ Chỉ Châu. Rồi ñó Thế Tổ khải hoàn ñem quân trở về Gia ðịnh. Dọc ñường  Tống Phước ðạm lâm bệnh chết. Phước ðạm từng vất vả rong ruổi ở Xiêm, Miến, tỏ rõ lòng trung ở chốn xa xôi. Khi Thế Tổ trở về Gia ñịnh, Phước ðạm lập công hàng ñầu, mưu lược nợi màn trướng phần nhiều sáng suốt, giúp ðông cung làm giám quân hiệu lệnh nghiêm chỉnh, chẳng nể thân quý, ñược Thế Tổ kính trọng nhờ cậy, ñến ñây mất. Người sau có câu ñối viếng rằng:

Quân tương tín chi thâm, hải bang sơn quốc, thiên vạn lý kỳ khu, huy bất khứ, chiêu bất lai, hoàn tiết Mai ðức Nghị, Bạch Doãn Triều dĩ thượng; Thiên hà ñoạt chi tốc, tài chính binh cơ, lục thất niên trù hoạch, chiến tắc thắng, thủ tắc cố, luận công Võ Di Nguy, Chu Văn Tiếp kỳ gian.

Dịch nghĩa:

Vua tin cậy sâu xa, sông núi giang sơn, nghìn vạn dặm ruổi rong, bảo chẳng đi, vời chẳng về, trọn tiết Mai ðức Nghị, Bạch Doãn Triều còn kém;

Trời ñoạt sao chóng thế, tài chính binh cơ, sáu bảy năm trù hoạch, ñánh là thắng, giữ là vững, luận công Võ Di Nguy, Chu Văn Tiếp nào hơn.

Thế Tổ nghe tin Phước ðạm mất, bèn sai ñưa thi hài về Gia ñịnh hậu táng. Cũng nhân dịp này, Thế Tổ xét công chiến ñấu ñể thăng thưởng cho các tướng. Nguyễn ðình ðắc tâu rằng ðặng Trần Thường người Bắc hà có thể bổ khuyết vào chức Á khanh cho ñủ.

Thật là:

Chân nhân ứng vận không khó dễ Chí sĩ theo vua có tư sinh

Hồi thứ mười sáu:

Vây Diên Khánh, Võ Tánh xin quân

Đốt Khố sơn, Nguyễn Diệu bại trận

Lại nói chuyện Đặng Trần Thường, người huyện Chương Đức trấn Sơn nam, là dòng dõi tham tụng ðặng ðinh Huấn triều Lê, đỗ sinh đồ thời Lê mạt. Gặp thời loạn, Thường ẩn tung tích, có chí xa tìm minh chúa. Nguyễn ðình ðắc vâng mệnh chúa Nam triều ra Bắc chiêu dụ hào kiệt, Thường cùng bọn Nguyễn Bá Xuyên người làng Phú Diễn, huyện Thanh oai, vượt biển vào Nam, tìm ñến Diên Khánh, xin yết kiến ðông cung. ðông cung hậu thưởng, rồi để cho Thường đi tiếp vào Gia ñịnh. ðến cửa Cần giờ, ðình ðắc sai người dâng biểu của Thường vào hành  tại. Thế Tổ xem xong lấy làm lạ, vội cho ñưa Thường vào yết kiến. Thế Tổ hỏi tình hình Bắc hà, Thường trả lời từng điều rất đúng ý. Trong chiến dịch Diên Khánh, Thường theo trù hoạch việc quân, nay trở về, Thế Tổ nghe lời tâu của ðình ðắc, thăng cho Thường giữ chức Lại bộ Hữu tham tri. Thường và ðình ðắc tâu rằng:

- Giặc thua trận, thế tất lại kéo quân tới. Diên Khánh là chỗ ngành ngọn dễ gẫy, xin sức cho Võ Tánh chuẩn bị trù hoạch binh cơ.

Bấy giờ Võ Tánh trấn thủ Diên Khánh mới ñược mấy tháng, đang  ra sức  luyện tập sĩ tốt, tu sửa khí giới, xây đắp đồng lũy, giữ nghiêm việc phòng thủ ñể  ñợi giao chiến với quân Tây sơn. Bỗng có quân do thám báo tin tướng Tây sơn Nguyễn Quang Diệu đã đem quân tới Phú yên.

Trước kia, vua Tây sơn là Nguyễn Quang Toản bảo tướng Quang Diệu rằng:

- Quân Nam triều đánh một trận mà lấy ñược bốn thành của Thái ðức (Bình Thuận, Bình Khánh, Phú Yên, Diên Khánh). Do bá phụ thế cô mới  ñến  nông nỗi ấy. Nay triều ta đã lấy được Quy nhơn, nếu không thu phục Diên Khánh thì thành Chà Bàn thế cô, tất bị Nam triều chiếm. Tướng quân nên ñưa quân vào chiếm Diên Khánh, không được để cho Võ Tánh một mình xưng hùng xưng bá. Rồi Quang Toản lệnh cho Quang Diệu xuất quân vào ngày tháng Mười năm Giáp Dần (1794), lấy tư lệ Lê Trung làm phó, đưa quân vào xâm phạm Phú Yên. Tướng trấn thủ của Nam triều là Nguyễn Long, Võ Văn Lượng thám thính thấy quân Diệu thế to, bén lùi về giữ đồn Bình Khang, dự định sẽ đưa quân vào thành Diên khánh giúp việc cố thủ. Võ Tánh sai lính ruổi ngựa mang thư vào Gia ñịnh cấp báo. Thế Tổ thấy đường biển chưa tiện mùa gió để xuất chinh, bèn bảo các tướng:

- Quân Tây sơn từ xa tới, lợi ở đánh nhanh, khanh nên giữ vững, lấy quân sung sức mà ñánh quân mệt mỏi.

Rồi Thế Tổ ban thưởng quần áo rét cho tướng sĩ. Võ Tánh truyền lệnh trong quân phòng thủ nghiêm cẩn, không ñược mở cửa thành ra giao chiến. Diệu thấy phía trước không có trở ngại, bèn tiến ñánh Bình Khang. Võ Tánh lại gửi thư cáo cấp. Thế Tổ truyền rằng: “Giặc kéo ñến là có ý ñánh chiếm Diên Khánh. Nay trong thành khí giới ñầy ñủ, lương thực dồi dào. Nó giỏi ñánh, ta giỏi giữ, chớ nên khinh ñộng”. Rồi Thế Tổ sai Nguyễn Văn Thành ñem ba nghìn quân ra giữ Bình Thuận. Thành từ chối, nói:

- Tây sơn quân ñông tướng mạnh. Bình Thuận bốn mặt ñều là chiến ñịa, không giao cho thần năm nghìn quân thì không thể làm gì ñược.

Nguyễn Hoàng ðức nói:

- Tinh binh ba nghìn có thể tung hoành khắp thiên hạ. Thành Bình Thuận nhỏ  xíu, giữ có khó gì!

Thế Tổ bèn sai Nguyễn Hoàng ðức làm chỉ huy, chỉ cho Thành làm phó, dẫn bộ binh tiến thẳng ñến Phan Rang, từ xa làm thanh viện cho thành Diên Khánh.

Tin báo tới quân doanh của Diệu. Diệu lập tức ñem quân vây Diên Khánh, sai Lê Trung ñánh Du Lại ñể cắt ñường tiếp viện của Bình Thuận. ðức bị ngăn không thể tiến ñược, bèn rút quân về Phố Hài, binh lương cũng không tiếp tế ñược nữa. Văn Thành cũng rút quân về Ma Ly (Phó Hài ở trên ñường dịch trạm Thuận Phan

– tức ñất Phan Thiết, qua hai dịch trạm Thuận U, Thuận Lân tới Ma Ly). Ma Ly kề núi giáp biển, tiện lợi cho việc ñóng quân. Bấy giờ khi rút quân về qua Phan Thiết, Nguyễn Văn Thành có làm bài thơ:

Bạc hải duyên nhai quải chiến phong Vương sư ñình trú chỉnh nhung dung Chinh trần ñiểm xuất sơn ñầu bạch Táo hỏa xuy lai thủy diện hồng  Ngõa giải tư tha băng hội thế

Phong lai từ ngã tước bình công Dung tài vị học hô phong kế

Si tọa Chu lang hổ trướng trung.

Dịch:

Bờ biển men theo lánh nhuệ phong

Quân vua đồn trú chỉnh quân dung

Bụi trần mờ mịt đầu non táng

Bếp lửa lung linh mặt nước hồng

Thế giặc xem kia tan ngòi vỡ 

Gió ton ngăn trở lập quân công

Tài hèn chẳng thạo mưu hô gió

Trong trướng Chu lang luống ngẩn lòng

Khi về tới Ma Ly, Thành lại ứng khẩu câu thơ:

Phong táp sơn yêu truyền pháo hưởng ðào phiên hải giác trợ bề thanh

Dịch:

Gió nổi sườn non ầm súng nổ

Sóng xô góc biển dậy chiêng ngân

Vừa lúc Văn Thành ñối cảnh sinh tình thì Nguyễn Hoàng Đức đem quân đến. Đức nói:

- Tướng quân làm thơ là để đuổi giặc chăng?

Rồi ðức hợp binh với Thành rút về giữ Bà Rịa. Thành bảo ðức:

- Thưa Hổ tướng quân, đất này tên là Bà ðịa (1), nay chỉ còn là một vùng bạch địa thôi. Ông rút cuộc chỉ là một người đàn bà trước mặt vua, sao mà nói khoác thế!

(1): Bà ðịa, tức là Bà Rịa đọc theo cách phiên âm chữ Hán. Ở đây Nguyễn Văn Thành nói cách chơi chữ, lập lại chữa ðịa ở từ Bạch ðịa (vùng ñất trống không) và từ Bà (đàn bà)

ðức cười nói:

- Thế thì ngài là đàn ông chắc? ðịch nhiều ta ít, phải tạm thời rút lui ñể cho giậc sinh kiêu căng.

Thế Tổ nghe tin giận bọn Hoàng ðức, Văn Thành khiếp nhược, sai gọi  ðức và Thành về, giao cho triều ñình xét tội. Thành biện bạch lý do phải rút quân. Thế Tổ xuống chiếu cho miễn tội, nhưng thu quyền cầm quân, lệnh cho phải làm thuộc tướng của tiền quân Tôn Thất Hội.

Quang Diệu trinh thám biết viện binh ñã rút, bèn ñưa quân tới chiếm lũy Hoa Bông, nói với thuộc hạ:

- Người ñời khen Gia ñịnh Tam hùng, thế mà Thanh Nhơn thì lập tâm bất nhân, Chu Văn Tiếp thì dùng binh bất tiếp, còn Võ Tánh quả  là võ chăng? Ta thề cùng sống chết với chúng nó, xem hùng hay không hùng?

Rồi Diệu chia quân cắt ñường ñến Diên Khánh. Võ Tánh lệnh cho quân ba vệ Tiền du, Tiền kích, Trung kích chặn ñánh. Quân Diệu liều chết leo lên thành. Súng trên thành bắn xuống, quân Diệu chết và bị thương rất nhiều. Quang Diệu cho ñắp lũy ñể vây thành. Võ Tánh thừa dịp tập kích, bắt sống ñô ñốc Tây sơn tên là ðịnh. Diệu tức giận ra lệnh cho quân ñánh thành rất gắt. Trong thành thiếu muối, tướng   sĩ rất khó ăn, tranh nhau nói:

- Nay cơm không có muối, tạm hãy kéo nhau xuống đồng cướp muối mà ăn xem sao?

Có viên tham mưu ngăn lại nói:

- Cướp là cắp đao mà đi (1), đó là việc phi nghĩa không nên làm. Khi Thế Tổ đi Côn Lôn, biển mặt biến thành nước ngọt. Khi Hổ tướng quân (2) chạy sang Xiêm, lá cây biến thành chim chóc để cho quân bắt ăn.  Chúng ta theo Nam chúa thì phải tỏ rõ trung nghĩa với Nam chúa, biết đâu trong thành Diên Khánh lại không có người mang muối ra biếu cho cá chiến sĩ hay sao?

(1): Cách nói giải thích chữ “cướp” bằng cách chiết tự. (2): Hổ tướng quân chỉ Nguyễn Hoàng Đức

Tánh biết tình hình quân sĩ như vậy, bèn lấy trung nghĩa mà khuyến khích. Quân sĩ vui vẻ nghe theo, cố chết mà ñánh, quân Tây sơn không sao thắng ñược. Võ Tánh lại chọn những quân cảm tử trong thành, nhân ñêm tối phá vòng vây chạy về rồi báo với Gia ñịnh. Có viên ñội chấp kích là Nguyễn Văn Công xin ñi. Thế Tổ hỏi thăm, biết ñược tình hình trong thành. Duyệt nói:

- Tánh làm tướng, người xưa cũng ít ai hơn ñược! Thật là may cho nước nhà. Thế Tổ sai người truyền lệnh bảo Tánh cứ án binh bất ñộng để đợi viện binh.

Thế Tổ lại cho vời Đặng Trần Thường vào dụ:

- Khi ở Xiêm ta mơ thấy Thượng ðế hỏi: “Ngươi là chúa miền Trung và miền Nam? Hãy lấy đầu ngươi!”. Vậy giấc mộng ấy là ñiềm lành gì?

Thường thưa:

- Chữ “chúa” là tiếng hô của các quan khanh, đại phu thời cổ. Chữ “vương” là hiệu gọi của người làm vua thiên hạ. Khi ở ðàng Ngoài còn có vua Lê thì Nam triều ta là bề tôi của vua Lê, nên người Bắc gọi ta là “chúa”. Nay nhà Lê đã  mất, mà Thượng ðế lại ban cho giấc mộng ấy, tức là chữ “chúa” bỏ dấu chấm đầu, thành chữ “vương”. Thần nghĩ rằng từ nay quân Nam triều ta đánh đâu thắng ñó, không phải bôn ba như lúc trước. Nay thành Diên Khánh bị vây, xin vương thượng hãy mang quân đuổi Diệu, rồi thừa thắng tiến về kinh ñô, để ứng với lòng trời.

Thế Tổ bèn thăng chức cho Thường làm Khâm sai tán lý quân vụ, lại ra lệnh cho Tôn Thất Hội ñem quân ñi trước tiến ñóng Bà Rịa. Hội thưa:

- Nặc Ấn nước Chân Lạp trước kia bị quân Chà Và đánh phải chạy sang nhờ vả nước Xiêm. Xin bàn với vua Xiêm ñưa ông ta về nước, ñể bày tỏ lòng nhân thương yêu nước nhỏ của triều ta.

Thế Tổ liền sai cai cơ Nguyễn Văn Thụy ñem binh sang Xiêm hộ tống Nặc Ấn về, lập làm vua Chân Lạp. Vua Xiêm sai các tướng Chiêu Thùy Biện ñóng giữ ñất Bát Tam Bang. Thế Tổ lại xem lời xin của vua Xiêm, bằng lòng cắt ñất  Ba Thắc cho Nặc Ấn.

Thế Tổ sai Nguyễn Văn Nhơn, Nguyễn Văn Nhà lấy quân Diên Khánh, theo ñường thượng ñạo tiến ñánh ñể chia bớt thế lực của Diệu. Thái giám Lê  Văn  Duyệt tâu xin mộ năm trăm quân lập ra vệ Diệu Võ. Thế Tổ ưng chuẩn cho Duyệt làm vệ úy, ñặt lệ thuộc vào quân Thần sách, bàn việc mang quân cứu viện Diên Khánh. Lê Văn Duyệt sinh năm 1764 trong vùng thôn dã gần vàm Trà Lọt, làng Hòa Khánh, châu ðịnh Viễn, dinh Long Hồ (nay thuộc xã Hòa Khánh, huyện Cái Bè, tỉnh Tiền Giang). Ông nội của Lê Văn Duyệt là Lê Văn Hiếu từ Quảng Ngãi vào ñây sinh sống. Sau khi Lê Văn Hiếu qua ñời, cha ông là Lê Văn Toại rời vùng Trà Lọt ñến ở tại vùng Rạch Gầm, làng Long Hưng (nay thuộc huyện Châu Thành, tỉnh Tiền Giang). Tả quân Quận công Lê Văn Duyệt (tên chữ Hán: 黎文悅, 1764- 1832) là một công thần trụ cột của nhà Nguyễn. Ông ñã theo tòng chúa Nguyễn Phúc Ánh từ năm 17 tuổi, cùng với chúa Nguyễn Phúc Ánh và các tướng lĩnh khác lấy thành Bình ðịnh, chiếm thành Phú Xuân, thâu ñất Bắc Hà về cho nhà Nguyễn, giữ chức Tổng trấn Gia ðịnh Thành[1]  2 lần: từ 1812 ñến 1815 (triều vua Gia Long) và từ 1820 ñến 1832 (ñời vua Minh Mạng).

Lê Văn Duyệt (tượng ñồng) tại gian thờ chính trong Lăng Ông (Bà Chiểu)

Lại nói chuyện Thế Tổ dự định đích thân đem quân đi đánh Quang Diệu, bèn triệu họp các tướng để bàn việc ra quân. Nguyễn ðức Huấn nói:

- Quang Diệu rất trí trá, xin vương thượng lưu ý cho giữ nghiêm địa đầu Gia Định, để Diệu khỏi thừa dịp sơ hở ñánh vào.

Thế Tổ sai ðông cung Cảnh ở lại giữ Gia ñịnh, lấy bọn Phạm Văn Nhơn, Tô Văn ðoài, Nguyễn ðô, Nguyễn Thái Nguyên, Phan Thiên Phước, Nguyễn Công Nghị giúp ñỡ ðông cung. Lại sai Nguyễn Long mang quân ra ñường thượng ñạo, theo ñường tắt xuống thẳng Lộ Khê, Thanh Tuyền làm thế ỷ dốc cho Diên Khánh. Trấn Phước Chi và Nguyễn Văn ðức mang quân tới Diên Khánh mua vét thóc gạo trong dân gian ñể làm kế thanh dã (1); cho gọi Nguyễn Văn Trương về giữ Chử Câu. Lại lệnh cho các tướng chỉ huy ba dinh Trung thủy, Tiền thủy,  Hậu Thủy  theo sự ñiều khiển của Trung quân. Ngày Một thánh Tư năm Ất Mão (1795), các tướng Nguyễn ðức Xuyên, Võ Di Nguy, Tống Viết Phước, Võ Văn  Lượng,  Nguyễn Văn Tính, Lê Văn Duyệt và Tôn Thất Hội lần lượt ñem quân lên ñường. (1): Thanh dã: thuật ngữ quân sự, có nghĩa như vườn không nhà trống.

Tôn Thất Hội ñốc thúc bộ binh các ñạo tiến ñến gần Phố Hài. Võ Văn Lượng tiến quân ñến giữ ñèo Gian Nan. Võ Tánh nghe tin quân cứu viện tới liền ñốc suất tướng sĩ ñang ñêm mở cổn  thành tấn công ñốt trại giặc, chia quân ñóng giữ các  nơi, từ Sĩ Lâm tới cầu Hoa Bông, ñắp lũy ñể chống cự. Thuộc tướng của Diệu là Lê Trung mang quân tới ñánh Phố Hài, bị quân Tôn Thất Hội ñánh thua, phải bỏ chạy. Liền ñó Hội ñánh ñến Lũy Giang. Lê Trung phải rút quân về Hạc Giang. Võ Văn Lượng ñốc suất số lính ở thượng ñạo quân Phú Yên. Võ Văn Sở tập hợp quân người Thượng tấn công lũy quân Tây sơn, chém ñầu ñô ñốc Phương.

Thế Tổ tự mình chỉ huy thuyền quân tiến ñến vũng Ỷ Na thuộc Bình Thuận. ðúng lúc ấy, ñô ñốc giặc là Nguyễn Văn Sĩ cũng từ cửa Diên Áo kéo ñến. Thế Tổ sai Tống Viết Phước ñem binh ra ñón ñánh, phá tan quân ñịch, chém Văn Sĩ tại trận, ñánh ñắm một chiến thuyền, ñoạt ñược bảy chiếc khác. Nguyễn ðình ðắc chỉ huy quân Hữu ngũ vệ giao chiến với quân Tây sơn ở lũy Lạp Trường, chém ñầu ñô ñốc Gia và binh bộ Tiến tại trận. ðoàn chiến thuyền của Thế Tổ tiến ñến Cù Huân. ðô ñốc Tây sơn là Lê Danh Phong ñóng ở lũy Dao Lô. Thái Tổ sai Nguyễn Văn  ðắc và Nguyễn ðình ðắc tiến ñánh. Phong có quân của Trung giúp mới giữ ñược lũy. Thế Tổ lại sai Lê Văn Duyệt cùng Nguyễn ðức Xuyên tiến ñánh. Duyệt bảo  với ðức Xuyên:

- Lũy này nhỏ, nhưng kiên cố khó ñánh. Nay lập mẹo chia quân làm hai ñường, tôi ñánh phía sau lũy, khiến chúng phải ñối phó. Tướng quân ñánh vào phía trước lũy, cố phá cho ñược một cửa ròi hô quân ñánh trống, reo hò xông vào.

Rồi ñó Duyệt ñốc suất ba ñội vệ Diệu Võ vượt sông ñánh gấp vào mặt  sau  lũy. Quả nhiên giặc ñưa nhiều quân ra chống cự. ðức Xuyên  ñốc suất quân vệ  Hùng Võ tiến vào trước lũy ñánh phá, xua quân xông vào. Quân của Lê Trung tan vỡ, Phong phải bỏ chạy.

Thế Tổ tới xem xét lũy này, Duyệt và ðức Xuyên xin chịu tội trái mệnh. Thế Tổ nói:

- Ra trận ñánh thắng, ñáng ñược ghi công. Nhưng phải cấp tốc tiến quân ñánh Quang Diệu ñể giải vây cho Diên Khánh, có như vậy mới tỏ rõ quân phương lược của con nhà tướng.

Quân do thám báo tin Lê Trưng sắp lui về Phan Rang. Thế Tổ sai Nguyễn Văn ðắc cùng chỉ huy hiệu Trung chi Nguyễn Công Thái ngầm vượt sông Phan Rang ñắp lũy chặn giặc. ðắc tấn công cướp kho Nàng Mai, ñóng quân ở chợ Kinh Doanh. Quân của Lê Trung ñánh tới, ðắc rút lui về ñóng ñồn ở Tam ðộc. Vệ úy ðoàn Cảnh Cư từ núi Lão Lãnh tiến ñánh làng Hoa Bông, bị chết tại trận (Cảnh    Cư người huyện Kiến Phong phủ ðịnh Tường, có công ở Vọng Các). Thế Tổ cho rằng Cảnh Cư cô quân bị thua, bèn ra lệnh cho các tướng cùng hội quân tiến ñánh. Trương Phúc Luật lúc ấy ñang ñóng ñồn ở Chử Châu, Thế Tổ sai Nguyễn Văn ðắc mang quân tới sự cắt ñặt của Phúc Luật. Quân Tây sơn kéo vào ðà Diễn, Võ Di Nguy liền cho thuyền binh tiến sát ñảo Sầm hợp ñồng với Phúc Luật ñánh Phú  Yên. Quân Tây sơn không tiến lên ñược. Võ Huy Lượng thay Phúc Luật giữ Chủ Châu, xin Thế Tổ mang Thủy quân ñến lấy trước Quy nhơn. Thế Tổ nói:

- Bỏ gần mưu xa, không phải mẹo hay.

Bèn sai Lượng quay về núi Gian Nam ñể phòng bị. Tôn Thất Hội xin thêm quân tập kích Lê Trung. Thế Tổ nói:

Lời thỉnh của khanh cũng là kế hay. Song phá Diệu thì Trung tự tan, cần gì phải thêm quân?

Bấy giờ Quang Diệu bao vây thành Diên Khánh đã lâu, lại đóng trọng binh ở Khố Sơn, sông Ngư Trường, thế quân rất vững. Thế Tổ  muốn gọi Hội ñến bàn  mưu ñánh Khố Sơn, nhưng lúc ấy Hội ñang tiến quân ñến sông Lương, Lê Trung chặn ñánh mấy ngày liền, nhưng ñều bị Hội ñánh thua. Ttrung chạy về Do Lâm, lại bị Hội ñánh bại, phải chạy về Diên Khánh hợp với quân của Quang Diệu. Hội bèn ñưa quân ñến chiếm Quán Lạp.

Thế Tổ sai quân ñi do thám ñể tiến ñánh Khố Sơn. Vừa lúc ñó có tên du binh của quân Tây sơn là Nguyễn Danh Nho ñầu hàng xin làm hướng ñạo. Thế Tổ sai  cai cơ Nguyễn Ngọc Mãn chỉ huy ba trăm quân Túc trực, ñang ñêm bí mật vượt sông Ngư Trường, ai nấy ñều cởi hết quần áo rồi bò lên núi phóng hỏa ñốt trại. Thế Tổ dự ñoán quân Tây sơn sẽ bỏ chạy, nên đã chia binh chặn ñường. Lúc này đại quân ồ ạt kéo tới, reo hò vang dậy như gió to lửa mạnh, quân Tây sơn sợ hãi giẫm lên nhau. Quang Diệu cũng bỏ chạy, sai thuộc tướng là ñoàn luyện Giảng mang ba ngàn quân ñóng giữ Bàn Thạch ñể chống cự với quân Nam. Nguyễn Văn Dắc từ Chủ Châu mang quân tới cắt ñường, Giảng ñánh quân của ðắc ở núi Cục Kịch, ðắc trúng đạn tử trận  (ðắc  người huyện Phước chính trấn Biên hòa, từng  theo xa giá tới Vọng các, lập nhiều chiến công). Thế Tổ nghe tin báo sai cai cơ Nguyễn  ðức Thành thay quản lĩnh quân bản bộ của ðắc; lại sai Thành cũng Võ  Văn Lượng theo quân của Nguyễn ðức Xuyên, bám trận mà ñánh, ñại phá quân  Tây sơn ở sông Bàn Thạch, bắt sống ñược quân tướng, voi ngựa khí giới nhiều không kể xiết. Quang Diệu thua trận, lại nghe tin thái sư Bùi  ðắc Tuyên bị  Võ  Văn Dũng giết, bèn nói với Lê Trung:

- Vua nhu nhược, ñại thần giết hại lẫn nhau, trong triều biến ñộng không ổn, làm sao có thể chống cự ñược với quân Nam?

Rồi Quang Diệu cùng với Trung dẫn quân chạy về Quy Nhơn. Thế Tổ vào thành Diên Khánh uuý lạo bọn Võ Tánh:

- Diệu là kẻ ñịch mạnh, chỉ có khanh mới giữ ñược thành này. Gió to mới biết có cứng, thật ñáng khen.

Thế Tổ thưởng cho Tánh một vạn quan tiền, sai Tôn Thất Hội ở lại giữ Diên Khánh, Nguyễn Long giữ Bình Khang, Tôn Thọ Vinh giữ Phố Hài, Phan Thiết và Vị Nê. Võ Tánh ñánh giặc vất vả lại ñang mang bệnh, Thế Tổ cho về  Gia ñịnh ngh3 ngơi. Các tướng sĩ hỗ giá khải hoàn, mở tiệc khao thưởng, úy lạo tướng sĩ, thăng Võ Tánh tước quận công. Tôn Thất Hội xin lập hương binh của các huyện Bình Khang, Diên Khánh lập thành ba mươi sáu ñội Bình Sơn, Bình Hòa, Bình Thành, Bình Thủy... Mỗi ñội ñặt chức cai ñội, ñội trưởng, lấy người ñịa phương sung vào. Thế Tổ nghĩ tăng quân ñể phòng là việc rất  cần kíp,  bèn chuẩn lời tâu của Hội. Nguyễn Văn Vân cũng xin chiêu mộ nghĩa binh cho ñủ số sai phái.

ðúng là:

Phá giặc oai thần tâu chiến thắng

Về triều tướng sĩ thưởng công lao

Hồi thứ mười bảy:

Từ Văn Chiêu đầu hàng tâu báo

Tôn Thất Thăng xin phong Vương phi

Lại nói Nguyễn văn Vân là con thứ của Nguyễn Văn Trương, từng vâng mật chiếu ñi dụ hàng ñô ñốc Tây sơn tên là Cúc, lại theo Thế Tổ ñánh tan quân Phạm Văn Tham ở  Mỹ Thanh. Khi Thế Tổ ñánh Quy Nhơn, thuyền của Vân bị gió thổi  ra tận Cửa Eo, Vân bị Tây sơn bắt. Sau Vân thừa dịp trốn thoát, về chiêu mộ nghĩa binh, xin lập thành vệ Chấn Phong. Thế Tổ chuẫn cho Vân giữ chức vệ úy. Thế Tổ sai bộ Lễ ghi tên các công thần trận vong và ốm chết từ khi trung hưng cho tới chiến dịch Diên Khánh, lập ñền Hiển Trung ở Gia ñịnh, ñền Tinh Trung ở núi Hà La phủ Diên Khánh. Nghĩa vận nước gian nan, các bề tôi liều mình vì nước, Thế Tôi sai Võ Tánh chọn người sai ra Phú Xuân ñể do thám và bí mật khuyên dụ các tướng Tây sơn quy thuận theo Thế Tổ. Vừa lúc ấy, tham tán quân Tây sơn là Từ Văn Chiêu vì tư thông với người thiếp của Nguyễn Nhạc sợ bị tội bèn trốn khỏi  Phú Yên, tìm ñến Gia ñịnh xin ñầu hàng Nam triều. Thế Tổ hỏi:

- Bùi ðắc Tuyên là cậu của Quang Toản, vì sao mà bị Võ Văn Dũng giết? Chiêu thưa:

- Tây sơn Nguyễn Quang Toản ngông cuồng, giao việc nước cho Tuyên  nắm  giữ, quyền sinh sát nằm cả trong tay Tuyên. Phụng chính Trần Văn Kỷ có tội, Tuyên bắt đầy ra trạm Mỹ Xuyên. Khi ấy Văn Dũng làm trấn thủ Bắc thành. Sợ Dũng cậy là quân ngoài, rồi ra sẽ là cái gai cho mình, ðắc Tuyên bàn sai người cùng phe cánh là Ngô Văn Sở thay Dũng làm trấn thủ Bắc thành, gọi Dũng về Phú Xuân. Dũng về tới Mỹ Xuyên gặp Kỷ. Kỷ nói: “Thái sư chuyên quyền, tác oai tác phúc, sẽ là điều bất lợi cho xã tắc. Nếu không trừ sớm đi, sau này hối cũng không kịp”.

Dũng về Phú Xuân, ngầm mưu với Phạm Công Hưng, Nguyễn Văn Huấn, nói phao là đí đến cánh đồng phía nam làm lễ tế cờ, rồi đang đêm mang đồ đảng tới vây nhà Đắc Tuyên ở  chùa  Thiền Lâm (Tuyên lấy chùa này làm nhà ở), nhưng đêm ấy Tuyên ngẫu nhiên có việc ngủ lại trong phủ của Quang Toản. Dũng vây phủ, lục lọi. Toản sợ không che chở nổi cho Tuyên, đành phải giao Tuyên cho Dũng. Dũng tống Tuyên vào ngục, làm chiếu lệnh giả giao cho tiết chế Thùy phải giải Ngô Văn Sở vào Phú Xuân. Lại sai Nguyễn Văn Huấn mang quân vây Quy Nhơn, bắt con Tuyên là Bùi Đắc Trụ giải về Phú Xuân và cả đồ đảng của Tuyên là bọn đổng lý Chấn, ngự sử Chương, tất cả hơn mười người, thêu dệt thành tội trảng phản loạn, đem dìm xuống sông cho chết cả. Quang Toản biết mà không làm gì được. Trong trận Diên Khánh, Quang Diệu tức giận rút về, tuy chưa phải là oai trời đã địch nổi Diệu, chỉ vì họa hoạn trong triều khiến cho Diệu sợ mà rút về. Nếu không thì Diệu thà chết chứ chưa chắc đã chịu lui.

Thế Tổ hỏi:

- Diệu về Phú Xuân có thành ra cái gai cho Dũng không? Chiêu thưa:

- Dũng cho Diệu và ðắc Tuyên có quan hệ tôn thuộc bên vợ, lo Diệu có thể báo thù, bèn giao cho Công Hưng ñem quân đi đón Diệu để điều đình về việc ấy.

Nguyễn Văn Huấn giữ Quy Nhơn, nghe tin Diệu về, liền ñến trước  tạ tội. Diệu không thèm hỏi. Về đến Phú xuân, Diệu đưa quân về An Cựu, ñóng quân ở  bờ nam sông Hương. Dũng và nội hầu Tứ đóng quân ở bờ bắc,  ép buộc Quang Toản phải cho chiếu lệnh đem quân đi đánh Diệu. Quang Toản không biết làm thế nào, đành phải sai người tới khuyên dụ, hòa giải. Diệu mang tả hữu vào cung yết kiến Toản, rồi cùng với Dũng giảng hòa.

Thế Tổ hỏi:

- Tướng Tây sơn nay giữ thành Quy nhơn nay có phải là Huấn không? Chiêu thưa:

- Diệu cho Huấn là người thân tín của Dũng đã xin Toản triệu về, lấy Lê Trung thay Huấn giữ Quy nhơn. Vậy Lê Trung là kẻ đối đầu với tướng giữ thành Diên Khánh hiện nay ñó. Nay các tướng của Tây sơn kết bè kết đảng, thù hằn nhau, thế tất tan vỡ từ bên trong, cho nên thần mới bỏ chỗ tối ra sáng để mưu đồ thước tắc, xin vương thượng hãy tiến đánh Quy Nhơn, chiếm thành để khai thông đường bộ, như thế thì việc thu phục cựu đô Phú Xuân chỉ trong sớm tối.

Thế Tổ gật ñầu, trao cho Chiêu chức Tuyển phong hầu phó vệ úy, lệ thuộc dưới quyền Tống Viết Phước. Chiêu thưa rằng:

- Thần trước ñây ở trong hàng ngũ Tây sơn, nghe tiếng Tôn Thất Hội trí dũng song toàn, xin vương thượng cho thần ñược lệ thuộc dưới quyền của tướng Hội.

Thế Tổ nói:

- Cứ tạm làm chức ấy, sau hãy hay.

Nói ñoạn Thế Tổ cho gọi Tôn Thất Hội về, sai Hội duyệt ñịnh quân chính; lại trao cho Nguyễn Hoàng ðức làm khân sai chưởng Hữu quân doanh Bình Tây tướng quân ñem quân bản bộ ñi ñóng giữ Diên Khánh, cho Mạc văn Tô làm phó cho ðức, ðặng Trần Thường làm hiệp trấn. Nguyễn Hoàng ðức tâu rằng:

- Thần nghe tin bọn phỉ Chà Và ñang âm mưu quấy nhiễu Hà tiên. Thế Tổ nói:

- Người ñến Diên Khánh cố gắng giữ gìn bờ cõi. Nếu bọn phỉ người Man kiêu  láo, ta sẽ sai phái tướng khác ñi tiễu trừ.

Vừa lúc ấy có trấn tướng ñạo Kiên giang vào tâu:

- Bọn phỉ biển Chà Và huy ñộng mười bảy chiếc thuyền ñến cướp phá Hà tiên và vùng bờ biển ñảo Phú Quốc, hoành hành cướp bóc, thật là cái gai trên ñường biển.

Thế Tổ sai Nguyễn ðức Xuyên ñốc suất  chiến thuyền ñi  ñánh dẹp.  Xuyên chia thủy quân làm ba ñường tập kích, cướp ñược thuyền bè súng ống, bắt  ñược bọn ñầu sỏ và thuộc hạ của giặc hơn tám mươi tên, rồi kéo quân về. Xuyên dâng tù binh Chà và, tâu rằng:

- Thần nghe tin người Man Ba Phủ làm phản, xin vương thượng cho thần ñem quân ñi ñánh dẹp.

Bấy giờ viên từ trưởng người Man ở Ba phủ, Dã Giang là Toàn Phù Tằng Ma, tụ tập ñồ ñảng chống cự lại Nam triều. Thế Tổ sai tiền chi Nguyễn  Công Thái,  ñiều bát Nguyễn Kế Diễn, vệ úy Nguyễn Văn Vân mang quân ñi ñánh dẹp, cho Xuyên ñược nghỉ ngơi. Bọn Nguyễn Công Thái ñại phá Tằng Ma ở Phố Châm. Tằng Ma chạy trốn. Bọn Thái ñốt trại giặc rồi kéo quân về. Thế Tổ lại ra lệnh cho phiên liêu Thuận Thành chiêu dụ dân Man trở về quê quán như cũ. Thế Tổ nghĩ công việc chinh thảo liên miên, tướng sĩ mỏi mệt, bèn cho tạm hưu binh, nhưng ai nấy phải theo mùa luyện tập.

Khi ấy bọn Nguyễn Văn Thành, Nguyễn Văn Trương, Tống Viết Phước, Lê Văn Duyệt, Nguyễn Văn Khiêm, Nguyễn Thái Nguyên, Trần Phước Tụy,  Lê Quang ðịnh và các viên cai cơ, cai ñội, tri bạ, tham luận thấy việc quân hơi nhàn, cùng nhau ñánh cờ, chọi gà, chọi cá ñể chơi, ăn thua mỗi lần ñến hàng trăm hàng nghìn quan tiền. Tôn Thất Hội nói với Nguyễn Văn Thành:

- Tướng quân mà cũng theo ñường cờ bạc hay sao? Thành ñáp:

- Người xưa có kẻ cờ bạc mất sạch ñiền sản, mà sau ñánh bại ñược nhà Tần; có  kẻ rượu chè mà ñẩy lùi ñược Khiết ðan. Triều ta có Mạc Cửu nổi tiếng ăn chơi sành sỏi thế mà khai thác ñược cả vùng ñất Hà Tiên. Như thế thì cờ bạc ăn chơi ñâu có phụ thiên hạ!

Hội nói:

- Nhưng gà chọi làm cho họ Quý Tôn bị hiềm khích; cá kiếm làm cho Ai Bá bị chê bai. Chẳng lẽ tướng quân cũng bắt chước tranh thắng với gà và cá sao?

Thành nói:

- Vậy thì cớ sao Hịch gà nổi tiếng trong năn ðường, nơm cá còn ghi lại trong thơ Chu?

Võ Tánh bấy giờ cũng ngồi ñó bèn nói:

- Quân ñịch kéo ñến ñắp lũy vây thành, ñó là cái nhục của khanh ñại phu. Nay không hạ ñược Quy Nhơn, thì Diên Khánh khó mà giữ nổi. Tướng quân sao ñang ở chốn công danh mà lại nói những lời về các trò chơi như thế!

Nói ñoạn bọn Võ Tánh cùng nhau kéo ñi, xin Thế Tổ ñánh lấy Quy Nhơn.

Tôn Thất Thăng ngăn lại, nói:

Tam cương là ñiều to tát của việc quân, còn lớn hơn cả việc ñánh Quy Nhơn sao không thấy các ông tâu xin vương thượng thi hành ñể sáng tỏ ñạo hiếu?

Lại nói chuyện Tôn Thất Thăng là con thứ mười tám của ðịnh vương, thuộc  về hàng chú của Thế Tổ. Khi ðịnh vương chạy vào nam, Thăng tuổi nhỏ không ñi theo ñược, bị Tây sơn bắt. Thống lĩnh Nguyễn Chân muồn gả con gái cho Thăng, hết sức xin giúp nên Thăng mới khỏi bị giam cầm. Sau Thăng giả ñi câu cá, rồi thừa dịp trốn thoát vào nam. Hôm ấy Thăng ra sông câu cá,  thấy xác người ñàn ông nổi trên mặt nước, Thăng bèn cởi quần áo của mình mẵc cho xác chết, giả vờ như ñi câu bị chết ñuối, quân Tây sơn tưởng thật, mang ñi chôn, thế là Thăng trốn thoát. Nghe tin Thế Tổ thân chinh ñi ñánh Quy Nhơn, Thăng cùng Tôn Thất Liêm ngồi thuyền vượt biển, ngầm ñến thẳng chỗ ñóng quân ở Hòn Khói. Thế Tổ thấy Thăng ñến vừa mừng vừa lo, nắm tay Thăng nói:

- Vận nước gặp buổi gian nan, thân thích ly tán, nay ñược gặp nhau há chẳng  phải là nhờ phúc của Tiên vương sao?

Nói ñoạn Thế Tổ phong cho Thăng là Quốc thúc chưởng cơ quân công,  thường với Thăng bàn bạc việc nước. Võ Tánh và Tôn Thất Hội rất kính trọng Thăng, giờ ñây nghe Thăng nói, bọn họ hỏi có việc nào quan  trọng  hơn nữa? Thăng ñáp:

- Vương thượng từ khi chính thức nối vương vị ñến nay ñã ñược mười bảy năm, trước ñây từng bàn việc thờ phụng Hưng Tổ, miếu thờ ñã tôn nghiêm, nhưng  còn quốc mẫu thì chưa ñược tấn phong mỹ hiệu vương phi, có lẽ là do Thế Tổ còn phải bôn ba khi Long Khâu, khi Phú Quốc, các việc phần nhiều còn tạm bợ. Nay cơ ñồ ñã khôi phục sắp sửa trở về ñô cũ, dẫu làm báo cáo tôn sùng cũng chưa báo ñáp ñược dức dày của quốc mẫu. Vương thượng vì thế mỗi khi nghĩ tới tất là chưa yên lòng.

Rồi Tôn Thất Thăng dẫn bọn Tôn Thất Hội, Võ Tánh và các quan văn võ ñại thần vào tâu việc ấy với Thế Tổ.

Quốc mẫu người họ Nguyễn, quê ở Yên Du huyện Minh Linh  phủ Thừa Thiên, là con gái Diễn Quốc công Nguyễn Phước Trung, về hầu Hưng Tổ, sinh ñược ba người con. Con trưởng là ðông Hải Quận vương ðồng, tử nạn ở Long Xuyên. Con út là Thông Hóa quận vương ðiển, gần ñây cũng tử  trận ở  Hòn  Chồng. Thế Tổ là con thứ hai. Vì sự biến năm Giáp Ngọ, quốc mẫu ñến ẩn náu ở Yên Du, khi Thế Tổ làm nguyên súy ñã sai người ra ñón về Gia ñịnh, tôn làm quốc mẫu. Khi Tây sơn vào ñánh phá, mọi người phải ñi lánh nạn. Quốc mẫu và cung quyền ñều lánh ra ñảo Phú quốc. Thuyền Thế Tổ ra ñảo Côn Lôn, gặp gió to ñánh  ra ngoài biển bảy ngày, rồi lại dạt trở về ñảo Phú quốc. Thế Tổ kể hết tình cảnh khổ sở ở ngoài biển, quốc mẫu than rằng:

- Giữa biển cả gặp gió bão, lại có nước ngọt, ñó là lòng trời ngầm giúp. Con chớ vì gian khổ mà nao núng.

Thế Tổ cúi lạy vâng lời dạy, rồi lên ñường sang Xiêm cầu viện. Quốc mẫu và cung quyến rời sang ở ñảo Thổ Chu. Thế Tổ ñem quân Xiêm về ñánh quân Tây  sơn, bị thua lại phải sang Xiêm lần thứ hai, ñóng ở Long Khâu, sai người về ñón quốc  mẫu và cung quyến sang nơi hành tại. Thế Tổ từ Xiêm về ñến Hà Tiên sai  bọn Võ Di Nguy, Phạm Văn Nhơn hộ giá quốc mẫu và cung quyến về ñảo Phú Quốc. Sau khi thu phục Gia ñịnh, Thế Tổ sai Nguyễn văn Nhơn ñón quốc mẫu về, dựng hậu ñiện làm nơi ở của quốc mẫu. Trong lúc gian nan, Thế Tổ phụng dưỡng mẹ già rất yêu kính. Quốc mẫu thường khích lệ Thế Tổ bền chí diệt thù.  Hàng  ngày Thế Tổ ñều mưu tính việc trở về kinh ñô, may mà ñược thành công, ấy là nhờ vào sự linh thiêng của cửu miếu, thỏa lòng mong mỏi của quốc mẫu.  ðúng lúc  quốc thúc nói về việc ấy, Thế Tổ bèn tâu cho quốc mẫu biết, rồi chuẩn bị ñầy ñủ lễ vật làm lễ tế cáo trời ñất, lại tự mình ñốc suất quần thần, bưng kim bảo kim sách  tôn quốc mẫu là Vương thái phi. Sách văn ñại lược viết:

“Hán Văn ñế kế nối chính thống, tôn huy danh cho Bạc hậu. Tống Thái tổ mở ra cơ nghiệp, tôn biệt hiệu cho ðỗ phi. Ấy là thờ cha mẹ khi rồng còn ẩn, mà nơi cung khuyết vợ vua Thuấn vẫn tự hòa vui. Gìn ấu vương lúc hổ gào mà nơi  cửa  nhà mẹ vua Nghiêu còn lưu phúc thiện. Công ñức mênh mông như  thế, tôn sùng nào dám sơ sài. Ấy là ñạo càn thừa, ñạo khôn trinh, ñức sáng ngời nơi bà Thái Nhâm, Thái Tự. Mặt trời lên, mặt trăng tỏ, tốt lành dài rủ cho con cháu”.

Quốc mẫu ñã nhận sách văn tôn phong mỹ hiệu, Thế Tổ dẫn văn võ quần thần ñến lạy mừng, bố cáo cho thần dân nơi sở tại ñược biết. Bấy giờ là ngày tháng Mười năm Bính Thìn (1796).

Rồi ñó quốc thúc Tôn Thất Thăng cùng với Tôn Thất Hội, Võ Tánh xin Thế  Tổ cho tuyển duyệt quân tướng, bàn kế tiến ñánh quân Tây sơn.

Thế Tổ ñến doanh Trấn ðịnh tuần sát các vùng Sa ðéc, Long Hồ, khi trở về lại ñại duyệt ba quân ở cánh ñồng Tập Trận. Quân voi biểu diễn voi, thuyền chiến thử thuyền chiến. Lại ñặt hương binh Bình Thuận, lập ra bốn mươi ba ñội Thuận Nghĩa, Thuận Hòa, Thuận ðức, Thuận An, Thuận Thủy lệ thuộc vào dinh Bình Thuận. Lại sai nội viện Tăng Quang Lô ñến nước Nhu Phật ñể thông hiếu. Nhu  Phật là nước nhỏ trong ñảo Nam Dương, ở phía tây ñảo Long Nha, phía nam ñảo Tức Lực, gần với các ñảo Bành Hanh, ðinh Cơ Nghị; bờ cõi rộng khoảng hơn vài trăm dặm. Anh Cát Lợi cho ñó là nơi trung tâm, có thể ñi tới các ñảo quốc khắp  bốn phía. Vì thế người Anh ñã khai thác mở mang vùng ñó, thương nhân tấp nập, thuyền bè ñông vui. Quang Lô ñến dâng lễ vật, vua nước ñó xin mua ñạn sắt, diêm tiêu của ta ñể dùng vào việc quân.

Võ Tánh xin cho ñem quân ñi dẹp Man Ba Phủ, sau sẽ tiến ñánh Quy Nhơn. Thật là:

Lòng yêu cha mẹ như Ngu Thuấn Công lao diệt thù sánh Lý ðường.

Hồi thứ mười tám:

Đánh Quy Nhơn, quân Nam một phen diễu võ

Giữ Diên Khánh, Đông cung lần nữa lui dài

Lại nói chuyện người Thượng Ba Phủ, dư ñảng của Tăng Ma là Toàn Phù Hà, Tang Mang Ma thu thập chúng ñảng lại làm phản. Mùa ñông năm ngoái, chánh  trấn Thuận Thành là Nguyễn văn Hào cũng ñã phi báo về việc ñó. Thế Tổ từng sai Hào cùng phó trấn Nguyễn Văn Chấn ñốc suất quân dân liêu thuộc chia ñồn ñóng giữ, giao cho Hào vẽ bản ñồ ñường núi, ghi rõ nơi nào hiểm, nơi nào dễ cùng là những nơi có thể ñi vòng ñể ñánh ñịch từ phía sau dâng lên. Thế Tổ lại sai Tả chi Phan Tiến Hoàng, cai cơ Lưu Tiến Bình tùy cơ chia binh trù tính sẵn mưu kế ñể  tiến ñánh. Nhe lời Võ Tánh tâu như vậy, Thế Tổ bèn ra lệnh tiến quân.

Quân của Tiến Hoàng, Tiến Bình ñến Ba Phú, Nguyễn Văn Hào cùng Nguyễn Văn Chấn ñem quân ñến hội ñể ñánh giặc. Bọn Hà, Man tan vỡ, lủi trốn. Thế Tổ phủ dụ người thượng an cư lạc nghiệp như trước. Lại mật sai bọn cai ñội Quyền, cai ñội Hội ñi do thám tình hình binh lực Quy Nhơn và những nơi ñóng ñồn quân của Nguyễn Quang Diệu. Bọn Quyền, Hội trở về tâu rằng Quang Diệu cùng với Nguyễn văn Huấn, Võ Văn Dũng, Nguyễn Văn Danh là tứ trụ ñại thần triều Cảnh Thịnh, nhưng người ta dèm pha là Quang Diệu uy quyền quá lớn, sắp có mưu ñồ khác. Quang Toản bèn thu binh quyền của Diệu, chỉ cho giữ chức cũ, ở lại  hầu  việc trong triều. Quang Diệu nghi ngờ lo sợ, cáo bệnh không về triều, ñốc suất thủ hạ vài trăm người ngày ñêm canh phòng tự vệ. Còn tướng trấn thủ Quy Nhơn hiện nay là Lê Trung có rất nhiều quân lính. Thế Tổ quay sang bảo Võ Tánh:

- Theo ý khanh thì Quy Nhơn có hạ ñược không? Võ Tánh thưa:

- Chia mũi nhọn mà chặn ñịch từ xa ñến thì nước Tấn phá ñược nước Sở, ñánh mau khiến cho quân ñịch mệt sức thì quân Ngô vào ñược ñất Sính. Nay thế giặc ngoài cứng trong kiệt, một khi giáo trời ñã chỉ, dù quân ta chưa lấy ñược ngay Quy Nhơn, Quang Toản cũng tất phải hao binh tổn tướng.

Thế Tổ khen phải rồi tập hợp các tướng thương nghị việc cất quân ñánh Tây sơn. Thế Tổ sai Tôn Thất Hội ở lại giữ Gia ñịnh, Nguyễn văn Nhơn quản lĩnh tàu vận, cùng với Hội bàn bạc cơ vụ. Võ Tánh cùng Nguyễn Văn Thành thống lĩnh bộ binh ñi trước. Nguyễn ðình ðắc ñem quân bộ thuộc theo sự tiết chế của Nguyễn   văn Thành. Thế Tổ tự mình chỉ huy ñoàn chiến thuyền, ðông cung Cảnh ñi hộ giá. Nguyễn Văn Trương thống lĩnh năm dinh thủy binh ñi tiên phong, hẹn xuất quân ñúng ngày Một tháng Năm năm ðinh Tị (1797).

Nhận ñược tin báo quân Tây sơn ñã vào chiếm Phú yên, Nguyễn Văn Thành cùng Võ Tánh ñem bộ binh tiến ra giao chiến với quân Tây sơn ở lũy Hội An. ðô ñốc Tây sơn Lê Văn Hiếu chạy về La ðài. Lê Trung tăng thêm quân cứu viện cho Hội an. Nhưng khi thấy Văn Thành ñã ñánh tan quân của Trung, tiếp ñó ñánh bại  ñô ñốc Hiếu ở La ðài, Nguyễn Văn Trương ñánh với quân ñô ñốc Thiêm ở Tiên châu, Thiêm thua chạy. ðô ñốc Tính chống cự ở Nước Ngọt bị  Nguyễn  Văn Trương ñánh tan, ñoạt ñược sáu chiến thuyền. Thế Tổ ñưa thủy quân tiến vào ñóng ở Cù Huân, rồi Nguyễn Hoàng ðức từ Diên Khánh ñem quân ra hộ vệ ñoàn ngự thuyền tiến vào cửa Thị nại. Tin báo tới Phú Xuân, vua Cảnh  Thịnh  Nguyễn Quang Toản ra lệnh cho Nguyễn Văn Huấn mang toàn quân ra chống cự, phục  chức cho Quang Diệu, rồi sai Quang Diệu ra giữ ở cửa Thuận ñể từ xa làm thanh ứng. Bấy giờ các ñạo quân Nam triều nhân ñà thắng, phần nhiều có dung túng cho quân sĩ sục sạo vào nhà dân cướp bóc của cải. Thế Tổ dụ các tướng rằng:

- Nghĩa cử ñánh dẹp cốt ở an dân, quân ñội nghĩa nhân phải nghiêm kỷ luật.

Lập tức ban bố giới luật cho quân ñội. ðối với các doanh thủy ñạo: không  ñược cắm thuyền ở các bến ñò, bến sông. Nếu như buồm chèo rách hỏng, phải  ñược quản quan khám thực mới ñược dừng lại sửa chữa. Các ñạo bộ binh không ñược sục vào nhà dân. Nếu ñóng quân ở ven núi, bìa rừng, hái nhặt củi, cỏ cũng không ñược sách nhiễu nhân dân. Nhờ thế, quân Thế Tổ ñi tới ñâu ñược nhân dân thăm hỏi, yêu mến.

Thế Tổ ra lệnh cho các doanh chia ñường tiến ñánh Quy Nhơn. Quân do thám báo tin Nguyễn Văn Huấn ñem trọng binh từ Phú Xuân vào giữ Quy Nhơn, thế chưa có thể nhổ ñược. Thế Tổ sai Nguyễn Hoàng ðức và Nguyễn Văn Thành ở lại giữ Phú yên, gọi Võ Tánh cấp tốc mang quân tới cửa biển ðại Chiêm tiến ñánh sau lưng quân Tây sơn. Nguyễn Công Thái mang quân ñến ñóng ñồn ở núi Tam Thai, rồi tiến ñóng ở Bến Ván, cùng với Binh bộ Nguyễn ðức Thiện và phó tướng Nguyễn Văn Biện chẹn ñường về của giặc. Thế Tổ tự mình ñốc suất  hơn trăm  chiến thuyền tiến thẳng vào cửa ðà nẵng (thuộc Quảng Nam, nguyên gọi là Cửa Hàn, phía trước có núi cao, vị trí nằm ở giữa cửa ðại Chiêm và cửa Cu ðê, là một nơi hiểm yếu phòng giữ mặt biển). Bấy giờ tượng binh Quy Nhơn ñã tập trung ở  cửa biển, tướng Tây sơn Nguyễn Văn Huấn thấy quân Nam triều tới liền xông ra nghênh chiến. Cai cơ Nguyễn Văn ðịnh tử trận (ðịnh người huyện An xuyên trấn An giang, có công khi ở Vọng Các). Tin báo về, Thế Tổ sai Phan Văn Triệu quản lãnh quân ba vệ ban Trực hậu, Kiên oai, Võ oai xông lên ñánh. Quân Tây sơn phải rút lui. Trần Công Hiến ñuổi ñánh tới tận cửa biển Chu Mãi, bắt sống tướng Tây sơn tên là ðạo giải về dâng Thế Tổ ở hành tại. Thế Tổ sai Nguyễn Văn Khiêm  ñem quân lên bờ, ñang ñêm ngậm tăm lặng lẽ tiến sát lũy giặc ñánh phá. Thế Tổ lại sai thuộc tướng Trần ðăng Long hiệp ñồng với người Tây dương là Ôlivi ñóng mười lăm chiếc thuyền tam bản ñể ñánh hỏa công, rồi tuyển những tên lính hăng hái, ñang ñêm phóng hỏa, ñốt cháy tầu thuyền của Tây sơn. Nguyễn Văn Trương thừa thắng tiến ñánh, phá giặc ở gò Phú Gia. Võ Tánh ñem binh thuyền vượt biển tiến công ñô ñốc Tây sơn Nguyễn Văn Ngũ và bọn phỉ biển ở ngoài khơi, ñoạt  ñược ba mươi chiếc thuyền. Tiếp Tánh ñưa thủy quân tiến tới cửa ðại Chiêm, hợp với quân của ðông cung tiến ñóng Hà Thân (thuộc Quảng nam). Nguyễn Văn Vân ñóng ñồn ở cửa Hải Vân. Vũ Bá ðĩnh ñóng ở chợ Phú Chiêm. Nguyễn ðức Xuyên mang quân chia ñóng ñồn từ ðồng trạm tới Cu ðê ñể ngăn quân cứu viện. ðô ñốc Tây sơn Lê Văn Thanh, Lê Tông Chất mang quân từ Quy nhơn ñến. Võ Tánh ñưa quân ra nghênh chiến, quân Tây sơn bị voi xéo chết và bị thương rất  nhiều. Võ Tánh lại vượt sông ñến Mỹ Khê tiến ñánh quân của ñô ñốc Nguyễn Văn Giáp. Văn Huấn, Tông Chất thu quân lại chống giữ, quân Nam triều mấy lần ñánh phá mà không thắng nổi. Lại thêm thuyền lương bị gió to cản trở không ñến ñược. Thế Tổ lệnh cho các tướng thu quân về Gia ñịnh.

Sau khi ñại binh về ñến Gia ñịnh, Thế Tổ lấy Nguyễn Văn Thành giữ chức khâm sai chưởng tiên phong doanh Bình Tây tiền tướng quân, lưu Thành ở lại trấn thủ Diên Khánh; lấy ðặng Trần Thường làm hiệp tán quân vụ. Thế Tổ cho triệu Nguyễn Hoàng ðức về. Hoàng ðức xin lấy Võ Nguyên Lượng làm chiêu thảo sứ,  sai ra Bắc thành chiêu dụ hào kiệt. Lượng là cựu thần nhà Lê, làm quan tới chức  câu kê. Trước kia, khi Lượng mới ñến Gia ñịnh ñược sung chức Phụng thị nạp ngôn, là người có khí tiết. Thế Tổ nghe lời của ðức, sai Lượng ra bắc. Một  mặt  Thế Tổ ra lệnh bổ sung quân ngũ, tu sửa ñồn lũy, mua thuốc súng, ñóng chiến thuyền chuẩn bị ñầy ñủ ñể ñánh giặc. Cai ñội mật sai tên là Nguyệt báo tin Tiểu triều Nguyễn Bảo chiếm thành Quy Nhơn, sai bề tôi ñến dâng biểu xin hàng.

Lại nói chuyện Tiểu triều Nguyễn Bảo trước ñã bị Quang Toản tước ñoạt, lại  bị tướng trấn thủ Quy Nhơn là Bùi ðắc Trụ, Nguyễn Văn Huấn, Lê Trung liên tiếp ức hiếp, trong lóng rất bất bình, ngầm chống lại Toản nhưng chưa có cơ hội. Khi ñem quân ra ñánh ðà Nẵng, Thế Tổ sai người tới dụ Bảo rằng: “Nay quân ta tiến ñánh Quảng nam rồi sẽ lấy Quy nhơn. Ngươi muốn rửa thù cho cha ngươi thì hãy chiêu tập quân cũ, ñợi khi nào quân Nam triều ñến dưới thành thì giết Lê Trung,  mở cổng ñón quân Nam triều, lập công chuộc tội là ở dịp này, chớ vì cha có tội mà liên lụy ñến con”. Từ ñó Tiều triều ngầm có ý quy thuận Nam triều. Lúc ấy Quang Diệu ở Phú Xuân bất hòa với các tướng. Lê Trung cũng muốn tìm cách báo thù bè ñảng của Diệu, bèn ñem bộ thuộc về Phú Xuân, chỉ ñể Uyên Thanh hầu ở lại giúp Bảo. Bảo sai bắt Uyên Thanh hầu tống ngục rồi chiếm thành Quy Nhơn, sai ñô ñốc ðoàn Văn Cát, Nguyễn  Văn Thiệu chiếm Phú  Yên, rồi dâng biểu xin ñầu hàng  Thế Tổ. Thế Tổ sai Nguyễn Văn Thành ñốc thúc các tướng mang quân ñến tiếp ứng.

Văn Thành ñem quân ñến Phú yên thì nghe tin Quang Toản ñã sai quân vây Quy Nhơn, bắt Bảo ñem về buộc uống thuốc ñộc tự tử. Tư vũ Trần Danh  Tuấn ở  lại làm trấn thủ Quy Nhơn. Thế Tổ nghe tin xuống chiếu lệnh cho Thành rút quân về giữ Diên khánh. ðàm Văn Cát chạy vào Diên Khánh ñầu hàng. Thế Tổ cho Cát giữ chức ñại ñô ñốc, quản lãnh chi Hiếu Võ, theo Văn Thành ñi ñánh giặc.

Thế Tổ ñóng ở Diên Khánh thấy bọn hải phỉ Tề Ngỗi thực là cái gai trên mặt biển bèn lập kế ñánh tan, ñường biển ñược yên. Thế Tổ muốn thông sứ với nhà Thanh ñể ly gián nhà Thanh với Tây sơn. ðặng Trần Thường dâng sớ nói:

“Người Thanh từ khi có việc ở Bắc hà bị Tây sơn ñánh bại, há lại không ôm lòng xấu hổ, căm tức hay sao? Họ tạm thời chờ cơ hội ñó thôi. Gần ñây nhà Thanh lo ngại bọn phủ biển, nên ñã hịch cho Tây sơn phải ñiều tra tróc nã. Nhưng Tây sơn trễ nãi không chịu làm việc ấy. Nhà Thanh tức giận lắm, chỉ vì núi sông hiểm trở một phen ñộng binh lần nữa sợ khó thu ñược toàn thắng, nên chưa quyết ñược kỳ ra quân. Quân ta từ ngày thắng trận ở ðà Nẵng ñến nay, ñoạt ñược rất nhiều chiến thuyền của bọn Tàu Ô, xin mang mấy chiếc trao trả cho họ. Nhân ñó sai sứ giả ñến triều ñình nhà Thanh biện luận  phải  trái. Một là nêu chuyện Tây  sơn trong thì xưng ñế, ngoài giả làm tôi, ñể cho nhà Thanh ghét, gây thành hiềm khích. Hai là thăm dò tin tức vua Lê, câu kết với họ ñể xin viện binh. Nếu nhà Thanh chần chừ không quyết,  ta lấy ñiều nghĩa khích họ mà cũng chẳng xong,  thì  ít ra cũng tỏ rõ ñược khí tiết, nêu ñược thanh danh của ta ở ñất Hoa Hạ”.

Thường lại tiến cử Ngô Nhân Tĩnh là người có học thuật ưu tú có thể sung chức ñi sứ về việc ấy. Tổ tiên Nhân Tĩnh là người Quảng ñông, chạy sang nước Nam, vào ở ñất Gia ñịnh. Nhân Tĩnh có tài học, giỏi thơ, cùng kết bạn với Lê Quang ðịnh, Trịnh Hoài ðức. Lúc ấy Nhân Tĩnh ñang giữ chức hàn lâm thị học,  Thế Tổ cho thăng lên chức Binh bộ hữu tham tri, rồi sai Nhân Tĩnh mang  quốc  thư, ñáp thuyền buôn Quảng ñông sang sứ nhà Thanh, nhân tiện do thám tin  tức vua Lê.

Nhân Tĩnh ñã ñi rồi, Thế Tổ lại cho gọi Tôn Thất Hội vào bí mật bàn bạc việc binh cơ. Nhưng lúc ấy Hội ñang ốm nặng, ít lâu sau mất ở tân kinh Gia ñịnh. Thấy Hội là bậc công thần, trải bao hiểm nguy vất vả, Thế Tổ ban tặng cho Hội là “Phụ quốc Nguyên công” (người có công ñầu giúp nước). Thế Tổ hỏi Võ Tánh:

- Ai có thể thay Hội nắm giữ Tiền quân của ta?

Võ Tánh tiến cử Nguyễn Văn Thành. Thế Tổ liền phong cho Thành giữ chức Khâm sai chưởng Tiền quân, thăng cho Tiên phong dinh phó tướng là Nguyễn Văn Tính quản lĩnh dinh Tiên phong. Thế Tổ muốn triệu ngay Tính về Gia ñịnh ñể tiện ñi ñánh giặc nhưng chưa biết tìm ai ñể thay Tính. Quốc thúc Thăng thưa:

- Diên Khánh là nơi trọng ñịa, phi người thân tín ñại soái thì không thể giao phó, ðông cung là ngôi trừ nhị của nước, tướng sĩ quy phục, nên  ñiều  ra  Diên Khánh một lần nữa ñể giữ vững phên dậu. ðông cung từ khi  mở phủ tới nay, học rộng kinh sử, thích nghe lời nói thẳng. Quan phụ ñạo Ngô Nhân Tĩnh tùy việc uốn nắn, phần nhiều rất bổ ích. Xưa, ðông cung trấn thủ Diên Khánh, nhờ có Phước ðạm tâu bày, ñã biết nhiều về việc binh. Khi bọn Hưng ñánh thành, ðông cung ñiều khiến các tướng chia quân ñóng ñồn ñể chống cự. Kế ñó, khi làm trấn thủ Gia ñịnh, ðông cung trong vỗ về trăm họ, ngoài ñiều ñộng quân nhu, phương lược phòng ngự rất có bài bản, quân dân nhờ ñó ñược yên ổn.

Thế Tổ có ý muốn ñiều một bế tôi giỏi ñi ñể luyện tài năng, nay nghe lời quốc thúc bèn sai ngay ðông cung ñi trấn thủ Diên Khánh, lấy Bá ða Lộc và Tống Viết Phước ñi theo giúp ñỡ.

ðông cung ñã ñi Diên Khánh, Nguyễn Văn Thành cùng với tiên phong Tính, tán lý Thường trở về thành Gia ñịnh. Thế Tổ sai Thành thao luyện quân sĩ ñể   chuẩn bị sai phái; lệnh cho Tả ñồn phó tướng Hoàng Viết Toản ñốc thúc việc chuyễn thuyền lương tới Diên Khánh bổ sung quân nhu. Toản người Hương trà, theo ðịnh vương vào Nam, chiêu mộ quân nghĩa dũng theo ðỗ Thanh Nhơn thu phục Sài gòn, ñánh phá Trà Vinh, rồi lại theo Tôn Thất Dụ ñi ñánh Xoài Rạp ñuổi quân Tây sơn ñến tận Cẩm ðàm (ðầm Gấm), theo Võ Tánh giải vây Bình Thuận, ñánh lui quân Tây sơn ở núi Tam Tòa, giành ñất cho tới tận Quảng ngãi. Nay Toản vâng mệnh ñốc thúc thuyền lương và lưu ở lại Diên Khánh ñể chờ sai khiến.

Thế Tổ lại bàn việc ñem tin thắng trận sang báo với vua Xiêm. Lúc bấy giờ Xiêm bị Miến ñiện ñem quân sang ñánh, vua Xiêm sai sứ giả sang Nam triều xin quân. Thế Tổ bèn sai Nguyễn Hoàng ðức cùng Nguyễn Văn Trương,  Nguyễn  ðình ðắc ñem một  vạn quân và chiến thuyền sang cứu viện. Khi ñến Côn Lôn,  nghe tin quân Miến ñiện ñã rút lui, chỉ có mình Hoàng ðức mang quốc thư sang Xiêm giao hiếu, còn Trương và ðình ðắc dẫn quân trở về. Trên ñường vào triều yết kiến Thế Tổ, Trương gặp Nguyễn Văn Nhơn cùng ñi với một vị  triều sĩ.  Trương hỏi:

- Chẳng hay vị này là ai, tù ñâu ñến? Nhơn ñáp:

- Vị này nguyên là quan Hàn lâm ðặng ðức Siêu từ Phú xuân tới. Trương lại hỏi:

- ðến có việc gì? Nhơn ñáp:

- Tiên sinh là bậc trí sĩ, bây giờ tôi dẫn tiên sinh vào yết kiến vương thượng. ðúng là:

Bắc địch giữ biên xa Khúc Ốc

Tây Nhung dâng sách khắc Phương Bình

Hồi thứ mười chín:

Đánh Quy Nhơn ba phen diệu võ

Đuổi Văn Dũng hai tướng dâng thành

Lại nói chuyện ðặng ðức Siêu là người huyện Trà bồng Bình định,  năm mười sáu tuổi ñỗ hương tiến. Dưới triều ðịnh vương, ðức Siêu làm quan hàn lâm. Khi quân Trịnh vào xâm lấn, ông lánh về dạy học ở Long Hồ, từng sáng tác thơ  phú như các bài Chiếc chủy Trương Lương, Tiết tháo Tô Vũ, tự ví mình như Quản Trọng, Nhạc Nghị ñể bày tỏ ý chí của mình. Viên quan của họ Trịnh là Trần Nguyên Nhung ñưa thiếp mời mà Siêu không ñến. Vua Quang Trung nhà Tây sơn muốn phong quan tước cho ðức Siêu, cũng vì ñại nghĩa mà Siêu không chịu nhận. Thế Tổ nghe tiếng, sai người triệu vời, nhưng vì ñường xá cách trở ông không ñến ñược. Nay ông ñáp thuyền buôn vào Nam, Nguyễn Văn Nhơn ñưa ông vào yết kiến Thế Tổ. ðức Siêu dâng lên Thế Tổ bản Bình Tây phương lược. Thế Tổ khen ngợi, trao cho ðức Siêu giữ chức Trung doanh tham mưu.

Một hôm các tướng ñang hội họp ñể bàn ñịnh kế hoạch ñánh Tây sơn thì Nguyễn Văn Thụy từ Xiêm về yết kiến. Thụy người huyện Diên Phước, Quảng Nam, trước theo hộ giá ở Vọng Các, khi về lại theo quân ñi ñánh dẹp, ba lần ñi sứ nước Xiêm, hai lần quân lĩnh ñạo Thanh châu, gần ñây theo bỏ hộ Nguyễn Văn Nhơn sang Xiêm làm việc quân. Nhờ có thể thông hành ñi qua các cửa quan ở thượng ñạo, Thụy trở về tâu việc, ñược Thế Tổ ban chức Khâm sai thượng ñạo ñại tướng quân, phủ dụ Thụy rằng:

- Việc binh không ngại phải trí trá, người ñến Vạn tượng cứ nói phao rằng quân Xiêm và quân ta sẽ ñi theo ñường thượng ñạo xuống ñánh lấy Nghệ an, khiến cho quân Tây sơn sợ hãi, không dám mang quân Bắc hà vào cứu viện. Như thế thì Quy nhơn có thể phá ñược.

Nói ñoạn Thế Tổ sai Văn Thụy cùng tiền quân Lưu Phước Tường, tham mưu Nguyễn Hoài Châu, Nguyễn Văn Uẩn, tham quân Lê Văn Xuân mang cả dàn nhạc ñi theo quân. Vua Xiêm sai Chiêu Phi Nhã Phì Sân men theo ñường núi từ Tầm Bông qua Khau Khỏn ñến U Bôn chiêu dụ các tù trưởng người thượng dấy binh hưởng ứng. Nguyễn Văn Thụy lại ñến thành Viên Chăn, dụ quốc vương  Vạn Tượng là Chiêu Ấn mang quân trợ chiến. Thụy ở lại Viên Chăn, giao cho Nguyễn Hoài Châu, Nguyễn Văn Uẩn ñi dụ các sách người thượng ở Trấn Ninh, Thanh Nghệ, ñi tới ñâu cũng ñược dân chúng tuân theo. Nguyễn Văn Thụy cử Lê Văn Xuân về báo. Thế Tổ sai Nguyễn Văn Toản ñến Thanh hoa thượng ñạo khuyên chánh thống lĩnh Hà Công Thái chiêu tập nghĩa dũng khởi binh ñể tiếp ứng cho quan quân. Thế Tổ lại sai hoàng tử thứ hai là Hi trấn thủ Gia ñịnh, thăng Nguyễn Văn Nhơn làm chưởng cơ kiêm chưởng Hộ bộ, Hình bộ, Nguyễn Tử Châu làm bồi tán quân vụ (Châu người huyện Bình sơn Quảng ngãi, trước kia ñã soạn nhạc thái thường cho triều Tây sơn, sau ñến quân doanh Nam triều xin ñầu hàng, ñược Thế Tổ trao chức tham mưu). Châu tùng theo ñi ñánh dẹp ở Quy nhơn, giám sát các quân thủy bộ, sau ñó ở lại Bình Thuận kiểm át các quan lại nhũng lạm. Vì là người có nhiều công lao, sau khi  thăng chức Hình bộ, Châu ñược Thế Tổ ñặc sai cùng  với Văn Nhơn ñi trấn giữ những nơi quan yếu. Thế Tổ nói:

- Nay ta ñi ñánh dẹp phương xa, không thể hàng ngày cung phụng mẹ già ấm lạnh. Các khanh hãy cùng con ta thay ta ba ngày một lần vấn an ñể an ủi  mẹ  già. Gia ñịnh là ñất kinh ñô trọng ñịa, phải khéo ñiều ñộ, vỗ về quan chức quân dân ñể xứng với ủy thác của ta.

Thế Tổ lại sai Nguyễn ðình ðắc làm Tả quân phó tướng cùng Hữu quân phó tướng Nguyễn Công Thái theo sự cắt ñặt của ðông cung. Sai Bình tây tiền tướng quân Nguyễn Văn Thành thống nhất các ñạo bộ binh tiến quân  trước,  có  ðặng Trần Thường hiệp tán quân vụ. Hộ bộ tham tri Trịnh Hoài ðức, lưu thủ Vĩnh trấn Nguyễn Văn Thịnh phụ trách việc vận chuyển quân lương cho bộ binh. Thế Tổ thống suất binh thuyền, gia cho Bình Tây tham thăng ñại tướng quân Võ Tánh ñốc thúc các tướng hộ giá. Mai ðức Nghị quản lĩnh hơn năm mươi chiếc thuyền hộ vệ ñoàn thuyền lương chở tới kho tạm ở cửa Cù Huân. Lưu thủ Bình Khang là  Nguyễn Suyền cho trưng tập hương binh hai phủ Bình khang, Diên khánh ñể chia  ñi ñóng giữ các nơi hiểm yếu.

Mai ðức Nghị người huyện Hương trà, là con của hàn lâm Mai ðức Thục.  Nghị là người có hạnh kiểm,  biết lễ nghĩa, từng theo hộ giá Thế Tổ sang Xiêm.  Khi Thế Tổ trở về Gia ñịnh, ông mang chiến thuyền theo Trương Phúc Luật ñi  ñánh dẹp, ñược thăng chức Hậu ñồn chính thống. Suyền người huyện Phúc ñiền  phủ Khánh hòa, có công ở Vọng Các, ñược trao chức cai cơ, từng cùng với bảo hộ Nguyễn Văn Nhà ñem quân ñi dẹp loạn giặc biển Chà Và.

Suyền và ðức Nghị ñã vâng mệnh ñi rồi. Thế Tổ nhằm dịp ñầu mùa hè năm  Kỷ Mùi (1799) xuống lệnh xuất quân. Nguyễn Văn Thành ñốc suất bộ binh tiến ñánh quân Tây sơn ở lũy An Mỹ. Tham ñốc Tây sơn là Hồ Văn ðiềm ñầu hàng,  Phú Yên ñược thu phục. Văn Thành tiến quân ñóng ở núi Tam Tháp, Lê Văn   Duyệt mang thuyền quân tới ñốt kho lương ở Nước Ngọt, chém tướng Tây sơn là ñoàn luyện Giảng, mang thủ cấp về quân doanh ở Cù Huân. ðoàn thuyền của Thế Tổ vào cửa Thị Nại, Nguyễn Tử Châu cùng Trần Văn Hựu chia nhau quản lĩnh thuyền bè chở thóc gạo tới Cù Huân cung cấp cho quân sĩ. Cũng trong dịp  này,  một quan chức của Tây sơn là Trần Văn Trạc ñến quân doanh của Thế Tổ xin quy thuận và trình bày phương lược ñánh dẹp.

Văn Trạc người huyện Duy Xuyên phủ Quảng Nam, là con của công thần tiên triều Trần Văn Tuấn. Trước kia Trạc theo ðông cung Dương, bị Tây sơn bắt, sau ñược bổ làm quan ñến chức thị lang. ðến ñây Trạc ñến trước quân môn xin hàng, ñược lưu lại dưới trướng theo tham quân.

Đông cung tâu lên Thế Tổ:

- Bá Đa Lộc đã chết ở trong quân.

Bá Đa Lộc từng bảo hộ Đông cung Cảnh sang Tây, lại được dự bàn việc binh nhung nơi màn trướng, cậy mình có nhiều công lao nên có ý phóng túng kiêu ngạo, từng bị Trần Đại Luật dâng sớ hạch tội, xin vương thượng mượn kiếm trời chém đầu đi. Nhưng Thế Tổ dụ rằng:

- Bá Đa Lộc đánh đông dẹp bắc, là người ngu xuẩn trí trá, nhưng có thể sai khiến được. Hãy tạm để đó đã!

ðến ñây có tin cáo phó của ðông cung, Thế Tổ bèn phong cho Bá ða Lộc tước “Bi Nhu quận công”, đưa thi hài về chôn ở Gia định (Bá ða Lộc chết ở Thị Nại (9-10-1799), xác ñược ướp thuốc, đưa về chôn gần nhà giảng của Lộc (gần cổng vào sân bay Tân Sơn Nhất ngày nay), xây lăng gọi là Lăng Cha Cả).

Chân dung Pigneau de Behaine (Bá ða Lộc).

Giám mục Bá ða Lộc còn gọi là Cha Cả, nguyên tên là Pierre Joseph Georges Pigneau de Behaine , thường viết là Pigneau de Behaine (2 tháng 2 năm 1741- 9 tháng 10 năm 1799), là một vị giáo sĩ người Pháp ñược Nguyễn Vương Nguyễn Phúc Ánh trọng dụng trong việc lấy lại ñất nước từ tay nhà Tây Sơn vào cuối thế kỷ 18. Ông ñã ñược phong làm Giám mục hiệu tòa Adrian nên cũng thường ñược các sách sử gọi là Giám mục Adrian.

Người Việt biết ñến ông dưới tên "Bá ða Lộc" vì tên tiếng Pháp của ông là Pierre, tương ñương với Petrus trong tiếng Latin, Pedro trong tiếng Bồ ðào Nha, và từ ñó xuất hiện cái tên "Bá ða Lộc", phiên âm từ "Pedro".

Thế Tổ lại sai Võ Tánh cùng  Nguyễn Hoàng ðức ñem quân lên bộ  ñóng  ñồn ở Phú trung, hợp binh với Nguyễn Văn Thành ñánh ñồn Thị Dã. Thiếu úy Tây sơn là Nguyễn Tiến Thúy thua chạy. Quân Thế Tỗ ñoạt ñược mười ba thớt voi ñuổi quân Tây sơn chạy tới tận cầu Tân an, chém ñầu ñô ñốc Nguyễn Văn Bảo. Bên quân Thế Tổ, vệ úy Tôn Thất Chấn chết tại trận (Chấn là con Tôn Thất Chiêm, có công ñánh dẹp).

Thế Tổ lo các tướng bị hãm, bèn ra lệnh cho giám quân quân Thần sách quản tướng sĩ năm ñồn Phạm Văn Nhơn ñốc suất Hoàng Viết Toản chia quân ñi ñóng ñồn ở Nước Ngọt, Sa Lung ñể chặn giặc ñánh ñường bộ. Sai Nguyễn Văn Trương, Nguyễn Văn Khiêm tuần phòng ngoài khơi Quảng Ngãi. Trương ñến Tân Quan tiến ñánh quân của tuần kiểm Trần Viết Kết, ñốt cháy năm ñồn của Tây sơn ở Sa huỳnh, Mân khe, Mỹ ý, Sa kỳ và Thái căn.

ðược tin báo, Thế Tổ sai Mai ðức Nghị, Nguyễn ðức  Thiện,  Vũ Viết  Bảo theo Lê Văn Duyệt tiến quân ra ñóng ở Tân Quan. Lại sai Trần Công Hiến mang quân Tiền du ñến ñánh quân Tây sơn ở Sa kỳ. Trương Tiến Bảo mang quân ñánh quân Tây sơn ở ðầm Cá Sấu thắng liền mấy trận. Nguyễn Văn Lợi ñóng quân  ở Khe Mân. Nội hầu là Lê Văn Lợi ñem quân tới ñánh. Nguyễn Văn Lợi dùng xe lửa súng lớn sát thương rất nhiều, quân Tây sơn phải lui về giữ lũy ðại cổ.  Nguyễn  Văn Thành ñang ñóng quân ở Tam Tháp thì bị quân Tây sơn tiến ñánh, quân Tiền chi phải lui về phía sau. Nguyễn ðức Xuyên ở phía sau chia quân làm ba ñường ñánh thẳng vào trại giặc, bị trúng ñạn ở trán. Xuyên băng bó vết thương xong lại tiếp tục dẫn quân tiến lên ñánh tan quân Tây sơn, ñoạt ñược hai mươi thớt voi.

Thế Tổ sai người mang tiền tới ban thưởng úy lạo ðức Xuyên và các tướng sĩ theo thứ bậc khác nhau. Có người bảo ðức Xuyên rằng:

- Người ta nói quan tốt chẳng bằng lắm tiền. Tôi thấy chữ Tiền gồm có chữ Kim (vàng) và hai chữ Qua (ngọn giáo). Tướng quân lẽ nào lại không tranh lấy hay sao?

Xuyên ñem chuyện ấy nói với Nguyễn Văn Khiêm, Khiêm nói:

- Ông ñược ban thưởng vẻ vang, chỉ riêng tôi thì không?

Rồi Khiêm mang quân bản bộ ñi ñánh giặc, bị thua ở cửa biển Mỹ Ý. Thế Tổ truyền bảo Khiêm phải thận trọng, chớ ñể giặc biển lợi dụng.

Có gián ñiệp báo tin bọn hải phỉ ngầm giúp Tây sơn, thật là cái gai trên mặt biển. Thế Tổ liền ra lệnh cho thủy doanh Phấn Dực vệ Tống Phước Lương tiến ñánh. Lương phá ñược thuộc hạ của bọn Tề Ngỗi là thống binh Phan Văn Tài ở   cửa biền Kim Bồng, ñoạt ñược hơn ba mươi chiến thuyền. Trước  ñây Tây sơn chiêu nạp bọn ñầu sỏ Tề Ngỗi, ban cho chức thống binh, sau bị người Thanh trách cứ mới che dấu ñi, rồi lại mượn tay chúng ñể chống lại quân Nam triều. ðến ñây chúng bị Tống Phước Lương ñánh tan.

Lính hầu của tham thặng Võ Tánh về ngự doanh tâu với Thế Tổ ñại ñô ñốc Tây sơn là Lê Chất ñến quân doanh xin hàng.

Lê Chất người huyện Phù Ly phủ Bình ñịnh, theo Tây sơn làm quan ñến chức ñô ñốc, thuộc quyền của tư lệ Lê Trung. Chất ra trận thiện chiến, các tướng Nam triều có ñến mấy người ñã bị Chất ñánh bại. Trung yêu Chất có tài, gả con gái cho. Chất biết thế triều Quang Toản sẽ tan vỡ từ trong, nhiều lần khuyên Trung ñầu  hàng Nam triều, nhưng Trung còn do dự chưa quyết. Gặp lúc có sự biến của Tiểu triều, Quang Toản nghi ngờ Trung có dự vào mưu ñó, lệnh cho bắt mà giết ñi. Lại xuống lệnh lùng bắt Chất rất gấp. Chất phải chọn lấy một tên ñầy tớ có mặt  mũi  gần giống mình, cho uống thuốc ñộc chết khiến cho quân của Quang Toản tưởng mình ñã tự tử, rồi trốn vào ẩn náu trong núi Trà Bồng. Chất có người bạn chơi thân với Tổng quản của Tây sơn là Lê Văn Thanh, nói với Thanh rằng:

- Chất là người có tài làm tướng, sao ngài không cho dẫn về làm một cánh tay trợ thủ?

Thanh bèn ra lệnh cho dẫn Chất vào gặp, rồi  giữ Chất lại làm quản doanh  giúp việc trong trướng. Chất vẫn ngầm có ý quy thuận Thế Tổ, gặp lúc quân Nam triều ra ñánh, Chất dẫn hơn hai trăm quân bản bộ tới trước quân doanh của Võ  Tánh xin hết sức vì ñánh giặc lập công. Thế Tổ lệnh cho Chất thuộc quyền ñiều khiển của Võ Tánh.

Bấy giờ các tướng ñã nhận lệnh tiến ñánh Quy Nhơn. Tướng trấn thủ Quy nhơn là Lê Văn Ứng thấy quân Nam thế lớn, ra lệnh cho Tổng quản Lê  Văn  Thanh, Binh bộ Nguyễn Thái Phác cùng thiếu úy Nguyễn Tiến Thủy ñóng giữ, còn mình mang quân ra ngoài thành ñến ấp Tây Sơn Thượng thu chở quân lương. Lê Chất biết ñược tình hình ñó bèn nói với Võ Tánh. Tánh lập tức tiến quân về Bình Thị (Chợ Bèo?), sai Nguyễn ðức Xuyên quản lĩnh tả ñạo, Lê Chất quản lĩnh hữu ñạo, tự mình chỉ huy trung ñạo giao chiến với quân của Ứng ở Kỷ ðạo, bắt sống  sáu nghìn tù binh và hơn năm mươi thớt voi. Ứng một mình bỏ chạy. Quân doanh các ñạo ñều nhất tề kéo ñến Quy nhơn. Tuần kiểm Tây sơn là Nguyễn Lương ñầu hàng, số bị bắt làm tù binh nhiều không kể xiết.

Quân Thế Tổ tiến sát thành Quy nhơn. Võ Tánh ñóng quân ở mé ñông bắc thành, Nguyễn Văn Thành ñóng quân ở phía tây nam. Tiếp sau ñó Võ Tánh, Văn Thành ñem tinh binh chặn ñánh quân Tây sơn ở các hướng, xiết vòng vây rất gắt. Lê Văn Ứng xua quân ra ngoài thành, dàn trận ñến tận làng Phước Hậu, bị quân   Võ Tánh và Văn Thành ñánh áp từ hai phía. Quân của Lê Văn Ứng bị chém hàng trăm thủ cấp. Quân Nam triều thừa thắng vượt sông Lò Gốm, tiến ñánh nhổ lũy Ưu ðàm. Lê Văn Thanh thế cùng, ñóng cửa thành tử thủ ñể chờ viện binh.

Quang Toản nghe tin thua trận, liền sai ñại tướng Nguyễn Quang Diệu, Võ Văn Dũng mang binh thuyền tới cứu viện. Quân do thám báo tin về, Thế Tổ sai Lê Văn Duyệt tiến quân ñến Sa Lung, Trà ðinh; Tống Viết Phước tiến ñến Bình ðê, Cung Quăng; ðông cung thống lãnh tả quân, phó tướng ðắc thống lĩnh hữu quân, phó tướng Thái chia ba ñường tiến ñánh ñể chặn quân cứu viện. Võ Di Nguy kiêm quản binh thuyền năm doanh án giữ cửa biển Kim Bồng. Thế Tổ tự mình chỉ huy ñại quân tiến ñến Tân quan.

Nguyễn Quang Diệu, Võ Văn Dũng tiến ñến Quảng Ngãi, nghe tin quân ta ñã chiếm Tân quan, bèn bỏ thuyền theo ñường bộ, quân ñông vài vạn, cuốn ñất  kéo  ñi. Thế Tổ lo quân ta ít, mật sai trung sứ ruổi ngựa truyền lệnh cho Lê Văn Duyệt, Tống Viết Phước tạm rút lui ñể tránh mũi nhọn của quân Tây sơn, Duyệt, Phước thưa:

Bọn thần hai người ñây còn sống thì không có gì ñáng lo cả. Xin vương  thượng ra lệnh cho các tướng chia ñường chặn giặc.

Trong khi quân Quang Diệu giao chiến với quân Thế Tổ thì Võ Văn Dũng ngầm ñem binh theo ñường tắt qua Hồn Cóc, tiến thẳng ñến Bến ðá ñịnh tập kích Tân quan. Quân Dũng ñang ñêm vượt qua một suối nhỏ, bỗng thấy một  con nai  ngơ ngác ở phía trước. Mấy tên trong ñội tiền quân Tây sơn nhìn thấy kêu lên: “Nai! Nai!”. Quân sĩ của Dũng trong lúc thảng thốt lại truyền nhau mà kêu là  “Quân ðồng nai! Quân ðồng nai!”. Vì thế quân của Văn Dũng sợ hãi, rối loạn bỏ chạy, ngã xuống hang hố. Viết Phước bèn ñem vài trăm quân xông  vào  ñánh. Quân Võ Văn Dũng thua to, quân Viết Phước ñuổi theo chém giết, ñoạt ñược quân trang khí giới nhiều vô số. Võ Văn Dũng thu nhặt tàn quân, rút chạy về Quảng Ngãi.

Người sau có bài thơ vịnh rằng:

Thiên vị long chu phản cựu kinh

Tiên giao Lộc Dã hách vương linh

Tư dồ dạ trĩ tam quân phách

Hôn cốc thần khu nhất ñạo binh

Ngạc khởi vô tâm phù hải giá

Ngưu tằng hữu ý vệ giang hành

Bảo Hưng tảo ngộ hi triều phúc

Hà sự Quy nhơn khổ chiến tranh

Dịch:

Chưa buổi thuyền rồng ñến cựu kinh

Thế mà Lộc Dã tỏ oai linh

Từ ñồ ñêm cướp hồn quân giặc

Hòn Cóc ñuổi dài một ñạo binh

Kình há không lòng phù vượt biển

Trâu từng có ý giúp sang sông

Bảo Hưng sớm biết Nam Triều thịnh

ðâu xảy Quy nhơn khổ chiến tranh

Tống Viết Phước bào tin thắng trận. Thế Tổ lệnh cho Phước giải tù binh ñến chỗ Võ Tánh, cốt ñể cho quân trong thành nhìn thấy phải sợ hãi. Thế Tổ ra lệnh  cho Võ Tánh cấp tốc ñánh vào thành. Lại sai hàng thần ðoàn Văn Cát dẫn chị gái  ñô ñốc Phác của giặc là Thị Huấn mang sắc chỉ vào thành dụ hàng. Trước  ñây  Phác vâng mệnh Quang Toản vào trấn thủ Quy nhơn. Công chúc Ngọc Tuyền ñã  sai con rể là Nguyễn ðức Tuấn dụ Phác quy hàng. Nghe Tuấn nói: “Thời cơ Khoái Triệt (1) không bao giờ ñến nữa”. Phác ñã muốn ñầu hàng quân Nam.  ðến ñây  ñang lúc nhận ñược chỉ dụ, lại thêm thành cô không quân cứu viện, Phác cùng bàn với tổng quản Thanh. Thanh thấy vua Cảnh Thịnh nghe lời dèm của Lê Ứng mà  giết oan Lê Trung, lại nghe lời Hồ Công Diệu mà giết thiếu phó  Nguyễn Văn  Huấn, tổng quản Thanh trong lòng ñã chớm có nhị tâm, nhưng sợ không giữ nổi mình. Thanh nhân bàn bạc với Phác, rồi cùng Phác dâng biểu xin hàng. Thế Tổ xuống chiếu sai Phạm ðăng Hưng cùng Lại bộ Trần Văn Trạc ñến trước cửa thành tuyên dụ.

(1): Khoái Triệt: biện sĩ thời Hàn Tín. Hàn Tín nghe theo kế của Triệt mà ñịnh ñược ñất Tề. Triệt thường khuyên Hàn Tín phản Hán tự lập. Tìn không nghe, sau bị chết bởi tay Lã Hậu. Lúc sắp chết, Tín than là “hối hận vì không nghe lời Khoái Triệt”

Hưng người huyện Tân hòa Gia ñịnh, là môn sinh của Lại bộ Nguyễn Bảo Trì, thông minh hiếu học, thạo việc nước, am hiểu lễ nhạc, các môn binh thư lịch pháp ñều học tập tinh thông. ðầu thời trung hưng, Hưng thi tam trường trúng cách, làm quan tới chức Phấn Vũ vệ tham luận, theo quân ñánh giặc ở Phú yên, ñược dự bàn mưu lược nơi màn trướng, sau lại thăng lên chức Lại bộ tham tri (1). Bấy giờ ông ñang ở trong quân, Thế Tổ sai Hưng cùng với Văn Trạc ñến thành Quy nhơn chiêu dụ tướng sĩ Tây sơn quy hàng, và báo cho Nguyễn Văn Thành biết tin.

(1): Bà Từ Dụ Hoàng thái hậu, vợ Thiệu Trị, mẹ Tự ðức là con gái Phạm ðăng Hưng.

Văn Thành hiện ñang trấn giữ ở Bến ðá, chỉ huy hai doanh Hữu quân và Tiên phong. Nguyễn Quang Diệu mang quân tới ñánh, Thành chống nhau với giặc suốt năm ngày không phân thắng bại. Thế Tổ truyền lệnh cho tăng quân tới Bến ðá. Quang Diệu nghe tin Võ Văn Dũng thua trận, không dám ham ñánh, bèn cho thu quân rồi rút lui. Các tướng hộ giá Thế Tổ tiến quân ñến thành Quy nhơn. Tướng sĩ Tây sơn mấy vạn người mở cửa thành xin quy thuận. Thế Tổ xuống lệnh cho sung vào các vệ, các chi ñể sử dụng. Lại sai Lễ bộ Ngô Tòng Chu, tham mưu ðặng ðức Siêu tuyển mộ số binh lính của ba huyện Phù Cát, Phù Ly, Bồng Sơn ñặt ra năm ñồn ngự lâm quân, mỗi ñồn ñặt năm chi, mỗi chi ñều ñặt một viên vệ úy ñể quản lĩnh. ðồn thì ñặt chức ðô thống chế ñể thống lĩnh. Sai Phan Tiến Hoàng thống lĩnh trung ñồn, hàng thần Lê Chất, Từ Văn Chiêu, ðoàn Văn Cát, Nguyễn Thái Phát ñược sung chức thống lĩnh bốn ñồn Tả, Hữu, Tiền, Hậu.

Bấy giờ quân tướng rất nhiều, Thế Tổ sợ lương ăn không ñủ bèn sai bọn Nguyễn Hữu Hạnh, Phạm Như ðăng ñi trưng thu thóc gạo các nơi  ở Quy nhơn.  Cai cơ Phạm Văn Nhưng ñi khắc huyện Tuy Viễn, nhưng ruộng nào chưa nộp thuế cho Tây sơn thì cứ y lệ trưng thu. Lại sai Nguyễn Kỳ Kế và Trịnh Hoài ðức chở lương ở kho ðại La vào trong thành ñể việc cấp phát ñược ñầy ñủ.

Nguyễn Văn Thành dâng chiếu xin tiến ñánh Phú xuân. Thế Tổ hỏi Võ Tánh, Tánh thưa:

- Ta hạ ñược Quy nhơn, nhưng thế lực Tây sơn ở Thuận hóa vẫn còn nguyên  vẹn, thế chưa thể ñánh ngay ñược.

Võ Tánh hết sức trình bày ñể Thế Tổ tạm gác ý ñịnh ñánh Phú Xuân. Thế Tổ lại triệu họp các tướng bàn cách trấn thủ Bình ñịnh.

ðúng là:

Vất vả kinh doanh vì nghiệp lớn

Gian nan trù hoạch lắm mưu cơ

Hồi thứ hai mươi:

Vây Bình ñịnh, tướng Tây sơn chia đồn

Cứu Võ Tánh, quân Nam triều báo thắng

Lại nói chuyện Quy nhơn nguyên trước kia thuộc về Quảng nam, sản vật dồi dào, sức binh hùng mạnh, ñứng ñầu trong các trấn. Tây sơn dựa vào ñất Quy nhơn làm căn cứ, sau hai mươi sáu năm Nam triều mời thu phục ñược. Thế Tổ bèn cho ñổi gọi là thành Bình ðịnh. Thành này, phía trong làm bình phong che chắn cho  phủ Diên Khánh, phía ngoài sát với quân Tây sơn. Việc chọn tướng trấn thủ Bình ñịnh quả thật là việc khó. Nghĩ ñến Võ Tánh ñược coi là người thận trọng trong số các quan tướng Nam triều, có thể tin cậy ñược. Thế Tổ bèn sai Tánh quản lãnh quân tướng thuộc hạ và ba ñồn quân ngự lâm tả trung tiền dưới quyền của Phan Tiến Hoàng, ðoàn Văn Cát, Lê Chất, cùng với ñồn lính Xiêm do Nguyễn Văn Tồn chỉ huy ở lại ñóng giữ trấn Bình ñịnh. Lấy Ngô Tòng Chu làm hiệp trấn, Hình bộ Nguyễn Hoài Quỳnh làm bồi tán quân vụ, vệ úy Nguyễn Văn Thịnh làm lưu thủ,  cai cơ Nguyễn Văn Tường làm cai bạ, phụng nghị Tá làm ký lục. Tất cả những quan chức nói trên giúp Võ Tánh ở dinh trấn thủ. Lưu Tiến Hòa ñược giao làm lưu thủ Bình khang, Phạm Tiến Tuấn lưu thủ Phú Yên, Võ Văn Lân lưu thủ Bình Thuận, Nguyễn Văn Tính lưu thủ Diên Khánh, ðặng Trần Thường làm hiệp trấn, Nguyễn Văn Trương ñóng giữ cửa Thị Nại, chờ ñại quân trở về sẽ lui về Cù Huân hợp với quân của lưu thủ Diên Khánh ñể ñề phòng hải phỉ, nếu Võ Tánh có lệnh   thì kịp thời tiếp ứng.

Võ Tánh và  Ngô Tòng Chu dâng biểu xin ghi công của các nghĩa  sĩ Bình  ðịnh ñể khích lệ lòng người. Thế Tổ bèn truyển sắc dụ cho các phủ huyện trong  trấn Bình ñịnh, nói rằng sau hồi loạn lạc các ñịa phương trong trấn ñều có người ví không chịu quy phục triều Tây sơn, xướng nghĩa Cần vương giúp Nam triều mà bị hại, vậy hào mục các nơi phải kê họ tên quê quán và sự trạng của những người ấy gửi ñến cho hiệp trấn Ngô Tòng Chu, quan hiệp trấn ñiều tra xác thực ñể ghi vào tự ñiển (Sổ thờ), an ủi linh hồn người trung nghĩa. Con cháu những người ấy thì   tùy theo tài năng sẽ ñược bổ dụng. Ruộng ñất tài sản bị quan quân Tây sơn chiếm ñoạt thì ñược xét trả lại.

Rồi ñó Thế Tổ lệnh cho ðông cung ñốc suất tướng sĩ và các hàng tướng ñem quân về Gia ñịnh.

Quang Toản nghe tin báo, bảo Trần Văn Kỷ:

- Quy nhơn là ñất hưng vương của triều ta mà nay không giữ ñược thì kinh Phú xuân, cửa Bính Hàn làm sao mà vững chắc ñược?

Rồi Quang Toản ñích thân dẫn ñại quân vào Trà khúc ñể ñóc thúc các tướng tiến ñánh quân Gia ñịnh. Trần Nhật Kết nói:

- Nay ñã là cuối mùa thu, hướng gió không thuận, xin hoàng thượng hãy tạm ñưa quân lui về.

Quang Toản ñể Nguyễn Quang Diệu, Võ Văn Dũng ở lại ñóng giữ Quảng  ngãi, Nguyễn Văn Giáp trấn thủ Trà khúc, rồi ñưa quân về.

Quân do thám báo tin về dinh trấn thủ Bình ñịnh. Ngô Tòng Chu nói với Võ Tánh:

- Nguyễn Văn Giáp nhát như cáy, mỗi khi ra trận trống ngực ñập thình thình. Ta có thể ñánh lấy Trà khúc ñược. Còn Diệu và Dũng thì quyết chí muốn nuốt thành của ta, hẳn bọn chúng không cam tâm về tay không. Xin quan Tham  thặng chú ý ñề phòng.

Võ Tánh ñáp:

Tướng trấn thủ ngoài biên muốn cho việc phòng thủ cẩn mật thì phải giữ nguyên quân pháp. Nhớ lại trong trận Bến ðá, quân của Dũng không ñánh mà  tan rã. Nội bộ quân Tây sơn tất sẽ khuynh ñảo lẫn nhau. Hơn nữa Võ Văn Dũng vì việc ñi Hòn Cóc ñể cho Tống Viết Phước thừa cơ tiến ñánh, sợ Quang Toản trị tội nên phải xin Nguyễn Quang Diệu che dấu sự việc. Vì chuyện ấy, Diệu và Dũng cố kết với nhau rất tương ñắc. Nhưng Trần Văn Kỷ, Hồ Công Diệu và Trần Nhật Kết thì vốn ghét Diệu. Nhân vụ Quang Diệu ñể mất Quy nhơn, Trần Văn Kỷ viết chiếu sắc giả ra lệnh cho Dũng bắt giết Quang Diệu. Dũng ñưa tờ chiếu lệnh ấy cho Quang Diệu xem, Diệu tức giận, cùng với Dũng ñem quân về Phú xuân ñóng trại ở bờ nam sông Hương nói là ñể giết tên giặc ở bên cạnh vua. Quang Toản sai người ra gọi Diệu vào triều kiến, Diệu không tuân mệnh. Trần Văn Kỷ quy tội cho Công Diệu và Nhất Kết, Kết bỏ trốn, Quang Toản sai bắt Hồ Công Diệu  trao  cho Nguyễn Quang Diệu, bấy giờ Quang Diệu và Văn Dũng mới chịu giải binh vào triều cận. Quang Toản dụ bảo bọn Diệu rằng:

- Các khanh là cột trụ của triều ñình, nên ñồng tâm gắng sức ñể trừ họa ngoài, không nên nghi ngờ nhau.

Bọn Diệu khóc mà tạ ơn, rồi xin ñược ñem quân vào lấy lại Quy Nhơn. Diệu nói:

- Bọn thần ñi chuyến này nếu không thu phục ñược Quy nhơn, thề không ñem quân trở về.

Diệu, Dũng vào lạy chào Quang Toản rồi ñem quân lên ñường. Diệu bàn mưu với Dũng:

- Các tướng bên ta không ai dám ñối ñịch với Võ Tánh. Nay Tánh giữ một tòa thành trơ trọi, tiến thoái ñều không có viện quân. Chuyến này tôi sẽ ñem quân  bộ ñánh Quy nhơn, quan huynh ñưa thủy quân ñánh vào cửa Thị nại ñể ngăn chặn quân cứ viện từ Gia ñịnh ra, thành của Tánh tất lấy ñược.

Rồi Quang Diệu, Văn Dũng ñem mấy vạn quân và hơn trăm chiến thuyền ñi ñánh Quy nhơn. Thủy quân Văn Dũng tiến vào cửa Thị Nại, Quang Diệu dẫn quân bộ tiến ñóng ở Bến ðá. ðó là ngày tháng Chạp năm Kỷ Mùi (1-1800).

Tin báo vào thành Bình ñịnh, Võ Tánh nói với Ngô Tòng Chu:

- Nhuệ khí quân ñịch ñang hăng, ta chưa nên giao chiến.

Rồi Tánh lệnh cho Hậu quân phó tướng Nguyễn văn Biện thu quân vào thành, sai Võ Viết Bảo chỉ huy các ñội quân thương pháo ñặt súng canh giữ khắp bốn mặt thành. Hai tướng Nguyễn Tiến Huyên, Hoàng Công Khánh bỏ lũy Mái Sơn, Vũ Khê, ñem quân về giữ thành. Võ Tánh lại lệnh cho Lê Chất ñem quân bản bộ ñi trước về Gia ñịnh ñể báo tin với triều ñình, chờ lệnh ñiều khiển.

Bọn Lê Chất vừa ñưa quân ñi thì quân của Quang Diệu kéo ñến vây thành khiêu chiến. Võ Tánh kiên trì không mở cổng thành. Quang Diệu bảo Văn Dũng:

Võ Tánh không chịu ñánh, cầm cự lâu ñể khiến cho quân ta mỏi mệt. Phe này phải vây thành cho Tánh chết mới hả giận!

Rồi Diệu truyền cho quân sĩ ñắp lũy dài ở ngoài thành, ñặt quân bộ vây khắp trong ngoài mấy lớp. Văn Dũng cũng cho thủy quân dựng ñồng lũy, lại cho hai thuyền lớn hiệu ðịnh Quốc và các chiến thuyền chắn ngang cửa Thị Nại  làm  trường thành trên mặt biển, một ở bên trái trên bãi Nhạn, một ở bên phải trên núi Tam tòa ñể bắn xuống khi quân Gia ñịnh từ phía nam ñánh ra.

Tin báo về Gia ñịnh, các tướng ñều thấy quân Võ Tánh thế cô, xin Thế Tổ   cho cứu viện gấp. Thế Tổ nói:

- Lương thảo ở thành Bình ñịnh tích trữ ñủ ăn một năm. Nay gió mùa ñông bắc ñang mạnh, chưa tiện ñưa thủy quân ra.

Rồi ñó Thế Tổ sai quân ruổi ngựa ñưa thư bảo Võ Tánh:

- Năm trước tướng quân giữ Diên Khánh, bọn Quang Diệu vây ñánh rất gắt mà không hạ nổi thành, ñủ biết tướng quân là bậc mưu lược. Nay tướng quân nên khích lệ quân sĩ canh phòng nghiêm mật mà cố thủ, không ñể cho các hàng tướng biết rõ tình hình việc quân. ðợi ñến mùa  xuân gió thuận sẽ cho ñại binh  ra tiếp viện.

Thế Tổ sai Võ Di Nguy ñóng sửa chiến thuyền, sức cho các vùng xung quanh dinh Bình ñịnh chú ý canh phòng ñịa giới.

Quân thám mã báo tin hàng tướng Tây sơn Hồ Văn ðiểm làm phản,  tụ họp dân chúng nổi dậy ở miền thượng ñạo trấn Phú Yên. Thế Tổ sai Phạm Tiến Tuấn chia quân ñi chặn ñịch, một mặt báo cho Võ Tánh biết ñể ñề phòng.

Bấy giờ hàng tướng Tây sơn là ñô ñốc Trị ở thành Bình ñịnh dẫn thuộc hạ  hơn hai mươi người theo ñường núi Sa lung bỏ trốn. Tánh cho quân ñuổi theo bắt lại, chém ñầu ñể thị uy dân chúng. Việc tâu về triều, các tướng nói:

- Trước ñây, Phạm Văn Tham ñầu hàng rồi lại mưu phản, đã bị xử chém, tưởng các hàng tướng Tây sơn lấy ñó làm răn. Nay bọn họ lại muốn làm phản là vì thấy quân của Diệu ñến vây thành. Xin chúa thượng nhắc lại quân lệnh cho rõ, một mặt phải sớm cho quân ra tiếp viện. Nế không, sợ các hàng thần ở Bình  ñịnh lại mưu toan trốn ra khỏi thành theo về với Tây sơn.

Thế Tổ bèn xuống chiếu lệnh hợp năm ñồn quân  Thần Sách làm năm dinh,  lấy Tống Viết Phước, Phan Văn Cơ làm Trung doanh chánh phó ñô thống chế, lấy Lê Văn Duyệt, Tôn Thất Chương, Phan Văn Triệu, Mai ðức Nghị làm Tả Hữu Tiến Hậu ñô thống chế, lấy Hoàng Viết Toản, Trần Văn Tín, Nguyễn Văn Hậu, Tôn Thọ Vinh làm phó ñô thống chế, lấy Nguyễn ðức Xuyên làm tượng chính ñô thống quân Thần sách, Phạm Văn Nhơn chỉ huy tướng sĩ năm dinh sửa soạn ñi  ñánh trận. Tính trước tình hình Gia ñịnh ñất rộng dân thưa, lo sau khi ñại quân ñi ñánh thì thiếu quân ñóng giữ, Thế Tổ lệnh cho các dinh ở Gia ñịnh ñặt thêm vọng gác, ngày ñem tuần phòng quân gian tế.

Vùa lúc ấy tướng trấn thủ dinh Trấn biên là Nguyễn ðức  Giảng tâu việc  các bộ lạc người Man làm phản, xin cho quân tăng viện ñệ ñánh dẹp.

Lại nói chuyện tù trưởng các sách người Man ở dinh Trấn biên là Vũ Cần Xa và Vũ Cần Dung tụ tập thủ hạ kéo ñi xâm chiếm sách Vũ Việt. An phủ sứ Phạm Dựng sai Ốc Nha Xà Cốt về triều xin quân. Thế Tổ sai tướng ñem quân ñi ñánh, dẹp yên ñược. Y lại thu tập liêu thuộc dâng sớ xin ñược hàng năm cống nộp như  cũ. Các sách Bào lôi, Phạm ðồng Nhai, An Côn cũng xin theo lệ nộp thuế, ñược  Thế Tổ chuẩn cho.

Rối ñó Thế Tổ triệu hội các tướng bàn việc tiến ñánh quân Tây sơn, sai chọn quân thám mã ruổi ngựa ra Bình ñịnh báo cho Võ Tánh biết ñể sẵn sàng phối hợp.

Bấy giờ quân Tây sơn ñã vây thành ñược bốn tháng. Trong thành phần ñông người Bình ñịnh, vốn có quan hệ thân thích tộc thuộc với Tây sơn, mưu làm phản bỏ ra ngoài thành. Hàng tướng Võ Văn Sự, Nguyễn Bá Phong cầm ñầu làm nội phản, ban ñêm mở cửa thành phía bắc trốn theo Tây sơn. Võ Tánh sai  tỳ tướng  Ngô Văn Sở chặn giữ ở cửa thành. Phe ñảng của Bá Phong lúc ấy ñã lọt ra ngoài hơn bốn trăm người. Số còn lại ở trong thành không dám ñộng ñậy. Võ Tánh lo  bọn họ se lại làm phản, bèn ra lệnh ñem giết cả, rồi sai người về triều cáo cấp.

Thế Tổ triệu ðông cung về trấn thủ Gia ñịnh, lấy Nguyễn Văn Nhơn  quyền lĩnh Tả quân phó tướng kiêm quản tứ doanh, lưu trấn ñể giúp ðông cung ñiều vận lương hướng. Lấy Hình bộ Nguyễn Tử Châu làm Hiệp tán cơ vụ, phong Nguyễn Văn Thụy làm Khâm sai thượng ñạo Bình Tây thượng tướng quân, hội binh với quân Vạn tượng tiến xuống ñánh Nghệ an ñể kiềm chế viện binh Phú xuân.

Chánh thống lĩnh thượng ñạo Thanh Hoa Hà Công Thái cùng thổ hào Nguyễn ðình Ba cho người vào dâng biểu xin ñem quân theo Nguyễn Văn Thụy ñi ñánh  Tây sơn. Lưu Tiến Hòa cũng dâng biểu xin cho quân huyện của  huyện  Bình Khang ñi ñánh dẹp, ñều ñược Thế Tổ cho phép.

Mùa xuân năm Canh Thân (1800) ngày ñầu tháng Ba, Thế Tổ lệnh  cho Nguyễn ðức Xuyên ñưa ñội tượng binh lên ñường, rồi tự mình thống lĩnh ñoàn chiến thuyền tiến phát tiếp sau. Tin báo vào ñồn quân Tây sơn, Quang Diệu sai thuộc tướng là ñại ñô ñốc ðào Công Giản, cùng ñô ñốc Tuấn, tham trấn ðiềm dàn quân ñóng từ Phú yên trở ra. Tất cả hơn chím mươi ñồn, thế lực rất hùng hậu. Nguyễn ðức Xuyên ñưa quân ñến Diên Khánh thì  ñược báo tình hình  dàn quân  của Diệu. ðức Xuyên thấy Tây sơn quân ñông mà quân mình ít,  thế  chưa tiến  mạnh ñược, bèn dừng quân ñóng ở núi Màn Màn rồi dâng sớ xin cho tạm lui về Phan Rí ñợi thủy quân tới sẽ cùng tiến. Thế Tổ bảo Xuyên cứ ñóng quân ở Diên khánh chờ lệnh.

ðoàn chiến thuyền ñến cửa Cù Huân, Thế Tổ triệu các tướng ñến ñể nghị bàn quân sự. Các tướng ñều xin Thế Tổ cho bỏ Bình ñịnh ñể tiến ñánh Phú xuân. ðặng Trần Thường cho rằng nay quân Nam triều thuận gió bất ngờ ập ñến, Tây sơn không dám chống cự, tất se 4lui về giữ cửa Thị nại. Nếu ta tiến thằng ra Phú Xuân, Tây sơn ắt cho thủy quân ñuổi theo. Như thế quân ta tiến thì gặp thành trì kiên cố, lui thì gặp quân ñịch mạnh. ðó là con ñường nguy hiểm của người dùng binh. Thế Tổ cho là phải, bèn sai ðặng Trần Thường cùng lưu thủ Diên khánh Nguyễn Văn Tính tiến ñóng Phú Yên. Văn Tính tâu xin sai Mai Tiến Vạn ñem quân ñến ñóng ñồn ở Tam lĩnh. Nguyễn Văn Trương tâu:

- Phú yên là ñất quân ñịch tất tranh lại, ñược hay mất cũng chưa ñủ vui buồn  ngay. Nếu phái them trọng binh ñến tiếp ứng cho Phú yên thì Diên khánh sẽ  thưa yếu. Vậy xin củng cố căn bản, ñợi thám thính tình hình quân ñịch rồi sẽ  tiến ñánh cũng chưa muộn.

ðông cung Cảnh từ Gia ñịnh sai người ra dâng biểu tâu việc  vua nước Chân lạp là Nặc Ong Ấn sai Cao La Hâm Sâm ñem tượng binh sang xin giúp Thế Tổ ñi ñánh trận. Cùng dịp này lại có Phi Nhã Phì Phạt chở ba mươi xe gạo sang giúp cho

Nam triều. Thế Tổ lệnh sung gạo vào kho ñể cấp quân lương còn quân binh và voi của nước Chân lạp thì cho ñóng trại ñể chờ sai phái. Thế Tổ lại truyền lệnh cho tướng sĩ các dinh thủy bộ: người nào bắt sống hoặc giết ñược chủ tướng Tây sơn cấp chánh quản thì ñược phong tước công, từ cấp phó quân trở xuống thì ñược thăng hàm một cấp, thưởng tiền một vạn quan; bắt sống hoặc giết ñược các cấp thuộc tướng cũng ñược thăng thưởng theo lệ ñịnh. Các tướng sĩ nghe lệnh truyền,  ai nấy ñều hăng hái giết ñịch.

ðoàn chiến thuyền dừng ñóng ở vũng Tích, Thế Tổ sai  Nguyễn Văn Thành  chi huy quân theo Vũng Xuân ðài (ở ñầu ñịa giới Phú Yên, còn có tên là cửa ðêm Trăng) ñổ lên bộ, tiến lên miền thượng ñạo Phú yên. ðặt Nguyễn ðức Xuyên, Nguyễn Văn Tính, ðặng Trần Thương dưới quyền tiết chế của  Nguyễn  Văn  Thành.

Các tướng ñã vâng lệnh ñưa quân lên ñường, thì có quân thám báo ở ñạo Nghệ an vào báo tin Nguyễn Văn Thụy sai bọn Lưu Phước Tường, Nguyễn Văn Uẩn ñem thổ binh người thượng ñạo ñánh quân Tây sơn của ñô thống Nguyễn  Danh Lạc ở ñồn Bố và quân của phò mã Nguyễn Văn Trị ở ñồn Lam. Thế Tô sai báo tin ấy cho Nguyễn Văn Thành. Rồi ñó Thế Tổ dẫn quân ñi tiếp theo, gặp quân Tây sơn của ñô ñốc Tuấn. Hai bên giao chiến ở ðất ðỏ, Thanh Kỳ, quân Tây sơn thua lớn. Quân Thế Tổ tiến ñánh nhổ lũy Hội an. ðô ñốc Tuấn thua chạy,  chiếm  giữ gò ðá Ải.

Nguyễn Văn Thành sai Tôn Thọ Vinh ñóng giữ lũy Hội an. Lê Chất chỉ huy quân Tiền ñạo tiến ñánh ñến Gò Ải. Quân Tây sơn dựa vào thế núi bắn ñạn xuống. Lê  Chất trúng ñạn bị thương, ñội Tả  quân hơi chùn lại. Văn Thành sai Nguyễn ðức Xuyên cùng ðặng Trần Thường tiến quân ñến ðồng Nghệ, vượt qua sông mà dàn trận. Văn Thành tự dẫn quân qua gò ðá Ải, ñánh ñuổi quân Tây sơn ñến núi Xương Cá, liên tiếp ñánh thắng. Quân Tây sơn  lui về giữ núi La ðài. Văn Thành ñể Nguyễn Văn Tính ở lại ñóng giữ, rồi chia quân làm hai ñường, theo ñường tắt vượt qua ñèo tiến ñánh lũy Xuân ðài. Quân Tây sơn thua chạy. Nguyễn Văn Tính ñuổi ñánh, bắt sống ñược ñô ñốc Tây sơn tên là Giản và một con voi trận. Quân của Văn Tính bèn nhổ lũy La ðài.

Tin thắng trận báo về, Thế Tổ bảo Văn Thành:

- Khanh cầm quân giao chiến với Tây sơn thắng liền ba trận. Tuy chưa diệt hết ñược bọn chúng, cũng có thể kể là toàn thắng. Nhưng quân Tây sơn bị quân ta bẻ gãy, tất sẽ xin ñiều thêm quân ñể ñánh báo thù. Khanh hãy cùng các tướng tùy cơ ứng phó ñể lập kỳ công.

Nói ñoạn Thế Tổ lấy năm tấm ngự bài ñưa cho Nguyễn Văn Thành, dặn Thành rằng: “Từ nay mỗi khi sai người ruổi ngựa về báo việc quân thì phải cầm ngự bài ñể làm tin”. Văn Thành vâng mệnh, rồi hội các tướng ñể bàn kế hoạch tiến quân.

Nguyễn ðức Xuyên nói:

- Diệu là viên tướng kiêu dũng nên quan Tham tặng Võ Tánh mới bị  vây lâu  ngày như thế. Nay quý ñài ñưa quân viện ñến thì Diệu khó bề chống ñỡ.

Bấy giờ Nguyễn Quang Diệu ñang tức giận về việc ñô ñốc Giản bị bắt sống, khiển trách ñô ñốc Tuấn và các tướng, rồi tự mình ñôn ñốc quân sĩ vây thành. Võ Tánh ở trong thành nghe tin viện quân liên tiếp thắng trận cũng mở cửa thành phía nam ñưa quân ra ñánh quân Quang Diệu ở núi Tam Tháp, ñốt phá ñồn lũy, ñến tận chiều tối mới lui về thành cố thủ.

Tin báo về triều, Thế Tổ nói với các quan tùy tòng:

- Tánh ñủ sức chống chọi với quân ñịch ñể bảo vệ cô thành, rửa hận cho Võ  Nhàn ngày trước.

Rồi Thế Tổ truyền cho Phạm Văn Nhơn, Nguyễn Hoàng ðức hộ tống ñoàn  ngự thuyền tiến ñóng ở vũng Cù Mông.

ðúng là:

Hổ tướng chung lòng không ñịch mạnh

Thuyền rồng lâm chiến sẵn mưu cao

Hồi thứ hai mươi mốt:

Tống Viết Phước ñánh chiếm núi Vân sơn

Lê Văn Duyệt hỏa công cửa Thi nại

Lại nói cửa Cù Mông là nơi giáp giữa Quy nhơn và Phú yên. Lúc trước Nguyễn Nhạc từng ñóng loại chiến thuyền lớn ở ñây, nhưng vì cửa biển nước cạn, không ñưa thuyền ra khơi ñược,  nên phải bỏ lại trên bờ. Bấy giờ thủy quân của  Thế Tổ sắp ñánh cửa Thi nại, khi chiến thuyền ñến Trác vinh, Lãng kinh thì có cai ñội mật sai tên là Nguyệt chèo thuyền ñến báo là ñồn quân của Võ Văn Dũng rất kiên cố, không thể ñánh gấp ñược.

Thế Tổ truyền lệnh dừng thuyền ở cửa Cù Mông, nhân ñó sai quân sĩ khơi luồng ñể ñưa thuyền cập bờ cho thuận tiện. Thế Tổ sai Phạm Văn Nhơn,  Tống  Viết Phước, Mai ðức Nghị chỉ huy các chiến thuyền hỗ giá, sai Võ Di Nguy chỉ  huy các vệ Thần sách trung doanh và hậu doanh, ñóng giữ ở Vũng Thố ñể tiếp ứng cho ngự doanh; sai Nguyễn Hoàng ðức ñốc suất quân Tiền doanh của Phan Văn Triệu và quân Hữu doanh của Tôn Thất Chương chỉ huy tiến ñóng núi Cù Mông. Hàng tướng Từ Văn Chiêu ñược ñiếu ñến làm thuộc hạ của Nguyễn Hoàng ðức, nhưng vì bất hòa với Viết Phước nên ðức(?) dẫn cả quân Ngự lâm Hữu ñồn làm phản, trở về với Tây sơn. Thế Tổ nghe báo liền truyền cho Nguyễn Văn Thành phải hết sức ñề phòng.

Lúc này quân Võ Văn Dũng tiến vào sông Vân Sơn. Thế Tổ truyền lệnh cho Nguyễn Văn Trương tiến ñánh. Trương cùng Trần Công Hiến dẫn ñội du binh tiền tiêu ñến ñánh, quân Tây sơn thua chạy. Tư khấu của Tây sơn là ðịnh ñóng quân ở ñồn Hoa Yên, mưu toan ñánh úp các ñồn quân ñóng ở  núi Cù Mông. Thế Tổ sai Lê Văn Duyệt theo ñường núi Cù Mông tiến ñánh. Duyệt ñánh tan quân của ðịnh, bắt sống nhiều tù binh. Thế Tổ sai Mai ðức Nghị quản lĩnh hai vệ Tiền doanh và Hữu doanh theo Nguyễn Hoàng ðức ñem quân ñến ñóng ở Hoa Yên.

Nguyễn Văn Thành nghe tin Văn Duyệt thắng trận, mà  Nguyễn Văn Tính thì ñang ốm, bèn xin Thế Tổ lấy Tôn Thọ Vinh thay Văn Tính ñóng giữ La ðài, rồi tự mình ñem quân qua ñèo Mụ tiến ñến Hà Nha. Quân Tây sơn chiếm giữ núi Hương Sơn ñể chống cự, bị quân của Văn Thành ñánh ñuổi, phải lui về lũy ngang ở núi Chủ Sơn. Văn Thàh cho quân tiến ñóng ðồng Thị, chia quân làm sáu ñạo, gióng trống hò reo vây thành. Quân Tây sơn chống cự quyết liệt. Nguyễn Văn Phụng chỉ huy vệ Thần Vũ, Mai Văn Bảo chỉ huy vệ Thần Lược tử trận. Bấy giờ ở các ñồn  của Tả quân có nhiều hàng binh Tây sơn, Văn Thành lo sơ hở, xin cho quân lui về ðồng Thị, ñắp lũy Hà Nha, Hương Sơn ñể cố thủ.

Bên quân Tây sơn, Nguyễn Quang Diệu và tư khấu ðịnh sửa soạn dốc quân ñánh một trận lớn ñể cắt ñường quân ngự doanh của Thế Tổ. Quân do thám báo tin về, Thế Tổ bèn sai Nguyễn ðức Xuyên chia tượng binh làm hai ñội: một do  Nguyễn Văn Thành thống lĩnh, một do Xuyên chỉ huy, hội với quân của Lê Văn Duyệt ñể tiến ñánh. Nguyễn ðức Xuyên xin Thế Tổ vẫn cho ñóng quân tại ðồng  Thị và cho quân Tả doanh chiếm ñường núi Cù Mông cắt ñường ñánh tập hậu của quân Tây sơn. Nguyễn Văn Thành cũng lo Quang Diệu nhân sơ hở sẽ ñánh ðồng Thị. Thế Tổ nói:

ðịa thế ở ðồng Thị hiểm trở, không phải là nơi thích hợp ñể dùng tượng binh. Từ ðồng Dự ñến Vân Sơn ñịa hình bằng phẳng, dùng tượng binh ở ñó mới có lợi thế. Ông Xuyên phải chọn tượng binh thiện chiến ñi ngay ra Cù Mông, còn việc ở Ta doanh thì phải chờ quân Chân lạp ñến rồi mới bố trí ñược.

Nguyễn ðức Xuyên vâng lệnh ñưa tượng binh ñi ngay ñến doanh trại của   quân Lê Văn Duyệt. Vừa lúc ñó, Tống Phước Ngoạn dẫn quân Chân lạp do Cao La Hâm Sâm chỉ huy gồm năm ngàn tên và hơn chục thớt voi ñến ðồng Thị. Thế Tổ  sai ñặt lệ thuộc dưới quyền ñiều khiển của Nguyễn Văn Thành. Rồi Thế Tổ sai gọi Lê Chất ñưa quân Tả doanh ñến hành tại của Thế Tổ ñể chờ sai phái.

Nguyễn Văn Thành dàn quân ñánh núi Chủ Sơn, trước hết sai quân ñào hầm ñến sát lũy giặc, ngầm ñặt thuốc nổ ñể ñánh ñịa lôi, khi xông trận thì châm lửa cho thuốc nổ làm sạt lở chân lũy rộng ñến hai trượng, nhưng quân Tây sơn ra sức cố  thủ nên quân của Văn Thành vẫn không nhổ ñược lũy. Vê úy Nguyễn Công Trọng trúng ñạn chết. Trọng người huyện An xuyên trấn An giang, từng theo ðông cung giữ ñồn Tô Hà, sau làm vệ úy trong quân của Nguyễn Văn Thành, từng lập nhiều chiến công.

Cai ñội mật sai tên là Siêu báo tin quân Tây sơn do ñô ñốc Lê Văn Hưng chỉ huy ñoàn thuyền chở lương một trăm năm mươi chiếc kéo ñến cửa ðề Di. Thế Tổ sai Nguyễn Văn Trương cùng thuộc tướng là bọn Nguyễn Văn Khiêm ñem quân tiến ñánh. Lê Văn Hưng chống cự không nổi, phải bỏ thuyền lên bộ chạy trốn. Bọn Văn Trương ñoạt ñược lương thực trên thuyền. Thế Tổ lệnh cho Văn Trương chở lương thực mới ñoạt ñược ñến cấp cho quân của Văn Thành.

Bấy giờ Văn Thành ñang lo lắng vì chưa nhổ ñược lũy Chủ Sơn, hàng ngày  lấy dân người thượng dẫn ñường, tìm ñược con ñường tắt ở phía tây nam có thể  ñưa quân vòng ra ñánh từ phía sau lại. Thành vẽ bản ñồ ghi rõ cách bao vây quân Tây sơn trong lũy, một mặt dâng thư xin Thế Tổ cho quân tăng viện. Thế Tổ liền  sai Tống Viết Phước, Lê Văn Duyệt, Nguyễn ðức Xuyên, Lê Chất, dẫn quân bản bộ cùng các tướng sĩ các doanh Tiền quân, Hữu quân tiến vào ðồng Thì, ñặt tất cả dưới quyền tiết chế của Nguyễn Văn Thành.

Văn Thành ñể Lê Văn Duyệt và Lê Chất ở lại ñóng giữ ðồng  Thị, tự  mình  dẫn quân vượt núi Bột Khê. Quân của Văn Thành gội mưa ñi hai mươi dặm, ñến trại ðăng thì vòng lại phía sau quân Tây sơn, phóng hỏa ñốt trại  giặc. Lê Văn  Duyệt dẫn quân xông vào ñánh. Quân Tây sơn không chống  cự nổi bỏ chạy về  thôn ðồng Cờ. Tống Viết Phước, Nguyễn Long từ cách trái, Lê Văn Duyệt, Phan Văn Triệu từ cánh phải dẫn quân ñánh ốp vào. Văn Thành  cùng ðức Xuyên dẫn  ñại quân tượng binh thẳng hướng chính ñánh vào. Quân Tây sơn thua lớn, ñô ñốc Hoan bị chém tại trận, ñô ñốc Nguyễn ðức Thu phải ñầu hàng.

Văn Thành hợp quân tiến về ðồng Trường, riêng quân của Tống Viết  Phước  rẽ phía núi An Tượng, nhổ liền bốn ñồn của quân Tây sơn. Sau ñó Tống Viết  Phước hội quân với Mai ðức Nghị, Trần Công Lại  tiến ñánh, nhổ lũy quân Tây sơn ở ðầm Sinh, Sơn trà. Thế là từ núi Lệ thạch ñến Hoa an, Hoa lộc, quân Tây sơn ñều bỏ ñồn lũy tháo chạy. Quân Nam triều tiến ñóng ở núi Vân Sơn. Nguyễn Văn Thành sai quân ruổi ngựa về hành tại của Thế Tổ báo tin thắng trận.

Lại nói bấy giờ Thế Tổ ñi xem xét ñịa thế ở Cát ðốc, sai kiểm ñiểm quân  lương vũ khí, vì ñang mùa gió ngược thuyền lương từ Gia ñịnh chưa thể ra ngay ñược. Thế Tổ lại sai Trịnh Hoài ðức ñi Phú yên, Phạm Như ðăng ñi Bình khang, Ngô Ứng ñi Bình thuận ñể ñốc thúc việc thu thóc quân nhu. Nguyễn Văn Tính từ Phú yên về yết kiến. Thế Tổ sai Tính dẫn quân bản bộ cùng ba ñội thuộc doanh Tả vệ trở về ñóng giữ lũy La ðài. Thế Tổ nhận thấy việc nhổ ñồn, ñuổi giặc, tiếp tế quân lương không gián ñoạn, ñều la do công lao của Nguyễn Văn Thành, bèn sai ñặt Nguyễn Hoàng ðức và các tướng chỉ huy các cánh quân bộ dưới quyền ñiều khiển của Tiền quân Nguyễn Văn Thành. Một mặt Thế Tổ sai mật báo cho Võ Tánh ở trong thành chuẩn bị phối hợp trong ñánh ra ngoài ñánh vào.

Lại nói Võ Tánh ñược tin báo quân Tây sơn nhiều lần thua trận, thường nhân ñêm tối mở cửa thành ra giao chiến với quân Tây sơn. Nguyễn Quang Diệu càng ñều quân ñến vây thành ñông hơn trước. Quân của Văn Thành vất vả chống cự mà viện quân thủy bộ thì chờ mãi chưa thấy ñến. Phan Văn Triệu tâu với Thế Tổ:

- Việc quân không thể chần chừ, xin vương thượng cho tung quân ñánh một trận ñể quyết thắng bại.

Thế Tổ bèn sai Phạm Ngọc Uẩn ñến quân doanh úy lạo tướng sĩ, truyền mật lệnh cho Văn Thành chọn thời cơ tiến ñánh ñể giải vây cho quân sĩ trong thành Bình ñịnh. ðặng Trần Thường dâng sớ xin Thế  Tổ cho bắt  ñầu tiến ñánh bằng  thủy binh, vì bộ binh thì quân nhà cầm cự ñã lâu mỏi mệt, mà quân ñịch thí khí thế ñang hăng.

Thế Tổ ngồi thuyền nhỏ, sai chèo ñến ngoài khơi cửa Thị nại. Thấy thủy ñồn của quân Tây sơn rất kiên cố, Thế Tổ than rằng:

Trời chưa muốn diệt Tây sơn hay sao mà còn làm khốn khổ tướng sĩ của ta  như vậy?

Rồi Thế Tổ trở lại cửa Cù Mông, hội các tướng bàn kế ñổ quân lên bộ ñánh giải vây thành Bình ñịnh. ðặng ðức Siêu tâu:

- Chúng ta ñưa quân thủy lên ñánh trên bộ, thuyền không sẽ ñậu lại ngoài khơi. Quân Tây sơn biết, tất sẽ ñến ñánh ñoạt. Nhưng thủy chiến là sở trường của  quân ta, nay lại ñang mùa gió nồm, xin vương thượng cho ñặt các chất cháy lên một số thuyền không, tuyển quân thiện chiến lặn trước vào trong các cửa cảng ñón các thuyền chứa chất cháy từ ngoài khơi ñẩy vào, châm mồi lửa ñể ñốt   thủy trại của quân giặc.

Thế Tổ nghe theo lời tâu của ðức Siêu, truyền lệnh cho các tướng chuẩn bị ñánh hòa công. Thế Tổ hỏi các tướng có thể sai ai ñánh trận này, Tống Viết Phước xin ñi. Thế Tổ mật  báo cho Nguyễn Văn Thành biết, bảo Thành chia quân, nhân  lúc ñem tối ñánh úp vào trại thu hút sự chú ý của quân Tây sơn ñể thuận tiện cho thủy quân tiến ñánh.

Văn Thành kể lại chuyện này cho Nguyễn ðức Xuyên biết. Bấy giờ  ðức Xuyên ñang bị ốm. Thế Tổ biết tin, sai viên ñội tiểu sai Nguyễn Văn Kỷ mang  nhân sâm ñến ñể ban cho Xuyên. ðức Xuyên nhân ñó nói với Văn Kỷ:

Chúa thượng muốn lập kế hỏa công, Viết Phức xin ñi thực hiện kế ấy. Viết Phước tuy dũng cảm nhưng hay khinh ñộng, Lê Văn Duyệt có mưu lược hơn. Nếu chúa thượng sai Duyệt ñi thì mới chắc thắng.

Nguyễn Văn Kỷ trở về thưa lại với Thế Tổ lời ðức Xuyên nói.  Thế  Tổ liền cho gọi Duyệt cấp tốc về ngự doanh. Duyệt ñến hành tại, vào yết kiến, Thế Tổ hỏi tình hình quân ñịch, Duyệt trình bày kế sách ñánh quân Võ Văn Dũng, xin Thế Tổ sai cai ñội Tường ñi do thám tình hình ñộng tĩnh ở các ñồn thủy quân Tây sơn. Tường ñi do thám xong trở về tâu với Thế Tổ rằng quân lính của Võ Văn Dũng chỉ lo nghỉ ngơi chơi ñùa, canh phòng trễ nãi. Lê Văn Duyệt xin Thế Tổ cho ñi ñánh ngay khi bọn chúng chưa kịp ñề phòng. Thế Tổ liền lệnh cho Nguyễn Văn Trương, Tống Phước Lương dẫn thủy quân tiến trước, Lê Văn Duyệt và Võ Di Nguy tiến sau, một mặt sai người ñưa tin mật báo cho Võ Tánh biết, ñể phối hợp ñánh giải  vây thành Bình ñịnh ngay trong ñêm ấy. Thế Tổ truyền lệnh cho các tướng sĩ:

- Báo ñền ơn nước chính là vào ñem nay. Sống thì cùng nhau hưởng phú quý,  chết thì triều ñình hương khói phụng thờ!

Các tướng nghe lệnh ñều hăng hái, quyết liều chết ñánh giặc. Duyệt vốn bất hòa với Võ Di Nguy, vứt chiếc ñèn rách trước mặt Thế Tổ, bảo là Di Nguy không chịu sửa sang quân khí, xin Thế Tổ chém ñầu Di Nguy trước rồi sau sẽ xuất quân. Thế Tổ phải khuyên giải mãi Văn Duyệt mới chịu nguôi mà dẫn quân ñi. Trần  Công Hiến ban ñêm dẫn quân vượt bến ñò Tiêu Ky, bắt sống ñược chức ñô ty của Tây sơn là Nguyễn Văn ðộ. Công Hiến hỏi cung, lấy ñược mật khẩu của ñịch, bèn báo về ngự doanh. Thế Tổ liền trao thanh hổ kiếm ban cho Hiến; rồi truyền lệnh  cho Nguyễn Văn Trương, Tống Phước Lương, Trần ðăng Long  ñưa  quân  lên mười tám chiếc thuyền thoi, giả cách làm quân Tây sơn ñi tuần tiễu, chèo thuyền  áp sát ñội hình thuyền giặc mà ñánh. ðô ñốc Tây sơn tên là Trà bị chém tại trận. Quân sĩ của Võ văn Dũng bám lũy ñất trên núi mà chống cự, bắn ñạn xuống ào ào như mưa. Võ Di Nguy ngồi ñầu mũi thuyền ñốc thúc chiến thuyền lướt lên trước, trúng ñạn rơi xuống biển chết. Di Nguy là cựu thần từ ñời chúa trước, từ khi theo ðịnh vương vào Gia ñịnh, phàm các việc chế tạo thuyền tàu trong quân ñều do Võ Di Nguy chế ñặt quy tắc kiểu mẫu. Di Nguy thường chỉ huy binh thuyền Ngũ thủy theo Thế Tổ ñi ñánh dẹp, lập nhiều chiến công. Người ñời sau có thơ vịnh rằng:

Ngũ doanh lâu lỗ trùng thành ngoại Vạn khoảnh ba ñào nhất trận trung Hùng khái dục lăng Lê tả tướng

Chiến tranh tâm phó Nguyễn tiên phong

Dịch:

Chiến thuyền dàn lớp như thành lũy

Sóng biển dâng cao chực ñổ tung 

So chí muốn trên Lê Tả tướng

ðọ tài theo sát Nguyễn Tiên phong

Sau khi Võ Di Nguy tử trận, Lê Văn Duyệt liền cho thuyền vượt lên trước ñốc thúc thủy binh áp trận. Từ giờ dần ñến giờ ngọ, cai cơ Hoàng Văn ðịnh, Trần Văn ðạo, vệ úy Nguyễn Văn Hựu (người huyện Tân minh trấn Vĩnh long) kẻ trước người sau trúng ñan chết, quân sĩ tử thương ñến hơn sáu trăm người. Thế Tổ dừng thuyền ở vịnh San Hô, ba lần sai lính hầu ñi truyền lệnh cho Lê Văn Duyệt  lui  quân ñể tránh mũi nhọn của quân ñịch, nhưng Duyệt xin ñược tử  chiến ñể  cứu quân tiên phong, Duyệt nói với viên truyền lệnh:

- ðã ñến ñây rồi thì chỉ có vào chứ không ra!

Nói ñoạn ñốc thúc thủy binh tiến gấp, ñến khoảng giờ dậu thì vào cập bờ,  nhân lúc xuôi gió phóng hỏa ñốt trại quân Tây sơn, lửa bốc ñùng ñùng che kín một gói trời. Quân Tây sơn thua lớn. Võ Văn Dũng bảo thuộc hạ:

- Ta có mỗi chiếc tàu Tây thì quân Gia ñịnh ñốt mất, Văn Duyệt có thể nói là kẻ biết cầm quân. Nhưng ta chê Duyệt còn kém mưu  trí: lúc trước chiếm Quy  nhơn phải chiếm luôn cửa Thi nại thì thủy quân ta không có ñường vào; nay Duyệt ñánh hải ñồn ñáng phải chốt giữ ở Phú trung thì bộ quân của ta không  còn ñường thoát.

Nói ñoạn Văn Dũng dẫn quân thuộc hạ theo ñường Phú trung mà chạy. Thống lĩnh quân Tây sơn tên là Thành bám giữ thuyền ðịnh quốc mà chống cự. Duyệt sai cắm ñèn lồng sắt vào mũi thuyền, rồi áp sát vào mạn thuyền ðịnh quốc mà ñốt. Thuyền ðịnh quốc bốc cháy, Thành nhảy xuống biển chết ñuối. Quân Lê Văn  Duyệt ñoạt ñược ñồn Thị nại. ðó là ngày mưới sáu tháng Giêng năm Tân Dậu (1801). Người chép dã sử có câu thơ rằng:

Chà bàn (1) thử ñịa biệt hùng phôn (phiên) THi nại hà niên ñộ hải môn

Kim cổ huyên ñiền Tam tòa miếu Ba ñào kịch liệt bách tẩu ñồn Nhất bôi Tả tướng quân tiền lệ

Bán trạo Trung doanh trận hậu hồn Vô ñịch dư uy truyền thủy quốc Thùy giao biên khấu tứ kình thôn

(1): Chà Bàn cũng ñọc là ðồ Bàn, nguyên là kinh ñô của nước Chiêm thành (Vijaya), ở bắc Quy nhơn ngày nay khoảng 10 km. Nguyễn Nhạc ñóng ñô ở ñây, gọi là thành Hoàng ñế; thành Quy nhơn nói trong tác phẩm này tức là ñịa ñiểm ấy

Dịch:

Chà Bàn một cõi dấy anh hào

Thi nại trăm quân vượt biển vào

Dồn dập chiêng khua tòa Tam Miếu

Ào ào sóng nổi lật ghe tàu

Vẫn rằng Tả tướng rồi rơi lệ

Chỉ nói Trung doanh tiếng nổi cào

Uy thắng còn dư truyền ñáy nước

Gieo mồi cho cá bởi ai nao?

Lê Văn Duyệt ñã ñánh bại thủy quân của Tây sơn bèn sai người về ngự doanh báo tiệp. Thế Tổ ngồi thuyền Thụy Phượng tiến vào cửa Thị nại, truyền lệnh cho Nguyễn Văn Thành và Võ Tánh tiến ñánh quân Tây sơn.

Nguyễn Văn Thành nghe tin báo Võ Văn Dũng rút chạy theo hướng Phú  trung, liền lệnh cho ðặng Trần Thường ñốc suất quân tiền diện mười ba ñồn hặn  giữ các hướng, tự mình  cùng Nguyễn Hoàng ðức, Nguyễn ðức Xuyên dẫn quân  tiến ñ1nh Võ Văn Dũng ở hướng Phú Trung, chém ñầu ñô ñốc Nguyễn Hạch tại trận, bắt ñược hai thớt voi cùng nhiều binh khí.

Võ Tánh ở trong thành thấy lửa hỏa công của quân nhà ở cửa Thi nại, bèn cho mở cổng thành phía ñông tung quân ra ñánh, ñội súng lửa của Vũ Viết Bảo phóng ñạn hỏa vào giữa trận quân Tây sơn, giết và làm bị thương rất nhiều. Quân vây thành của Nguyễn Quang Diệu kinh sợ tháo chạy. Võ Tánh thúc quân tiến lên, ñốt trại ñịch trong khoảng non một dặm. Thuộc  hạ của Tánh là Nguyễn Văn Hiếu  trúng ñạn, bị thương rồi bị quân Tây sơn bắt. Nguyễn Quang Diệu hỏi Hiếu về tình hình trong thành, Hiếu ñáp trong thàh vẫn còn ñủ lương ăn nửa năm, quân lệnh nghiêm minh, bên ngoài không dễ ñánh vào ñược. Diệu hỏi:

- Ta muốn chiêu hàng Võ Tánh, có thể ñược không? Hiếu ñáp:

- Võ Tánh là kẻ anh hùng, giữ lòng trung liệt, thà chết không ñầu hàng.

ðang lúc Quang Diệu hỏi chuyện Nguyễn Văn Hiếu thì Võ Văn Dũng thu   thập tàn quân chạy về.

ðúng là:

Hùm beo giơ vuốt ai dám chống

Bọ ngưa ngăn xe thỏa chí hùng
Mục lục:

Hoàng Việt Long Hưng Chí (Hồi 1 -21)

Hoàng Việt Long Hưng Chí (Hồi 22-34end)