HOÀNG VIỆT LONG HƯNG CHÍ (Hồi thứ 22-34end)

Ngô Giáp Đậu

HOÀNG VIỆT LONG HƯNG CHÍ

Hồi thứ hai mươi hai

Tiền quân Thành tiến đánh phá Tây sơn

Trung doanh Trương luôn đem thu đất cũ

Lại nói Võ Văn Dũng đã mất thủy quân, phải chạy về gặp Quang Diệu. Diệu hỏi tình hình quân sĩ, Dũng đáp:

- Tôi không ngờ bọn thủy quân Nam triều lại đưa thuyền cá thu đến đánh, lại thêm kế hỏa công như trận Xích bích. Một quân bên ta chỉ chạy thoát được hai ba phần mười. Nay tôi làm tướng quân thủy thì tàu ðịnh quốc đã cháy, muốn làm tướng bộ thì ở Hòn Cóc chẳng còn quân. Tướng quân định xử trí với tôi thế nào?

Diệu đáp:

- Kỹ thuật thủy chiến thì bên ta còn kém họ. Khi quân Trịnh vào đánh xứ ðàng Trong, họ cũng chuyên dùng quân bộ thôi. Vậy tôi cho ông thêm quân, ông gắng lên mà lập công, đừng để xấu mặt lần nữa khiến cho quân Nam triều thừa thắng ra lấy Phú xuân thì cả tôi và ông tất bị bắt làm tù binh.

Rồi Diệu bày mưu với Dũng cho đắp lũy đất cao thêm để quân sĩ đứng trên lũy nhằm bắn vào trong thành, một mặt củng cố rào trại chắc chắn để khép chặt, bao vây quân Võ Tánh ở trong thành.

Tiền quân Nguyễn Văn Thành cho thám mã về báo tin với Thế Tổ. Bấy giờ Thế Tổ đóng ngự doanh ở Thị nại, sai người về Gia Định báo tiệp, truyền lệnh hợp quân sáu đạo để tiến đánh quân Tây sơn. Nguyễn Văn Thành tâu:

- Diệu và Dũng hợp binh vây thành, thanh thế khá lớn mạnh. Bên quân ta, từ khi Tôn Thọ Vinh tử trận ở La ðài, Mai ðức Nghị chết ở Hoa Yên, tướng sĩ phần nhiều bị ốm đau dịch bệnh, hơn nữa qua mấy trận đánh số tử thương cũng  nhiều. Xin chúa thượng theo sổ hộ tịch đã kê khai mà lấy thêm lính để tăng sức quân.

Thế Tổ bèn triệu các tướng đến họp để bàn việc lấy thêm quân. Rồi ñó sai Tiền chi Hoàng Hiến Khánh và Binh bộ Nguyễn ðức Thiện ñi tuyển quân ở Phú yên, Bình khang; sai Tống Phước Châu về tuyển quân ở Gia ñịnh. Lời dụ về việc trưng binh của Thế Tổ nói:

“Ta từ Long xuyên trở về, dân chúng các người chạy vạy hầu việc giúp binh giúp lương, cho đến các khoản phí dụng đóng tàu, đúc súng đếu do ở dân cả. Trời mở vận trung hưng, trận thắng ở cửa Thi  nại  thuyền địch tan tành không còn  mảnh ván.  Thừa cơ giành chiến thắng, thẳng tiến lấy lại kinh đô Phú xuân chính là lúc này. Lại nghĩ quân sĩ các đạo tuy đã quy tập khá đông, nhưng dựa cậy làm nanh vuốt thì cũng chỉ có quân Gia định dũng cảm vì việc nghĩa. Nay ta dự tính tuyển một vạn quân, giao cho trấn thần Nguyễn Văn Nhơn thực hiện việc lựa chọn, rồi giao cho Tả quân phó tướng Nguyễn Công Thái quản lĩnh”

Trước đó, Nguyễn Văn Nhơn ở lại giúp ðông cung trấn thủ Gia định, đã xin ðông cung cho mộ dân ngoại tịch lập thành năm chi Trấn thành binh (1) và bốn doanh Hùng trấn binh, mỗi doanh một chi; lại lấy các trại binh ở các đồn điền mới lập bổ sung làm thành năm hiệu Hưng vũ quân để đợi khi có lệnh điều phát. Nay nhận được chiếu dụ của Thế Tổ, ðông cung liền cho kiểm điểm binh mã, giao cho Nguyễn Công Thái quản lĩnh để dẫn ra cửa Thị nại.

(1): Trấn thành binh: quân địa phương của trấn Gia định.

Khi Công Thái đưa quân từ Gia định ra tới nơi, Thế Tổ liền sai Thái dẫn năm hiệu binh mã đi ngay đến Vân Sơn đặt dưới quyền tiết chế của Tiền quân Nguyễn Văn Thành. Lại về việc quân nhu cấp tốc, Thế Tổ lệnh cho thủy quân ở Gia định chở ra bằng đường biển, đội thuyền nào đến trước sẽ được xét công đầu. Lệnh cho các huyện trong bốn doanh mỗi huyện phải cung cấp sáu trăm người ñể theo hộ vệ các đoàn thuyền lương và bổ sung cho quân số các ñồn trú phòng, các đội chiến tượng và các đội chế tạo binh khí.

Rồi Thế Tổ phát lệnh cho Nguyễn Văn Thành chọn thời cơ tiến đánh. Văn Thành nhận thấy Kiên Dương là nơi xung yếu, xin Thế Tổ sai Tống Viết  Phước đến đóng chặn ở đất ấy, Nguyễn Văn Vân đóng quân tại Phương Phi để làm thanh ứng cho Viết Phước. Không bao lâu sau đó, tướng Tây sơn Từ Văn Chiêu đem  quân ñến đánh úp đồn quân của Tống Viết Phước; vệ úy Trần Văn Xung tử trận ở chợ Chính Lộc. Viết Phước dẫn quân tiến đến Thạch Cốc thì gặp phục binh của Tây sơn, vệ úy Nguyễn Văn Trí bị bắt, Hoàng Viết Bảo, Hoàng Văn Tứ bị giết tại trận.

Xung người huyện Tuy phước trấn Bình định, Bảo quê huyện Quảng điền phủ Thừa thiên, Tứ người huyện Kiến hòa trấn ðịnh tường, đều là những người có công theo Thế Tổ sang Vọng các và có công trong chiến trận.

Tống Viết Phước tức giận nói:

Phục binh thì chữ Phục do chữ Nhân đi với chữ Khuyển. Thằng Chiêu không biết chó không thể làm người hay sao mà đặt phục binh giết mất hai hổ tướng của ta?

Rồi Phước dâng biểu lên Thế Tổ xin chịu tội. Thế Tổ tha lỗi cho Viết Phước, sai đi giúp việc cho Tiền quân Thành.

Lúc ấy Tiền quân Thành đang đóng quân ở Vân Sơn, đối lũy với Tây sơn, thường bị quân giặc đánh vào. Thành sai Lê Chất đánh lui được. ðô đốc Tây sơn  Hồ Văn Điềm đem năm trăm quân đến chiếm lũy Yên Mỹ. Văn Thành sai Nguyễn ðức Xuyên và Tống Viết Phước chia quân đón đánh, ðiềm thua to, phải chạy trốn. Tiền quân Thành nhân cơ hội tung quân vào đóng trong đồn của Võ Văn Dũng.

Quân do thám đã dò biết Dũng chiếm lũy Cầu Cá, đắp lũy từ Gò Lá đến Khe Móc, lại dàn trận từ cầu Lão Ngô đến đồng Cầu Hoa ñể cố  thủ. Văn Thành tâu sự việc  ấy về ngự doanh. Thế Tổ truyền lệnh cho Văn Thành chia quân ba đường cùng với ngự đạo thủy binh xáp vào mà đánh, phá tan được quân của Văn Dũng. Dũng lại chiếm núi Hoa yên, nhưng bị quân Văn  hành đánh lui. Rồi ñó Văn Thành  phát  lệnh cho tướng chỉ huy các đạo nhất tề tiến lên, gặp địch là đánh, nhổ lũy giặc ở   núi Miễn Sơn. Quân Tây sơn phải lui về đóng giữ ở cánh đồng Bình thạnh, rồi đắp lũy liên tiếp từ ðông giang đến Tân hội.

Thế Tổ sai Lê Văn Duyệt tiến đánh, bắt sống được đô đốc Tây sơn Nguyễn Bá Phong. Duyệt cho đắp lũy ở Tân hội rồi hội binh với quân của Nguyễn Văn Thành đang đóng ở Vân sơn, ban ngày treo cờ, ban đêm đốt lửa làm hiệu để tiếp ứng cho quân ngự doanh. Thế Tổ bảo Nguyễn Văn Thành:

- Hồ Văn ðiềm là cánh tay tả hữu của Quang Diệu, phải  trừ  cho được để chặt  vây cánh.

Văn Thành truyền mật lệnh cho tướng trấn thủ Phú yên tìm cách đánh cắt đường của Điềm. Một mặt giao cho Nguyễn Long làm chánh thống suất, Lưu Tiến Hòa làm phó thống suất, chi huy hai chi Trấn vũ, Yên vũ của dinh Trung quân, chi Khánh vũ ở dinh Bình thuận, Phú yên chia đồn đóng giữ. Quân Hổ Văn Điềm tiến vào đánh lũy Yên Mỹ, quân Nam lui về giữ cửa biển Xuân Đài. Hồ Văn Điềm bí mật cho quân xuống chiếm Vũng Lấm, đốt đài hỏa hiệu, thống suất Nguyễn Long thua chạy. Phó thống suất Lưu Tiến Hòa cầm quân chặn đánh, bị quân Tây sơn bắt giết. Tiến Hòa quê huyện Long thành trấn Biên hòa, do có quân công được thăng chức cai cơ, cầm quân đóng giữ Bình khang. Khi Thế Tổ đem quân đi cứu viện Bình định, Hòa cùng đi trong quân, cùng Phạm ðăng Hưng hộ tống ñoàn thuyền lương đến cửa Cù Mông, Thế Tổ sai đặt quân sĩ của Hòa dưới quyền điều khiển  của Tiền quân Thành. Trong công việc chuyển lương, giữ lũy, Hòa đều có công; đến nay lâm trận, thế cô phải chịu chết.

Thế Tổ sai Hoàng Hiến Khánh chỉ huy quân thuộc hạ của Tiến Hòa, ñặt dưới quyền ñiều khiển của Lê Chất. Chánh thống suất Nguyễn Long thua trận chạy về,  bị dẫn ñến hành tại của Thế Tổ. Nguyễn Văn Thành, Nguyễn Hoàng ðức hết lòng xin Thế Tổ tha thứ nên Long mới khỏi tội.

Bên quân Tây sơn, Hồ Văn ðiềm chiếm cửa Xuân ðài ñể  cắt  ñường  tiếp lương của quân Nam. Lê Chất tung quân ñánh tan quân của ðiềm,  bắt  sống tuộc  hạ của ðiềm là ñô ty Nguyễn Nhiễu,  ñường tiếp lương của quân Nam lại  ñược  khai thông.

Lê Chất từ khi về hàng, gặp giặc là ñánh, lập ñược chiến công. Gặp khi Từ  Văn Chiêu làm phản, các tướng hiệu Tả ñồn nhiều người bỏ trốn. Chất vì  thế không yên trong lòng, lo sợ tìm ñến hành tại ñể bày tỏ với Thế Tổ. Thế Tổ bảo Chất:

- Khanh thành thật theo giúp ta, lâm trận liều mình chiến ñấu, ñáng ñược khen thưởng. Tướng sĩ thuộc quyền của khanh nếu có kẻ vì nhớ nhà mà bỏ trốn, ta cũng không lấy làm ñiều.

Chất vâng mệnh, cảm thấy phấn chấn, sau ñó ñem quân ñi ñánh thường lập ñược chiến công.

Thế Tổ nhận thấy nhân lúc quân của Chất vừa mới ñánh tan quân Hồ Văn ðiềm, nên thừa thắng tiến ñánh quân Nguyễn Quang Diệu. Nguyễn Văn Thành xin Thế Tổ sai tướng ñi chặn ñánh cắt ñường tiếp viện của quân Phú xuân, nhân tiện tiến ñánh Quảng ngãi, Quảng nam ñể dìm bớt thế giặc. Vừa lúc ấy có tin báo ðông cung Cảnh bị bệnh ñậu mùa ñã qua ñời ở Gia ñịnh.

Hoàng tử Cảnh từ khi ñược lập làm ðông cung từ năm lên tám tuổi, từng nắm việc quân, trấn thủ ñất Gia ñịnh, lại nhiều lần ñi chinh chiến, uy ñức lan rộng trong ngoài, Thế Tổ vẫn tâm niệm việc nối ngôi phụng thờ tiên tổ ngày sau sẽ trông nhờ  ở ðông cung, ñế nay lâm bệnh mất, tuổi ñời hai mươi lăm, sinh hạ hai con trai là  Mỹ ðường và Mỹ Thùy.

Thế Tổ ñau ñớn nghe báo tin buồn, bèn truyền chiếu sai Nguyễn Văn Nhơn, Nguyễn Tử Châu thay giữ công việc trấn thủ Gia ñịnh và phối hợp với ðổng lý bộ Lễ lo liệu việc tang.

Ít lâu sau, Nguyễn Văn Nhơn dâng sớ ñến hành tại tâu việc vua nước Vạn tượng sai sứ sang Gia ñịnh dâng lễ vật tiến cống, xin ñược dẫn ñến yết kiến quốc vương ở nơi hành tại.

Nguyên khi trước quốc vương Vạn tượng là Chiêu Ấn có ñến yết kiến khi Thế Tổ ở Vọng Các, hẹn sau khi về nước sẽ dấy quân tương trợ. Sau ñó nước Vạn  tượng tỏ ý không thần phục Tây sơn, bị Quang Trung Nguyễn Huệ cho quân ñánh phá, bèn nuôi chí phục thù. Sau khi Thế Tổ khôi phục Quy nhơn, ñã sai Nguyễn Văn Thụy sang Vạn tượng bảo Chiêu Ấn phát binh theo ñường thượng ñạo kéo xuống ñánh phá các ñồn quân Tây sơn ở Nghệ an. Thế Tổ ñã gửi thư khen ngợi Chiêu Ấn về việc ñó. Nay Chiêu Ấn sai sứ ñem lễ sang tạ ơn. Thế Tổ sai khoản ñãi sứ giả, gửi ban cho Chiêu Ấn kỳ nam, súng chim, chì và thiếc, nhắn Chiêu Ấn cứ tiếp tục cho quân tiến ñánh quấy nhiễu quân Tây sơn ñể giúp kiềm chế quân tiếp viện Quảng nam.

Rồi ñó Thế Tổ lệnh cho tướng chỉ huy Trung doanh Nguyễn Văn Trương dẫn quân tiến ñánh Quảng nam, Quảng ngãi, dưới quyền có quản vệ Tuyển  phong  Phan Văn ðức, quản vệ Phấn dực Tống Phước Lương, quản vệ Thuận vũ Vương Văn Học, quản thuyền Long phi Nguyễn Văn Thắng, quản thuyền Phụng phi Nguyễn Văn Chấn, quản thuyền Bằng phi Lê Văn Lăng. Thế Tổ căn dặn Văn Trương:

- Hai xứ Quảng nam, Quảng ngãi mấy lâu khổ cực vì Tây sơn, dân không sống nổi. Khanh cầm quân ra ñánh dẹp cần phải làm sáng tỏ quân lệnh, cấm quân sĩ không ñược cướp bóc ñể khỏi làm mất lòng dân.

Nguyễn Văn Trương tiến quân ñến cửa ðại cổ lũy ở Quảng ngãi, phá  kho  quân lương của Tây sơn ở Trà khúc, ñô ñốc Tây sơn tên là Tuấn phải bỏ chạy. Thừa thắng Nguyễn Văn Trương cho quân tiến thẳng ra cửa ðại Áp ở Quảng nam, ñánh phá lũy Bến Ván, ñoạt ñược hai mươi bảy thớt voi chiến của quân Tây sơn. Tiếp ñó Nguyễn Văn Trương tiến quân ra ñánh chiếm cửa ðại chiêm, giao chiến với quân giặc ở Hội an, Phú triêm. ðại ñô ñốc Tây sơn là Nguyễn Văn Xuân và thiếu úy Văn Tiến Thể chiếm lũy La trảo ñể cố thủ. Trương tung quân vòng ra  ñánh từ phía sau, bọn Xuân, Thể thua chạy, quân Văn Trương ñoạt ñược tám mươi cỗ súng.

Nhận ñược tin báo tiệp, Thế Tổ xuống lệnh khen thưởng, cho tướng sĩ ñánh trận ở Quảng nam. Rồi Thế Tổ sai Tống Viết Phước chỉ huy hơn ba mươi chiến thuyền và một nghìn quân ra theo giúp Nguyễn Văn Trương. Phạm Văn Nhơn chỉ huy ba chiếc hiệu thuyền, cùng các tướng sĩ trên thuyền Long Phi, Phụng Phi, tiến ra cửa biển ðà nẵng ñể phối hợp với quân của Văn Trương.

Thế Tổ lại sai Hình bộ tham tri Trần Văn Trạc ñến giúp Văn Trương quả lĩnh các thuyền chở lương cho binh dân.

Tin báo về Phú xuân, vua Tây sơn Nguyễn Quang Toản triệu Trần Văn Kỷ  vào nghị bàn kế sách ñánh lui quân Nam. Kỷ tâu:

- Hiện nay trấn Nghệ an bị người Vạn tượng, Trấn ninh kéo xuống quấy nhiễu, các nơi ở Thanh hoa ngoại trấn thì bọ thổ ty nổi dậy làm phản ñể hưởng ứng với quân Nam triều. Lại còn bọn cố ñạo Tây dương xúi giục giáo dân làm loạn, khắp nơi nổi dậy như ong. Các nơi từ Quảng bình, Quảng trị ra Bắc, binh tướng các trấn chỉ ñủ ñể ñóng giữ trong ñịa phương, không nên ñiều ñội quân này ñi làm việc khác. Quân hùng tướng mạnh bên ta ñưa cả vào Quy nhơn, hiện ñã bị quân Nam cắt ñường, không thể ñiều về ñược. Thần nghe nói La Sơn xử sĩ Nguyễn Thiếp (người làng Nguyệt Ao) nguyên là hương cống triều Lê là người có học thuật uyên bác, xin hoàng thượng cho triệu về  kinh ñể hỏi han việc  nước.

Quang Toản sai sứ giả ñem lễ vật vàng lụa ñến ban tứ trọng hậu ñể mời Nguyễn Thiếp về kinh. Nguyễn Thiếp nói với sứ giả:

Song ngư thủy thiển Nguyễn thị hoàn hương

Dịch:

Song ngư nước cạn Họ Nguyễn về làng

Non sông chủ cũ chẳng bao lâu nữa sẽ trở về tay chủ cũ. ðến khi vào kinh yết kiến Quang Toản, La Sơn xử sĩ nói:

Việc nước thế không làm gì ñược nữa. Xin hoàng thượng cho dời kinh về  Vĩnh ñô (1) ngõ hầu không muộn.

(1): Vĩnh ñô; vua Quang Trung có dự ñịnh lập kinh ñô mới ở Vinh (Kẻ Vinh) với tên gọi là Phượng Hoàng Trung đô, đã bắt đầu cho dựng lầu Phượng hoàng và một số nha thự ở đó. Vì vậy dưới triều Tây sơn cũng có khi gọi Vinh là Vĩnh đô.

Quang Toản do dự chưa dám quyết.

Trần Văn Kỷ khuyên Quang Toản sai phò mã Nguyễn Văn Trị  ñóng ñồn trọng binh ở núi Hãn Môn, cửa Thuận, sông Trừng hà, thảy ñều ñắp lũy ñóng cọc rào ñể làm thanh ứng cho ñồn binh ở núi Hãn môn. Lại sức cho ñại ñô ñốc Nguyễn Văn Xuân và thiếu úy Thể thu thập quân mã tiến ñánh quân Nguyễn Văn Trương để lấy lại Quảng nam, Quảng ngãi, làm thanh ứng cho quân của Nguyễn Quang Diệu, Võ Văn Dũng.

Gián điệp quân Nam dò biết được tin ấy trở về quân doanh báo cho Trung doanh Nguyễn Văn Trương biết. Trương bèn chia quân đặt tướng, chuẩn bị sẵn sàng. Trước khi ñem quân lên ñường, Trần Văn Kỷ dặn riêng Xuân thử dùng cách biện thuyết ñẩy lui quân Nam. Khi quân Phú xuân do ñại ñô ñốc Xuân và thiếu úy Thể tiến vào lũy La trảo, Xuân bèn phi ngựa ñến trước lũy lớn tiếng gọi, mời Trương ra cửa lũy nói chuyện. Trương ñứng trên mặt lũy, bảo Xuân:

- Tướng quân không biết chết kề tận cổ rồi hay sao mà còn trung thành với ngụy triều Tây sơn?

Nguyễn Văn Xuân ñáp:

- Quan Trung doanh quên triều Tây sơn chúng ta rồi hay sao? Lê Chất đầu hàng đã quên hết ơn vua cũ, nhưng quan Trung doanh tuy quy thuận  Nam triều  nhưng vẫn còn nhớ tình chúa xưa. Dùng người có tài, có khi dùng nhầm cả những kẻ gian tham, xảo trá, dù là Nam triều cũng thế thôi. Nhưng bậc sĩ phu không nên coi áo mũ như rơm rác. Quan Trung doanh hẳn có biết Nguyễn Hoàng ðức: lúc cùng ñường thì theo vua Tây sơn ta, sau trốn theo chúa Nam triều, ñang tâm giết người cùng về hàng với mình là thượng thư Hồ ðồng, bọn Xuân này ñến chết cũng không chịu phục. Tham tán Từ Văn Chiêu, ñô ñốc Hồ Văn ðiềm trước khi phải chịu khuất theo Nam triều, nhưng cuối cùng vẫn giữ vẹn lòng trung với vua Tây sơn. ðó là những người giỏi sửa chữa sai lầm của mình. Nay quan Trung doanh nên trả lại hai trấn Quảng nam, Quảng ngãi cho  ta, ñem quân về triều, bọn Xuân tôi sẽ hết sức xin với hoàng thượng tha tội cho Trung doanh.

Nguyễn Văn Trương nghiến răng cười ñáp:

- Nơi ñây là chiến trường, ta làm tướng không cần dùng miệng lưỡi, phải giao chiến ñể phân ñịnh thắng thua.

Nói ñoạn Văn Trương lệnh cho Tống Viết Phước tung quân ra ñánh, phá tan ñược quân của bọn Nguyễn Văn Xuân, ñuổi ñánh ñến tận Thủy Bồ, La  ðới. Nguyễn Văn Trương ñóng quân ở Phú triêm, Kim bồng, dựa  thế sông dài hiểm  yếu ñể chống cự. Một mặt sai người ruổi ngựa báo cho Phạm Văn Nhơn biết để Nhơn cho quân ñi do thám vùng núi Vân quan để cắt đường của địch.

Tin báo về ngự doanh, Thế Tổ cho rằng Quảng nam là nơi có ñông quân Tây sơn thường qua lại, lệnh cho Nguyễn  Văn Trương chú ý chiếm giữ những nơi  hiểm yếu, tích trữ lương thảo ñể làm kế lâu dài. Lại ban cho Trương một trăm tấm sắc khống chỉ, phàm những người ở phía Tây sơn quy thuận giúp việc quan quân Nam triều mà có tài năng sử dụng ñược ghi tên vào ban cấp cho họ, rồi sai ñi giúp việc chinh chiến.

Bấy giờ có Đại đô đốc Nguyễn Văn Toàn, quê huyện Bình sơn phủ Quảng ngãi, đang quản lĩnh sáu ñạo quân Quảng ngãi của Tây sơn, Thế Tổ từng sai người ñến khuyên dụ, Toản dần dà có ý quy thuận Nam triều. Khi Nguyễn Quang Diệu đem quân vây thành Bình định, Diệu sai Toản đóng giữ ở cửa đông thành. Toản bí mật trở về Quảng ngãi dẫn quân thuộc hạ đến ngự doanh của Thế Tổ xin đầu hàng. Thế Tổ cho Toản giữ chức lưu thủ Quảng Ngãi. Theo sự điều khiển của Trung doanh Nguyễn Văn Trương, Toản chia quân đi đóng giữ các nơi hiểm yếu trong  bản phủ.

Quân tuần thám trên biển báo tin bọn phỉ Tề Ngỗi thường cho thuyền nhẹ qua lại do thám ngoài khơi cửa Thi nại. Thế Tổ sai Tống Phước Lương dẫn hai vệ Nội trực và Túc hải ñem quân ñi ñánh, bắt ñược ñầu sỏ bọn phỉ là ðông Hải  vương  Mạc Quan Phù, thống binh Lương Văn Canh, Phan Văn Tài.

Thế Tổ sai người báo tin cho Nguyễn Văn Thành biết việc nói trên. Văn Thành và các tướng nhân ñó tâu với Thế Tổ biết quân sĩ vây thành Bình ñịnh ñã  lâu, thế chưa giải vây ñược, xin Thế Tổ mật dụ cho Võ Tánh mạo hiểm vượt vòng vây mà ra, bỏ thành không làm mồi nhử Nguyễn Quang Diệu, trong khi ñó quan quân sẽ chặn ñường tiếp viện binh lương, nói phao lên rằng quân Nam sẽ từ Quảng nam tiến ra ñánh lấy Phú xuân, khiến cho Diệu phải chia quân ñưa về cứu viện. Ta sẽ ñặt tinh binh chặn ñánh trên ñường thì tất phá tan ñược quân Diệu.

Thế Tổ cho triệu các tướng ñến hội bàn kế hoạch hành quân.

ðúng là:

ðánh ñịch thần uy chắc cán búa

Vận trù mưu lược khéo thần cơ

Hồi thứ hai mươi ba:

Bỏ Phú xuân, Nguyễn Quang Toản ra bắc

Mất Bình Định, Quận công Tánh về trời

Lại nói chuyện Thế Tổ đóng ngự doanh ở Thi nại nghĩ cách tiến ñánh Phú xuân ñể giải vây cho Võ Tánh, bèn triệu các tướng ñến bàn ñịnh mưu kế. Các tướng ñều nói tinh binh mãnh tướng của Tây sơn hiện dốc cả vào Bình ñịnh, tất bỏ rỗng Phú xuân. Binh pháp vẫn chuộng kế bỏ chỗ chắc ñánh chổ rỗng. Nghe lời bàn của các tướng như vậy, Tiền quân Nguyễn văn Thành xin Thế Tổ chuẩn bị cho tiến quân ñánh ra Phú xuân.

Thế Tổ cũng biết lương ăn trong thành Bình ñịnh ñã cạn, thế không tự giữ ñược, chỉ thương tiếc các tướng sĩ bị vây trong thành, không nỡ bỏ mà ñi. Thế Tổ bảo các tướng:

- Thà mất thành chứ không ñược ñể mất tướng giỏi.

ðặng Trần Thường sai người ñến thưa riêng với Lê Văn Duyệt: không ñánh Phú xuân thì không có cách nào khác giải vây cho Bình ñịnh ñược. Lê Văn Duyệt tâu lại với Thế Tổ:

- Việc binh cốt thần tốc, dùng mưu chuộng quả ñoán. Nay quân ta bị vây bức trong thành ñã lâu ngày mỏi mệt. Nếu ñại quân ta tiến ñánh Phú xuân thì Bình ñịnh không ñánh cũng giải vây ñược. ðánh cờ muốn bắt con tượng thì phải bỏ con xe, ấy cũng là phép vậy.

ðặng ðức Siêu nói:

- Thần quen thuộc ñịa hình Phú xuân. Xin vương thượng chia binh thuyền làm hai ñạo, một tiến đánh của Tư Dung, một tiến đánh cửa Thuận An. Quang Toản là kẻ nhu nhược, phò mã Trị chỉ núp váy đàn bà, chẳng có mưu lược đánh giữ gì đáng để ý. Thần tính rằng Thế Tổ cất quân đi đánh lần này tất sẽ giành được toàn thắng.

Thế Tổ nói:

- Lời bàn của các khanh ñều rất hợp lý. Nhưng ta nghĩ Võ Tánh từ khi theo giúp Nam triều ta, thế nước ngày càng thêm vững. Nay Tánh vì ta mà ở lại giữ thành. Gặp cảnh ngộ như thế, dẫu là ñối với người khác chăng nữa các khanh  tất cũng không yên lòng.

Rồi ñó Thế Tổ sai lặn qua cảng biển bí mật vào thành chuyển thư khuyên Võ Tánh phá vòng vây mà ra. Võ Tánh xem xong mật thư,  nhận thấy rào lũy vây thành của Tây sơn rất vững chắc, nếu phá vây mà ra tất tướng sĩ phải thương vong nhiều, bèn nhờ người ñưa thư về tâu với Thế Tổ xin quan quân đừng bận tâm gì về thành Bình Định, hãy thừa cơ tiến thẳng ra ñánh lấy Phú xuân – đó là một thời cơ tốt hiếm thấy. Võ Tánh còn nói:

- Đổi tính mạng của một mình thần mà lấy lại ñược Phú xuân thì thần dẫu chết cũng hả lòng.

Thế Tổ nghe xong có ý buồn rầu thương tiếc, rồi triệu hội các tướng mật bàn kế hoạch tiến quân. Trước hết Thế Tổ sai người ruổi ngựa về Gia Định lệnh cho Nguyễn Văn Nhơn nghiêm mật canh phòng trấn thành Gia Định đề phòng mọi bất trắc. Các tướng lưu thủ Bình thuận, Diên khánh ñem quân ñi tuần phòng ñến ñầu ñịa giới ngăn chặn quân Tây sơn tràn vào. Nguyễn Thành ở lại chỉ huy các đội quân chống cự với quân Tây sơn. Thế Tổ truyền dụ bảo Nguyễn Văn Thành:

- Được thua, sắc cùn ở một việc này. Từ Bình Định trở vào nam do khanh đảm đương. Diệu và Dũng tuy không đáng là địch thủ của khanh, nhưng vì quân ta số ít thế cô. Khanh nên cẩn thận để bảo toàn thắng lợi.

Rồi Thế Tổ lại triệu Nguyễn ðức Xuyên đến hành tại ban cho một bộ áo trận, bảo Xuyên rằng:

- Nguyễn Văn Thành giỏi mưu, có thể đảm đương được một mặt. Nhưng Thành hay kiêu căng, thường làm mất lòng thuộc hạ. Vậy ta lưu khanh ở lại giúp ngăn chặn bớt những điều quá thất của Thành để làm tròn việc nước.

Nguyễn Hoàng ðức được giao quản lĩnh binh thuyền đóng giữ cửa Thi nại đề phòng kẻ địch tiến đánh từ phía sau.

Chính lệnh ban bố rõ ràng ñến tận các quân doanh, các ñiều khoản khen thưởng về việc bắt sống quan tướng ñịch cũng ñược nêu rõ. Ngày Canh Ngọ hai mươi lăm tháng Tư (5-1801) Thế Tổ ñích thân thống lĩnh ñoàn chiến thuyền tiến phát. Ngay ñêm hôm ấy sai ñốt lửa trên núi  Trọc sơn ñể báo hiệu cho quân thứ Vân sơn và thành Bình ñịnh biết. Võ Tánh thấy hiệu lửa, liền cho mở cửa thành ñưa quân ra giao chiến, liên tiếp giết  mấy tướng Tây sơn. Nguyễn Quang Diệu ñiều thêm quân ñến vây thành, sai tướng tiến ñánh cầu Song và núi ðộc. Nguyễn Văn Thành chi quân chúc cờ im trống tiến vào cứu viện cho Võ Tánh. Quang Diệu sợ gặp phục binh không dám cho quân ñuổi theo.

Ngày Nhâm Thân, đoàn chiến thuyền của Thế Tổ tiến đến cửa biển  ðại chiêm. Trần Văn Trạc đến ngự thuyền yết kiến. Thế Tổ nói:

- Nếu khanh có thể giúp ta chặn ñường không cho Quang Diệu đưa quân về tiếp viện thì chỉ trong chừng mười ngày ta sẽ đánh lấy Phú xuân ñược an toàn.

Trạc tâu:

- Xin cho một ñội quân đến đóng ở Bích trâm, Sơn trà để chặn nơi hiểm yếu, một đội đến đóng ở cửa Câu đê, dọc bờ sông phía bắc ñể cắt đường trung đạo đèo Hải vân. Làm được như thế quân của Quang Diệu không thể vượt được đèo Hải vân. Bọn chúng tất phải tiến theo đường thượng đạo Lao giáo.  Đường này không có người qua lại, cây cối rậm rạp um tùm, cho quân đóng chặn ở ñó trong chứng một tháng thì có thể ngăn chặn ñược viện binh của Quang Diệu.

Thế Tổ chuẩn cho Trần Văn Trạc theo kế ấy mà thi hành, giao cho Trạc và Tống Viết Phước ñảm ñương việc trấn thủ Quảng nam, tự mình tiếp tục ñốc suất chiến thuyền tiến ra cửa Hàn. Sai Phạm Văn Nhơn và  Nguyễn Văn Trương ñốc suất binh thuyền tiến vào cửa Thuận; Lê Văn Duyệt, Lê Chất dẫn chiến thuyền tiến vào cửa Tư Dung.

Ngày Nhâm Tí mồng Một thánh Năm, chiến thuyền của Lê Văn Duyệt, Lê Chất vào cửa Tư Dung. Phò mã Trị và ñại ñô ñốc Trần Văn Tạ, Phan Văn Sách   của Tây sơn giữ núi Hản Môn (?) chống cự, cho ñóng cọc ở cửa cảng ñể ngăn  chiến thuyền quân Nam. ðoàn chiến thuyền của Thế Tổ tiến vào cửa Mỹ Am,  Chiến thuyền của Văn Duyệt và Lê Chất áp vào bờ, bị súng quân Tây sơn ñặt trên núi bắn xuống,  từ giờ Thìn ñến giờ Dậu, quân Nam tử thương rất nhiều. Văn  Duyệt bàn với Lê Chất:

- Địch chiếm chỗ hiểm, không thể xông vào mũi nhọn của chúng ñược, phải đánh tập hậu mới thắng được.

Ngay ñem hôm ấy Văn Duyệt và Lê Chất truyền lệnh cho quân sĩ ñội thuyền trên ñầu vượt qua bãi cát, tiến vào phá Hà trung. Quân Tây sơn tưởng viện binh đến nên không phòng bị. Quân của Văn Duyệt, Lê Chất ào lên nhổ cọc chắn cửa biển, cho thuyền lướt vào. Hai mặt trước sau cùng ñánh ốp, quân Tây sơn tan rã bỏ chạy. Văn Duyệt, Lê Chất tung quân ñuổi ñến sông Trừng ha, bắt sống phò mã Trị và ñô ñốc Sách, số ñầu hàng ñến hơn năm trăm tên.

Bấy giờ Thế Tổ ñi thuyền ngự Thụy Long ñậu ở vũng Chu mãi, sai quân chèo thuyền ñi dò tin Nguyễn Văn Trương ñã ñánh vào cửa Thuận hay chưa, tình hình quân Tây sơn chống cự như thế nào. Quân do thám trở về báo tin Nguyễn Văn Trương và Phạm Văn Nhơn theo ñường riêng ñã ñưa quân vào cửa Thuận,  ñốc  thúc binh thuyền thẳng tiến, ñánh tan quân phòng ngự của Tây sơn, ñang dừng lại chờ ñoàn chiến thuyền ngự ñạo.

Thế Tổ ra lệnh cho các cánh quân cùng tiến. Tin bào về Phú xuân, Nguyễn Quang Toản dốc quân ra chống cự. Quân Thế Tổ thừa thắng tiến ñánh, bắt sống ñược hai hoàng ñệ là Quang Xuân và Quang ðiện, thuộc hạ tan rã chạy trốn. Quân sĩ Tây sơn phần nhiều là người Thuận hóa, bọn họ bảo nhau: “Dân xứ ta khổ sở đã ngót ba chục năm, nay chúa cũ lại về, chẳng dại gì theo ai làm loạn nữa”. Các cơ các vệ, thành binh, trấn binh thảy đều chúc giáo quy hàng. Dân chúng xung quanh kinh thành chạy ra đường reo hò:

- Ngụy triều Quang Toản sụp rồi! Từ nay dân ta không phải đeo Tín lệnh bài nữa!

Quang Toản thấy dân tình oán phản, không biết lấy quân đâu ra mà chống cự nữa, tức giận nói:

- Ngạn ngữ có câu: “Kinh bạc là dân, bất nhân là quân”, quả thật là như thế!

Thấy tình thế không thể chống cự nổi, Quang Toản bèn thu vén các đồ vàng ngọc châu báu, rồi bỏ thành chạy về phía bắc.

Ngà Mậu Dần mồng ba, thuyền ngự của Thế Tổ tiến vào bến sông Hương trước cửa kinh thàh Phú xuân. Các tướng nghênh ñón Thế Tổ vào thành. Thế là kinh ñô Phú xuân từ năm Giáp Ngọ năm thứ 9 ñời ðịnh vương Nguyễn Phúc Thuần (1774) bị quân Trịnh vào ñánh chiếm, 12 năm sau ñến năm Bính Ngọ  (1786) bị Tây sơn chiếm, lại mười sau năm sau ñến năm Tân Dậu (1801) Thế Tổ Nguyễn triều ñem quân về thu phục.

Người chép dã sử có thơ rằng:

Phú xuân thử địa điện Nam kinh

Kiên Ấp hà niên khởi Bắc Bình

Thả khán long chu kim phản quốc

Bất lao hổ lữ tích công thành

Quan thường hỷ phục uy nghi đổ

Ngưu tửu hoan đồng phụ lão nghênh

Chỉ nhật Viêm giao khôi cựu nghiệp

Thanh cao sơn thủy bái Hương, Bình

Dịch:

Phú xuân đất ấy vững Nam kinh

Kiên Ấp năm nào dấy Bắc Bình 

Chỉ thấy thuyền rồng về đô cũ

Chẳng hao quân hổ nhọc vây thành

Dân mừng áo mũ đầy đường đón

Trâu rượu hân hoan chén tiếp nghênh

Khoảng khắc trời Nam thu nghiệp cũ

Sông Hương núi Ngự vẫn cao xanh

Thế Tổ vào thành, đi thăm khắp một lượt các nợi cung khuyết, sai thu ấn triện bằng sắc của vua Thanh ban cho triều Tây sơn, mười hai loại ấn triện và ba mươi đạo sách phong của các vua Tây sơn. Thế Tổ truyền lệnh niêm phong các kho tàng ñể chi dùng vào việc quân nhu, cấm quân sĩ không ñược quấy nhiễu cướp bóc ñể yên lòng dân chúng. Rồi ñó Thế Tổ lên ngự ở Gác Rồng, các bậc kỳ lão cựu thần cùng ñến chúc mừng. Có người dân xã An cựu bắt ñược em Quang Toản là Quang Tự trói giải ñến nộp. Thế Tổ truyền hãy tạm ñóng gông giam lại. Một mặt sai Lê Chất dẫn quân bộ ñuổi theo Quang Toản, sai Nguyễn Văn Trương dẫn chiếc thuyền ra sông Gianh chặn ñường không ñể Quang Toản chạy thoát ra bắc. Nhưng khi thuyền quân của Nguyễn văn Trương ñến châu Bắc Bố chính, Quang Toản ñã chạy thoát ra bắc. Hơn hai nghìn quân Tây sơn ñầu hàng, bắt trói em Quang Toản  là Quang Tĩnh dẫn ñến quân môn dâng nộp. Lê Chất ñuổi Quang Toản ñến châu Nam Bố chính nhưng không theo kịp, bèn quay lại, nộp hai con ấn bắt ñược của Quang Toản. Các tướng có người chê trách Lê Chất ñể sổng Quang Toản, Thế Tổ nói:

- Quân ta ñến nơi thì Quang Toản ñã vội cuốn gói chạy, chẳng một hai hôm ñã qua sông Gianh rồi, Văn Trương dong thuyền buồm ñuổi theo  còn không  kịp thì Lê Chất ñi ñường bộ làm sao ñuổi kịp? Các tướng phải gấp ñề phòng quân Nguyễn Quang Diệu.

Thế Tổ bèn ra lệnh cho Phạm Văn Nhơn giữ cửa Nhuyến, giao cho hai vệ Long Vũ, Tín Uy ñóng giữ cửa ñèo Hải Vân,  sai Phan Văn Triệu ñóng giữ ở  nguồn Tả Trạch.

Nếu Quang Diệu cho quân về cứu Phú Xuân thì thủy binh tất phải tiến vào cửa Thuận An, quân bộ tất phải qua ñèo Hải vân, không vượt qua được nguồn Tả trạch. Suy tính như vậy, Thế Tổ bèn cắt ñặt các tướng, truyền lệnh ñưa tinh binh ñ các hướng chặn đường.

Quân do thám về về báo tin viện binh của Nguyễn Quang Diệu đang vượt đèo Hải vân. Thế Tổ liền sai Lê Văn Duyệt và Lê Chất dẫn quân tiến đánh. Trước đó, Quang Diệu nghe tin quân Nam tiến đánh Phú xuân, sai đô đốc Trương Phúc Phượng và tư khấu ðịnh ñem năm nghìn quân về cứu, đến cửa đèo Hải vân thì quân phòng ngự của quân Nam chặn đường, theo đường núi đi vòng qua đèo thì bị người Thượng chỉ đường đánh lừa cho đi lạc đường, quân sĩ hết lương ăn. ðến nguồn Tả trạch thì vừa gặp quân Lê Văn Duyệt kéo tới. ðô ñốc Phượng cùng   đường phải đầu hàng. Tư khấu ðịnh chạy xuống Cao ñôi thì bị chặn ñánh,  chạy  vào vùng người Thượng rồi chết. Thuộc hạ của ðịnh là Lê Văn Từ bị bắt  sống, quân sĩ sống sót ñều ra dầu hàng.

Sau khi nghe báo tin thắng trận, Thế Tổ liền sai Văn Duyệt, Lê Chất hội binh với Tống Viết Phước vào cứu viện Bình ñịnh.

Lại nói Tống Viết Phước lúc bấy giờ ñóng giữ Quảng nam, nghe tin Thế Tổ ñã chiếm ñược Phú xuân, liền sai người ruổi ngựa báo tin cho Nguyễn văn Thành biết. Nguyễn Văn Thành họp các tướng cùng viết biểu văn, sai người ruổi ngựa ñưa ra Phú xuân chúc mừng Thế Tổ.

Nguyễn Quang Diệu sai ñô ñốc Nguyễn Văn Khôn, tham ñốc Hồ Văn Tự ñem tinh binh ñến ñóng ở Trà khúc, muốn ñánh lấy Quảng ngãi ñể lấy chỗ dưa chống cự với quân Nam. Thế Tổ lệnh cho Lê Văn Duyệt, Lê Chất, Tống Viết Phước hội quân với Nguyễn Văn Thành ñể tiến ñánh Nguyễn Quang Diệu.

Trước kia Lê Văn Duyệt và Nguyễn Văn Thành chơi thân với nhau. Lớn lên, Thành sớm ñược làm tướng, khi ra trận thường thận trọng không ñánh liều. Văn Duyệt xuất thân làm phó tướng, dũng cảm ñánh giỏi, lập nhiều công lớn, nhiều khi nói năng lấn át coi thường Văn Thành. Trong trận ñánh ở ðồng cờ,  Văn Thành  ngồi trên bành voi, mở bầu rượu rót uống, nhân ñó lại ñưa bầu rượu mời Duyệt. Duyệt không chịu uống, Thành mời ép nói:

- Trời rét, tướng quân uống một ngụm cho thêm dũng khí.

Duyệt ñáp:

- Tôi không nhát gan, cần gì phải dùng ñến rượu?

Vì thế mà hai người sinh ra bất hòa. Thế Tổ biết chuyện, bảo Chất:

- Kẻ làm tướng giỏi phải biết giữ hòa khí, chứ không chỉ cốt ñông quân. Người nên bình tâm hiệp sức với Văn Thành ñể ñánh giặc lập công.

Rồi Thế Tổ sai Văn Thành chỉnh ñiểm binh mã ñể ñợi lệnh. Lại sai Tôn Thất Dịch, Trần ðăng Long dẫn các em của Quang Toản là Quang Xuân, Quang ðiện, Quang Tự, Quang Tĩnh và phò mã Trị ñến quân thứ Hải vân bêu sống cho quân Tây sơn sợ hãi, rồi áp giải vào Gia ñịnh treo bảng ñem bêu cho mọi người biết.

Thế Tổ vẫn tức giận vì việc Nguyễn Huệ làm tổn phạm lăng miếu các tiên vương, sau khi thu phục kinh ñô Phú xuân bèn ra lệnh ñào mộ Nguyễn Huệ, Nguyễn Nhạc, vứt hài cốt ra ngoài ñồng, còn ñầu lâu thì giam vào trong ngục tối.

Rồi Thế Tổ ban kèn lệnh và trống trận cho Tả quân Lê Văn Duyệt, truyền cho Duyệt ñốc thúc các tướng ñem quân ñi ñánh quân Tây sơn.

Văn Duyệt ñưa quân ñến chợ Thanh Triêm ở Quảng nam thì gặp quân của ñô ñốc Tây sơn là Trần Văn An. Quân Tây sơn thua lớn, Văn An bị bắt sống. Văn Duyệt tiến quân ñến ñầu ñịa giới Quảng ngãi thì quân thám mã về báo: trấn tướng Bình ñịnh Võ Tánh và hiệp trấn Ngô Tòng Chu vì việc nước ñã tuẫn tiết. Thành Bình ñịnh bị vây hãm lâu ngày, Võ Tánh hết sức chống cự, lớn nhỏ trước sau ñã giao chiến với quân Nguyễn Quang Diệu ñến mấy chục trận chưa từng nhụt nhuệ khí. Các thuộc tướng Nguyễn Văn Phụng (người huyện Vĩnh an trấn An giang), ðoàn Văn Cát (Bồng sơn, Bình ñịnh), Hoàng Văn Thành (Phù cát, Bình ñịnh), Nguyễn Văn Phát (Phù cát, Bình ñịnh), Phạm Văn Khoan (Long thành, Biên hòa), ðỗ Văn Lân (Kiến hưng, ðịnh tường) ñều bị ốm chết trong thời gian bị quân Tây sơn vây thành.

Vợ viên tri bạ Phan Văn Hán là Nguyễn Thị Hiếu bí mật mang biểu văn của Võ Tánh, trên ñường tìm ñến ngự doanh bị quân Tây sơn bắt. Chúng tra khảo mãi bà Hiếu không chịu cung khai, rồi nhảy xuống sông tự vẫn. Có người khuyên Võ Tánh bỏ thành ra hàng, Võ Tánh ñáp:

- Ta vâng mệnh vua Nam triều giữ thành này nên phải sống chết với thành. Nếu tham sống mà bỏ thành thì còn mặt mũi nào trông thấy vương thượng?

Trong thành hết sạch lương ăn, Võ Tánh cho quân sĩ làm thịt voi ngựa mà ăn. Có người khuyên mở ñường máu vượt vòng vây mà ra, nhưng Tánh thấy quân sĩ ñều ñã ñói lướt, không muốn ñánh liều. Lại bí mật ñưa thư hẹn với Nguyễn Văn Thành ban ñêm ñem quân tới ñồn Phú quý ñể ñón người trong thành trốn ra.  Nhưng ñiểm lại trong hàng tướng hiệu thiếu mất một viên vệ úy, Võ Tánh bàn với Ngô Tòng Chu bỏ không thực hiện vì sợ kế hoạch ñã bị tiết lộ. Rồi Võ Tánh sai

quân sĩ lấy củi khô ñem chất ñống trước lầu Bát Giác, ñặt thuốc dẫn hỏa lên trên, bảo các tướng rằng:

- Uống thuốc ñộc mà chết thì giặc còn trông thấy mặt mình. Ta không muốn cho quân giặc nhìn mặt, ta chết với lửa!

Nói ñoạn Võ Tánh sai người ñưa thư bảo Quang Diệu:

- Người làm tướng chết vì việc quân, chí ta ñã quyết! Quân tướng trong thành vô tội, không ñược giết hại!

Sáng hôm sau, Ngô Tòng Chu ñến tìm hỏi mưu kế, Võ Tánh chỉ lấu Bát Giác mà nói:

- Kế của ta ñấy!

Nhân ñó Võ Tánh bảo Ngô Tòng Chu:

- Tôi là chủ tướng, ñạo nghĩa không thể sống chung với giặc. Bác là văn thần, quân ñịch tất không giết hại. Quan bác nên tính kế giữ minh cho an toàn.

Ngô Tòng Chu cười ñáp:

- Trung ái một ñạo, văn võ có gì khác. Tướng quân sẵn sàng tử nạn vì việc nước, Chu tôi há lại không thể làm bề tôi chết vì trung nghĩa hay sao?

Ngô Tòng Chu nói xong, trở về mặc triều phục chỉnh tề, vái vọng về kinh ñô Phú xuân, ñọc bài thơ khẩu chiếm:

Kinh tuế ñạn hoàn ñịa Cô thân thỉ thạch trường Trung quân vô biệt sách Tôi tửu hữu phê sương

Dịch:

Năm tháng xông tên ñạn Thân cô giữa chiến trường Trung vua không thể khác Hòa ñộc (1) cũng là thường!

(1): Nguyên văn Phê sương cũng là Phê thạch, tức là thạch tín, một loại chất ñộc chết người.

ðọc xong bài thơ, Ngô ngửa cổ uống cạn chén thuốc ñộc. Việc ñó xảy ra ngày hai lăm tháng Năm năm 1801.

Võ Tánh nghe tin báo, ñau buồn nói:

- Thế là Ngô quân ñã ñi trước ta rồi!

Nói ñoạn ñi ngay ñến công dinh của Ngô Tòng Chu, lo liệu việc khâm liệm mai táng. Làm xong mọi việc, Võ Tánh mặc triều phục ñội mũ chỉnh tề hướng về phía Bắc mà lạy, rồi lên ngồi trên lầu Bát giác, sai người gọi các tướng sĩ ñến ñông ñủ rồi nói:

- Từ khi ta vâng mệnh vương thượng ñến trấn thủ thành này, Tây sơn dốc hết quân kéo ñến bao vây tiến ñánh khắp bốn phía, ñến nay ñã hơn hai năm. Nhờ  các tướng ñồng tâm hiệp lực, nên vẫn giữ vững ñược thành trì ñể chống cự với giặc. ðến nay hết lương ăn, quân sĩ ốm mệt, không  ñủ sức giữ thành nữa, dẫu  có ñánh cũng không ích gì. Nay ta nhận lấy cái chết, chỉ mong tướng sĩ các người ñừng lấy làm ñau buồn.

Rồi Võ Tánh lấy chiếc súng chim hai nòng trao cho lưu thủ Nguyễn Văn Thịnh, bảo rằng:

- Ngươi hãy cầm lấy cái này, nói với Quang Diệu ta hãy tạm gửi quan quân cho hắn.

Nói xong Võ Tánh sai phó tướng Nguyễn Văn Biện châm mồi lửa. Biện khóc, bỏ chạy. Võ Tánh vừa hút xong ñiếu thuốc lào, bèn cầm que ñóm ñang cháy châm vào mồi thuốc cháy. Vừa lúc ấy thuộc tướng Nguyễn Tiến Tuyên từ ngoài chạy  vào, Võ Tánh hỏi:

- Ngươi ñến ñây làm gì?

Tuyên ñáp:

- Tôi muốn ñược cầm roi theo hầu tướng quân dưới suối vàng.

Tuyên nói chưa dứt lời thì ngọn lửa ñã cháy bùng lên. Nguyễn Tiến Tuyên cũng nhảy ào vào trong ñống lửa. Hôm ấy là cách một ngày sau khi Ngô Tòng Chu uống thuốc ñộc, cách hai  mươi bốn ngày sau khi Thế Tổ lấy lại Phú xuân. Võ  Tánh giữ cô thành, ghìm chân quân giặc mạnh, khiến cho Phú xuân bị yếu rỗng,  cho nên giáo trở chỉ ñến là thu phục ngay ñược ñất Thần kinh. ðối với công cuộc Trung hưng, Võ Tánh ñáng ñược xếp công ñầu.

Người chép dã sử ñã có thơ tán dương Võ Tánh như sau: Sơn tụ khuynh Tây, thủy tẩu ðông

Quan thường thục cánh tử Hoài Công Thập niên khôn ngoại sương hoa bạch Bát Giác lâu tiền hỏa thụ hồng

Tướng hiệu hữu tâm tranh nghĩa liệt Ngoan cừ vô kế miễn anh hùng ðường ñường ñại tiết kham thiên cổ Thi nại hà nhân chiếm thú công.

Dịch:

Non dốc về Tây, nước chảy ðông

Cân ñai mấy kẻ, thiệt Hoài Công (1)

Chục năm cửa tướng sương tóc bạc

Bát Giác lầu kia lửa rực hồng

Tả hữu có người tranh chết nghĩa

Cường binh không kẻ khuất anh hùng

Cao vời tiết cả lừng thiên cổ

Thi nại công ñầu ấy chính ông!

Lại có bài thơ tứ tuyệt biểu dương Nguyễn Tiến Tuyên:

Hiệu thủ cô thành kỷ lịch niên ðan tâm tranh tự sứ quân hiền Tây cừ phách lạc Long Giang ñộ Hối bất ñương thời tảo chấp tiên

Dịch:

Trấn thủ cô thành dạ chẳng nao

Lòng son ai sánh tướng quân cao

Tây sơn mất vía Long giang ñộ

Tiếc chẳng cầm roi tự thuở nào

Nguyễn Quang Diệu nghe tin Võ Tánh ñã tuẫn tiết, bèn dẫn quân vào thành, cho mai táng Võ Tánh theo nghi lễ. Tướng sĩ trong thành ñã ñầu hàng và chưa ñầu hàng ñều không ai bị giết hại. Có lẽ ñó là do lòng trung thành của Võ Tánh ñã cảm ñộng lương tâm của quân Tây sơn.

Nghe Nguyễn Văn Thành tâu về việc Võ Tánh tuẫn tiết, Thế Tổ ñau xót thương khóc hồi lâu. Rồi Thế Tổ bảo các tướng tùy tòng:

Võ Tánh và Ngô Tòng Chu quên mình giữ vẹn khí tiết như thế, dẫu người xưa Trương Tuần, Hứa Viễn cũng không hơn ñược.

Thế Tổ truyền cho quan trấn thủ Gia ñịnh ban cấp ưu dưỡng cho gia ñình Võ Tánh. Thế Tổ lại hỏi thị thần Phạm Ngọc Uẩn:

- Ngô Tòng Chu có con cái không?

Ngọc Uẩn ñáp:

- Quan Hiệp trấn chỉ có một người cháu xa là Ngô Hoàng làm con nuôi.

Thế Tổ nói:

- Nên hậu ñãi cả với người con nuôi ấy, ñể báo ñáp công lao của bậc trung thần. Tiếp ñó Thế Tổ lại hỏi quê quán gốc tích của phó tướng Tuyên, Phạm Ngọc

Uẩn ñáp:

- Nguyễn Tiến Tuyên quê huyện Chương nghĩa tỉnh Quảng ngãi, trước làm vệ úy trong quân Tây sơn, sau quy thuận Nam triều, ñưa cả con em tòng quân, ñược trao chức cai cơ, khâm sai thống binh ñạo Ứng nghĩa, từng theo Lê Văn Duyệt. ðến ñây tử tiết theo Tham thặng Võ Tánh.

Thế Tổ khen ngợi, truyền cho quan lưu thủ doanh Quảng ngãi ñặc cách ban cấp tử tuất ngoài lệ ñịnh.

Thu xếp mọi việc xong xuôi, Thế Tổ lại sai người ruổi ngựa truyền lệnh cho Nguyễn Văn Thành và Lê Văn Duyệt tiến ñánh quân Nguyễn Quang Diệu lấy lại thành Bình ñịnh ñể rửa hận cho các bậc trung thần.

Bấy giờ Nguyễn Quang Diệu ñã chia quân ñóng giữ các nơi trọng yếu ñể chống cự với quân Nam triều. Văn Duyệt và Lê Chất tiến quân ñến Trà khúc, ñánh tan quân của bọn ñô ñốc Khôn, bắt sống tù binh nhiều không kể hết. Khôn lui về giữ cửa Tân quan. Quang Diệu lại cho thêm quân ñến tiếp viện cho Khôn, ñắp lũy ñất ñể phòng ngự, còn mình tự cầm quân ñi ñánh ñồn Hải vân.

ðúng là:

Vì nước trung thần khinh vạn chết

Báo thù nghĩa ñể tỏ ba quân

Hồi thứ hai mươi bốn:

Chiếm ðồng hới, Nguyễn Văn Trương thắng lớn

Quan sông Gianh, vua Quang Toản thua to

Lại nói Nguyễn Văn Thành ñóng quân ở Vân sơn chia ñặt các tướng chỉ huy quân sĩ ñón ñánh quân Tây sơn từ phía Nam ra. Vừa lúc ấy Nguyễn Quang Diệu ñem quân ñến tiến ñánh, sai thuộc tướng chỉ huy quân sĩ ñắp lũy Vân Thê ñể cắt  ñứt ñường chở lương từ cửa Thi nại ñến. Nguyễn Văn Thành sai Hoàng Viết Toản chỉ huy tượng binh chặn ñánh, quân Quang Diệu tử thương nhiều, phải bỏ dở việc ñắp lũy, rút ñi. Quang Diệu lại sai Hồ Văn ðiềm ñưa quân vào chiếm Phú  yên.  Văn Thành xin Thế Tổ sai Nguyễn Hoàng ðức,  Nguyễn  ðức Xuyên  ñánh Phú  yên, ñến ñèo Tam lĩnh thì theo ñường thủy ñưa quân ra Phú xuân hội binh. Thế Tổ nói:

Quân của Diệu và Dũng không quá hai vạn, hiện ñang bị quân thủy bộ của ta bao vây. Bọn chúng thế chia, sức yếu, chẳng dám chú tâm riêng một mặt nào. Các ngươi cứ giữ vững ñồn lũy, trong ngoài ñánh ốp vào, tất phải toàn thắng. Bọn Tây sơn ở Phú yên cứ ñể ñấy ta sẽ cho tướng khác ñưa quân ñến ñánh dẹp.

Rồi Thế Tổ sai Tống Phước Lương làm ñô thống chế doanh Phấn dực, ñem binh thuyền tiến ñánh quân Hồ Văn ðiềm. Quang Diệu nghe tin viện binh quân  Nam ñang tiến vào, liền dẫn quân ñến Tân quan chống cự. Nguyễn Văn Thành cho quân ñi do thám, biết quân Quang Diệu không phòng bị, Nguyễn Văn Thành liền truyền lệnh cho quân Nam bất ngờ tiến ñánh, từ núi  Úc sơn ñến sông Dinh, lần  lượt phá hơn hai mươi ñồn lũy.

Bấy giờ có người là Nguyễn Văn Hiếu nguyên là quân Nam, bị Tây sơn bắt làm tù binh. Tây sơn sai Hiếu ñem quân bản bộ lập thành ñội hậu tập. Hiếu và  thuộc hạ là Phạm Văn Lý trốn về với Nam triều. Lại có Nguyễn Văn Tồn dẫn bảy trăm quân ở ñồn Lính Xiêm, cùng với phó thống  Lê Văn Niệm, hậu quân cai cơ  Võ Viết Bảo, Trương Văn Thanh, Nguyễn Tiến Thái, Nguyễn Văn Công, Vũ Văn Hoan, Lương Văn Phú, Hoàng Trung Kiệt, Ngô Văn Thanh ai nấy ñều dẫn quân thuộc hạ về hàng. Thế Tổ sai xếp họ vào các ñội ngũ ñặt dưới quyền  thống lĩnh  của Tiền quân Nguyễn Văn Thành.

Nguyễn Văn Thành sai Lê Văn Niệm, Hoàng Viết Toản, Nguyễn Văn Tính tiến ñánh quân Hồ Văn ðiềm ở Bến Mễ. Vừa lúc ñó binh thuyền của Tống Phước Lương ñến, cùng hội quân tiến ñánh quân của Hồ Văn ðiềm ở quán Sô, Lệ uyên, La ñài. ðiềm phải bỏ quân chạy trốn. ðất Phú yên ñược yên bình.

Tin thắng trận báo về Phú xuân, Thế Tổ phong cho Nguyễn Văn Thành chức Khâm sai chưởng Tiền quân dinh Bình Tây ñại tướng quân, tước  Thành quận  công, Thành từ chối, tâu là vì chưa dẹp xong Tây sơn nên chưa dám nhận. Thế Tổ nói:

- Khanh quản việc quân ở Nam ñạo, chỉ huy tướng sĩ ñánh quân Nguyễn Quang Diệu, Nguyễn Văn Trương quản việc quân ở bắc ñạo, chỉ huy tướng sĩ ñánh quân Nguyễn Quang Toản, cả hai người ñều có công ngang nhau. Trước ta ñã ban cho Trương chức Khâm sai chưởng Trung quân dinh Bình Tây ñại tướng quân, tước quân công. Nay khanh không nên từ chối.

Trước ñó,Nguyễn Văn Trương ñuổi theo Quang Toản không kịp, phải quay  trở lại. Thế Tổ sai Trương tiến ñóng lũy ðồng hới ở Quảng bình, cùng với tham tri bộ Lại Phạm Như ðăng cai quản công việc binh dân phủ Quảng bình. Thế Tổ xét Nguyễn Văn Trương có công thu phục Quảng nam, Quảng ngãi, lại hộ giá  thu  phục kinh ñô Phú xuân nên thăng chức cho Trương như ñã nói trên.

Nguyễn Văn Trương ở ðồng hới dò biết tướng Tây sơn là ñổng lý Nguyễn Văn Thận ñóng quân ở Hà trung, quân sĩ trong quân của Thận có nhiều người chán nản muốn làm phản. Trương bèn dâng sớ xin Thế Tổ cho ñem quân ra ñánh lấy Hà trung. Thế Tổ bèn truyền lệnh chỉnh ñiểm binh mã cho xuất phát, phối hợp với  quân Thượng ñạo tiến xuống, quét sạch quân Tây sơn ở Nghệ an. Thế Tổ lại sai Nguyễn Kế Nhuận làm Phó ðiều bát, cùng với Tôn Thất Hoảng ñem quân ñến ñặt dưới quyền tiết chế của Nguyễn Văn Trương.

Trước ñó người nước Vạn tượng bắt ñược thư của Quang Toản gửi châu mục châu Trấn ninh. Vua Vạn tượng bèn sai cai ñội Thượng ñạo của ta là Tống Phước Uyển ñem về nộp cho Thế Tổ. Bấy giờ tham quân Lê Văn Xuân bị ốm chết, Lưu Phúc Tường thay quản lĩnh. Thế Tổ sai Phước tường theo ñường Cam lộ ñưa thư sang Vạn tượng,  hẹn ngày ñể vua Vạn tượng là Chiêu Ấn ñem quân xuống Nghệ  an làm thanh ứng cho nghĩa quân ở Thanh hoa. Cùng lúc ấy Hà Công Thái ở miền thượng ñạo Thanh hoa sai người ñưa thư mật báo cho Thế Tổ biết tình hình quân sự ở Thanh hoa. Thế Tổ bảo Công Thái ñem quân bản bộ ñánh xuống các phủ huyện ở Thanh hoa ñể tiếp ứng với quân Vạn tượng. Một mặt Thế Tổ truyền lệnh cho Nguyễn Văn Trương tiến ñánh Nghệ an.

Bấy giờ quân Tây sơn ñã chiếm vùng Chợ Ròn gần ñèo Ngang. Văn Trương sai Nguyễn Kế Nhuận chỉ huy bảy nghìn quân thủy lục tiến ñánh. Khi quân của Kế Nhuận ñến Chợ Ròn thì quân Tây sơn ñã rút lui. Nhuận và Tôn Thất Hoảng ñuổi theo ñến núi Thần ðầu (thuộc Hà tĩnh ngày nay). Quân Tây sơn phục ở chỗ hiểm ñánh trả quyết liệt, Nhuận phải cho quân dừng lại. Tôn Thất Hoảng bị quân giặc  bao vây, liều chết ñánh ra, chết tại trận. Quân sĩ dưới quyền của Nhuận, Hoảng bị bắt sống ñến quá nửa.

Nghe tin báo, Trung quân Nguyễn Văn Trương kinh sợ nói:

- Hoảng là con của Tôn Thất Huống, giúp vương thượng ñi chinh chiến có nhiều công lao, không may bị Kế Nhuận làm lầm lỡ mà thiệt mạng. Như thế ta còn  ñâu tướng giỏi mà sai phái ñược nữa!

Rồi Văn Trương truyền lệnh cho  quân thủy bộ tiến thẳng ñến sông Gianh,  chia quân ñóng giữ.

Thế Tổ nghe tâu báo, cả trách Kế Nhuận không tuân tướng lệnh, ñến nỗi thiệt mạng bậc tôn thần, bèn truyền lệnh cho Nguyễn Văn Trương bắt Kế Nhuận xử  trảm theo quân pháp. Nhân ñó Thế Tổ bảo Trương cho người ñi do thám xem quân Vạn tượng ñã y hẹn ñánh xuống Nghệ an chưa.

Bấy giờ quản lĩnh quân Thượng ñạo Lưu Phước Tường chỉ huy quân sĩ năm chi, cùng với tướng quân nước Vạn tượng là Phá Nhã Khu Bô chỉ huy hơn bốn  ngàn quân Vạn tượng tiến xuống các huyện Hương sơn, La sơn, ñánh quân Tây   sơn ở cửa Tam xoa, thu nhiều chiến thuyền và súng ñạn. Tiếp ñó lại  tiến ñánh  quân của ñô ñốc Nguyễn Hiện ở thành Lục niên huyện Thanh chương, giết ñô ñốc Nguyễn Hiện tại trận. Khắp nơi trong trấn Nghệ an chấn ñộng. Quân Tây sơn ñốt phá nhà cửa của dân chúng suốt trong mấy huyện ñể làm kế vườn không nhà trống. Quân của Lưu Phước Tường và quân Vạn tượng không có lương ăn phải rút về.

Nguyễn Văn Trương biết ñược tình hình ở Nghệ an liền sai quân về ngự  doanh tâu báo Thế Tổ truyền lệnh cho thuộc tướng của Trương là Hoàng Văn  ðiểm ở lại ñóng giữ lũy Thanh hà tự mình dẫn quân lui về ðồng  hới  tu  sửa  Trường lũy (Lũy Dài) từ núi ðâu Mâu ñến sông Sa chủy ñể làm kế phòng giữ. Tiếp ñó Thế Tổ lấy Nguyễn Văn Vân làm Trung quân Trung ñồn ñô thống chế, Trần Công Hiến làm Hậu ñồn ñô thống chế,  kiêm quản ngũ ñồn tham quân sự.  Một mặt Thế Tổ truyền cho ðặng Trần Thường ở Bình ñịnh, Lưu Phước Tường ở Nghệ an sửa soạn sẵn sàng ñể phối hợp với kế hoạch tiến binh của Trung quân.

Nguyễn Văn Trương dâng sớ tâu với Thế Tổ tình hình Bắc hà rối loạn, dân chúng trông ngóng quân Nam triều. Ở Nghệ an quân Tây sơn có ba ngàn, ñang  chán nản bất bình với chủ tướng, xin Thế Tổ ñưa ñại binh thủy lục cùng tiến ñể thu lấy các ñịa phương Bắc hà, quân Quang Diệu, Văn Dũng ở Bình ñịnh nếu nghe tin quân ta lấy Nghệ an tất phải kinh sợ, mất hết nhuệ khí chiến ñấu, quân ta chỉ việc xoa tay là lấy ñược thành Bình ñịnh.

Bấy giờ có viên Tham quân Tả ñồn là Ngô ðức Tuấn nguyên người huyện ðông ngàn trấn Kinh bắc thấy tình thế Bắc hà xao ñộng, xin Thế Tổ cho ra Bắc hà chiêu dụ các hào mục hưởng ứng quan quân ñánh giặc lập công. Thế Tổ trao cho Tuấn chức Bắc hà chiêu thảo sứ, cho phép ñược tùy nghi hành sự. Tuấn cùng bọn Nguyễn ðình Hiệu chiêu tập ñược mấy nghìn nghĩa binh tiến ñánh ñồn Biện sơn thuộc huyện Ngọc sơn xứ Thanh hoa, thu ñược hơn hai chục thuyền chở lương, bắt sống tham ñốc Tính, tham ñốc Lĩnh và hơn ba trăm quân Tây sơn. Tuấn sai người về báo tin thắng trận. Thế Tổ truyền cho Tuấn tiếp tục ñóng giữ Biện sơn ñể chặn yết hầu của giặc, chờ khi ñại quân tiến ra thì phối hợp tiến ñánh. Nhân ñó Thế Tổ nói với Nguyễn Văn Trương:

- Tuy quân ta có thể thừa cơ ñánh lấy Bắc hà, nhưng hiện nay ñang  mùa  mưa, nếu cho quân ñi ñường bộ thì việc tiếp tế quân nhu gặp  khó khăn. Khanh hãy  trù liệu ñưa binh thuyền ra làm thanh ứng cho Ngô ðức Tuấn ở Biện sơn, còn quân bộ thì cứ chặn giữ ở Hoành sơn ñể  ghìm chân ñịch. Chờ dân chúng các  nơi nổi dậy ứng nghĩa thì việc ñánh lấy Bắc hà mới thuận lợi.

Bấy giờ ở miền Quảng bình liên tiếp mưa lũ, lũy Trấn ninh bị sạt lở nhiều ñoạn. Thế Tổ sai Nguyễn Văn Trương ñiều quân ñắp sửa. Trương dâng sớ nói lũy Trấn ninh vừa dài vừa rộng, việc ñắp sửa, bố trí phòng bị tốn nhiều công, mà quân số hiện có ít; nếu quân ñịch lọt vào ñược, trong giữ ngoài ñánh thì thế quân ta rất kẹt. Xin cho ñội chiến thuyền Phấn dực tiến ra sông Gianh ñóng ñồn phòng giữ, thủy bộ yểm trợ nhau thì ñường ðồng hới, Trấn ninh chắc chắn ñược an toàn.

Thế Tổ bèn sai Tống Phước Lương chỉ huy chiến thuyền cùng với ðặng Trần Thường chỉ huy hai vệ Thắng Uy, Nghị Uy và quân Nghĩa dũng ra ñóng giữ  ở  sông Gianh, ñặt dưới quyền tiết chế của Trung quân Nguyễn Văn Trương. Nhưng

bấy giờ gặp mùa gió ngược nên Thế Tổ gọi Tống Phước Lương ñưa chiến thuyền trở về; lệnh cho ðặng Trần Thường lui về giữ lũy Thanh hà làm cánh hộ vệ cho Trung quân của Nguyễn Văn Trương.

Quân do thám báo tin Quang Toản ñưa quân quay lại ñánh phủ Quảng bình. Văn Trương xin cho thêm quân ñể ñóng chặn các ñường núi. Thế Tổ sai Nguyễn Văn Nhơn dẫn các vệ hậu quân ñến ñóng ở Trạm Dinh, lệnh cho Văn Trương tiếp tục sai quân thám mã ñi do thám tình hình quân của Quang Toản.

Lại nói ở thành Bình ñịnh, tướng Tây sơn Nguyễn Quang Diệu sai thuộc  tướng là ñô ñốc Khôn, tham ñốc Tự ñem quân ñi chặn ñánh quân Lê Văn Duyệt. Một mặt sai người cầm mật thư tìm ñường liên lạc với Quang Toản, hẹn Toản ñưa quân vào ñánh chiếm Quảnh bình. Người ñưa thư có quen biết với ñô ñốc Nguyễn Văn Xuân, nói hở quân vụ của mình cho Xuân biết. Xuân người huyện Chương nghĩa tỉnh Quảng ngãi, giữ chức ñại ñô ñốc ñạo Tả  bật trong quân của Quang  Toản. Xuân là viên tướng có mưu lược, nhưng từng bị Nguyễn Văn Trương ñánh thua nên bị Quang Toản bạc ñãi. Sauk hi Quang Toản mất Phú xuân phải chạy ra bắc, Nguyễn Văn Xuân ñã có ý tìm ñến ñầu hang với Lê Văn Duyệt. Nay biết có mật thư của Quang Diệu, Xuân bèn ñến báo cho Duyệt biết. Duyệt nói:

- Liệu có phải ông ñịnh ñáng trận lưỡi với Trung doanh Nguyễn văn Trương hay không? Ông tự nguyện làm quan cho Tây sơn, chắc không có thực ý ñến ñây ñể ñầu hàng?

Xuân ñáp:

- Tướng quân ñừng nhắc ñến chuyện tôi với quan Trung doanh. Cái thế của tôi cũng chẳng khác gì mũi tên nằm trên dây cung vậy. Tình thế  ngày nay triều  Tây sơn sắp mất, anh hung phải chọn chúa mà thờ. Vì thế tôi phải trái  mệnh  vua Tây sơn tìm ñường vào ñây.

Duyệt ñem sự việc tâu lên, Thế Tổ cho Xuân ở dưới quyền sai phái  của Lê Văn Duyệt. Duyệt giao cho Tống Viết Phước làm tiên phong ñem quân ñí ñánh bắt bọn ñô ñốc Khôn và tham ñốc Tự. Viết Phước vốn ghét người Bình ñịnh cam chịu làm bề tôi cho triều Tây sơn, nói: “Ta lấy ñược thành Bình ñịnh thì làm cỏ sách, không chừa một mống!”. Phước ñưa quân vượt bến Tân quan, ñô ñốc Khôn, tham ñốc Tự chưa kịp giao chiến ñã phải lui quân. Phước thừa thắng dẫn quân ñến tận Hang Dơi. Tên hang, gọi theo chữ Hán là Phúc Cốc, các tướng tùy tong của Phước cho là ñiềm chẳng lành (1), bèn can Viết Phước:

(1) : Phúc Cốc (Hang Dơi) trùng với tên của Tống Viết Phúc (Phước).

- Hành quân không ñược khinh suất, qua ñây lỡ gặp quân ñịch thì biết tính thế nào?

Chưa dứt lời thì phục binh Tây sơn do tướng Từ Văn Chiêu chỉ huy xông ra ñánh. Viết Phước ra sức chống cự nhưng không ñịch nổi, bị Từ Văn Chiêu bắt  sống.

Chiêu nói với thuộc hạ:

- Khi trước ta về hàng quân Nam, ñược sai làm phó cho Phước, hắn chửi ta là thằng giặ ñầu hàng. Tướng tá ñầu hàng kể cũng nhiều, mà hắn ñộc làm nhục một mình ta! Trời có mắt, xui khiến hắn rơi vào tay ta, chỉ một nhát gươm mới có thể trả nợ cho hắn ñược!

Nói ñoạn Từ văn Chiêu rút gươm chém rụng ñầu Tống Viết Phước. Lê Văn Duyệt nghe tin báo, nói với Lê Chất:

Tống tướng quân là dòng dõi thế thần người Quý huyện, theo hầu Thế Tổ có nhiều công lao. Phước dung cảm mà thiếu mưu trí, cho nên bị hại bởi Từ Văn Chiêu. Chiêu là kẻ phản phúc hạng nhất, hắn suốt ñời theo giặc chứ không chịu quên mối thù bị làm nhục. Phàm những kẻ trượng phu có quyền thế  một  thời không nên khinh mạn người khác mà chuốc lấy thù oán.

Rồi Duyệt cùng với Lê Chất ñốc suất quân sĩ tiến ñánh, bắt sống ñược ñô ñốc Khôn và tham ñốc Tự, quân sĩ của bọn Khôn hơn bà nghìn người phải ñầu hàng. Duyệt cho quân tiến ñóng ở Thanh hiếu, ñắp lũy từ cửa biến Mỹ Ý liền ñến lũng  núi ñể chống cự với quân của Từ Văn Chiêu. Thế Tổ nghe tin báo,  giận Viết  Phước vô mưu, khen Văn Duyệt chuyển bại thành thắng, ban cho Duyệt và Chất tước quận công, lấy Trần văn Lại làm Trung doanh ñô thống chế thay Tống Viết Phước. Một mặt sai thám mã ruổi ngựa ra bờ bắc song Gianh báo tin cho Nguyễn Văn Trương tuần phòng nghiêm mật, không cho Quang Toản liên lạc ñước với  quân Nguyễn Quang Diệu.

Bấy giờ có viên cai ñội mật sai tên là Quyền (1) từ Bắc hà trở về tâu báo tình hình. Thế Tổ hỏi sự thể Quang Toản chạy ra bắc thế nào, Quyền thưa:

(1): tên người cai ñội này ở dưới có chỗ lại chép là Tường.

- Quang Toản thua trận, vội cùng em là thái tể Quang Thiệu, nguyên súy Quanh Khanh, tư mã Tứ, ñô ñốc Trù lên ngựa ngày ñêm chạy miết về ðồng hới, ngày mồng Năm thánh Năm vượt qua song Gianh, ñi ñường tắt ra trấn thành Nghệ  an. Nghỉ ngơi vài ngày, bọn Quang Toản lại lấy ngựa trạm chạy ra Thanh hoa, sai quân ra trước báo cho em là Quang Thùy trấn thủ Bắc thành ñưa quân vào ñón. Hạ tuần tháng Năm, bọn Quang Toản ñến Bắc thành, vào ở tại phủ ñệ của Quang Thùy.

Thế Tổ hỏi về dân tình thời tiết ở bắc, cai ñội Quyền thưa:

- Sau khi Quang Toản ra Thăng long, luôn mấy ngày liền mưa to gió lớn, nước ngập ñến tận sân triều, sâu hơn một thước. Lầu ba tầng ở Nghệ an (2) vô cớ ñổ sụp, dân Bắc ñều cho là ñiềm tai dị.

(2): chỉ lầu Ngũ Phượng do vua Quang Trung cho dựng ở Vinh.

Thế Tổ lại hỏi những việc làm của Quang Toản, cai ñội Quyền thưa:

- Quang Toản cho ñổi niên hiệu là Bảo Hưng, xuống chiếu tự ăn năn hối lỗi,  thăng phẩm trật cho các quan lại, vỗ về quân dân, lập ñàn  tế cầu phúc ở Hồ Tây, ñắp ñàn tế xã tắc ở ô Chợ Dừa. Quang Toản cũng ñến thăm nhà Quốc tử giám, khảo khóa học sinh. Lại sai Nguyễn ðăng Sở sang sứ nhà Thanh xin quân cứu viện. Nhưng người Thanh ñuổi ðăng Sở về. Hiện nay Quang Toản ñang dự ñịnh cất quân vào ñánh ñể chiếm lại các nơi ñã mất ở Nam hà.

Về việc quân cơ của Quang Toản, cai ñội Quyền thưa:

- Toản sai Quang Thùy ñiểm binh mã ñi trước ñến ñóng ở Nghệ an, ñể Quang Thiệu, Quang Khanh ở lại trấn thủ Bắc thành, rồi tự mình ñốc suất quân bốn  trấn và ba vạn quân Thanh Nghệ tiến vào Nam. Vợ của Quang Diệu là Bùi Thị Xuân cũng dẫn năm ngàn quân thủ hạ ñi theo, hiện ñã ñến ñóng ở Hà trung. Quân của ñô ñốc ðinh Công Tuyết và tổng quản Siêu tiến ñến ñóng ñồn ở thôn Pháp Kệ, binh thế khá rầm rộ.

Thế Tổ nghe xong cho cai ñội Quyền lui ra. Quan hầu cận vào báo Trung doanh Nguyễn Văn Trương sai người về dâng mật sớ báo tin quân Quang Toản ñã ñến gần sông Gianh; ðặng Trần Thường tạm cho quân lui về ðồng hới.  Thế  Tổ  bèn triệu các tướng ñến bàn việc quân cơ rồi truyền dụ báo  cho Nguyễn Văn  Thành và Lê Văn Duyệt biết:

- Quang Toản ñem quân vào ñánh chẳng qua ñể rửa thẹn, quân ta chỉ cần ñánh một trận cũng tan. Bọn Quang Diệu chiếm thành Bình ñịnh thì phải giữ không cho lan rộng ra thêm nữa. Việc quân ở quân thứ Vân Sơn ủy cho Nguyễn Văn Thành ñiều khiển; quân thứ Thanh Hiếu thì ủy cho Văn Duyệt ñiều khiển. Các ngươi phải ñồng lòng hiệp sức, có kế sách ñánh giử cho hợp ñể trừ mối lo ở  phía trong.

Rối ñó Thế Tổ giao cho quốc thúc Tôn Thất Thăng ở lại ñóng giữ kinh thành, lệnh các tướng sửa soạn cất quân ñi  ñánh Quang Toản. Bấy giờ là ngày thánh  Mười Hai năm Tân Dậu (1801).

ðại binh tiến ñến ðồng hới thì dừng lại chia quân dựng ñồn  trại  ñóng giữ. Thế Tổ cho gọi Trung doanh Nguyễn Văn Trương ñến hành tại ñể hỏi  mưu kế  ñánh giữ. Trương tâu:

- Quân Quang Toản ñang tiến sâu vào, bên ta cứ cố thủ giữ thành, chờ khi ñường biển gió thuận sẽ cho thủy quân tiến ñánh chiến thuyền Tây sơn, rồi tiến thằng vào sông Gianh chặn ñường rút lui của bộ binh ñịch, khiến bọn chúng không  còn mảnh giáp mà về.

ðêm ba mươi Tết Nhâm Tuất (1802) quân Quang Toản vượt sông Gianh. Ngày mồng một tháng Giêng, Nguyễn Quang Thùy và tổng quản Siêu ñem quân tiến ñánh lũy Trấn ninh; tư lệ Tuyết (1), ñô ñốc Kiên ñánh ñồn quân ở núi ðâu  Mâu; thiếu úy ðằng, ñô ñốc Lực liên kết với hải phỉ Tề Ngỗi ñem hơn trăm chiến thuyền dàn thành thế trận thủy chiến ở ngoài khơi cửa Nhật Lệ (2).

(1): Tư lệ Tuyết: có lẽ vẫn là ñô ñốc ðinh Công Tuyết ñã nói ñến ở trên.

(2): Cửa Nhật Lệ: xưa là cửa Sài Môn, ở phía bắc là cửa An Nâu, phía nam là lũy Mũi Dùi.

Thế Tổ lệnh cho Nguyễn Văn Trương ñốc suất chiến thuyền ñi chặn ñánh; sai Phạm Văn Nhơn, ðặng Trần Thường chia ñường ñón ñánh quân bộ của Tây sơn. Quân Quang Toản bao vây lũy Trấn ninh, trúng ñạn sung lớn của quân Nam, tử thương rất nhiều. Quân Tây sơn ñông như ñàn kiến tràn tới chiếm núi ðâu Mâu, quân Nam giữ ñồn trên núi bắn ñạn súng lớn và ném ñá xuống tới tấp, quân Quang Toản chết và bị thương không ñếm xuể. Quang Toản muốn cho lui quân, nhưng  Bùi Thị Xuân một mực xin ñánh, tự mình cưỡi voi ñốc suất quân sĩ xông lên tử chiến, từ sáng sớm ñến quá trưa không chịu lui quân. Bấy giờ thủy quân của Nguyễn Văn Trương thuận gió ñông bắc tiến ra ñánh phá chiến thuyền của Quang Toản ở ngoài khơi, ñoạt ñược hơn hai mươi chiếc. Quân bộ của Quang Toản biết tin, hoảng sợ tan rã, Quang Toản chạy về xã ðông cao ñi thuyền qua sông Gianh, tướng sĩ tùy tòng chỉ còn lại hai phần mười. ðô ñốc Kiên, thượng thư Trực, ñô ñốc Mô, tham ñốc Ngoạn, thiếu tể Nguyên bị quân Nam bắt sống. Hơn năm chục  thuyền lương dậu ở bến ñò sông Gianh, cùng nhiều voi ngựa sung ống khí giới ñều bị quân của Tống Phước Lương, Nguyễn Văn Vân, Hoàng Văn ðiểm thu ñoạt.

Nguyễn Quang Thùy ñi tắt theo ñường núi, hơn mười ngày thì gặp Quang Toản ở thành Nghệ an, rồi theo Toản chạy ra Bắc thành.

Thế là trong trận này Quang Toản rầm rộ ñưa quân ñánh qua sông Gianh, chỉ một lần giao chiến ñã thất bại tan tành. Thanh thế quân Nam triều vang dậy. Thế  Tổ dẫn quân ñến trạm Thanh hà, dân chúng tranh nhau ñem trâu rượu ra ñường nghênh ñón.

Thế Tổ ra lệnh cho các ñịa phương từ Quảnh bình trở vào, phàm tàn quân Tây sơn tan rã trở về làng ñều cho yên nghiệp làm ăn, quan dân sở tại không ñược ñe dọa hạch sách làm cho họ sợ hãi. Thế Tổ lệnh cho Nguyễn Văn Trương ñóng giữ ở ðồng hới, ðặng Trần Thường, Tống Phước Lương ñóng giữ ở sông Gianh. Hoàng Văn ðiểm ñược thăng chức Trung quân phó tướng, ñóng giữ ở cửa Ròn.

Khi bàn việc ñem quân trở về kinh ñô Phú xuân, các tướng có người bàn nên thừa cơ tiến ñánh Bắc hà, Thế Tổ nói:

ðánh ra Bắc hà không phải chuyện dễ. Nay trong quân Tây sơn thì Quang  Diệu và Văn Dũng là hai viên tướng giỏi nhất mà quân ta chưa trừ ñược, không thể khinh suất ñánh ra Bắc hà. Vậy phải chờ lấy ñược thành Bình ñịnh rồi mới ñem quân ra Bắc ñược.

Rồi Thế Tổ khải hoàn ñem quân trở lại kinh ñô Phú xuân.

ðặng Trần Thường vào tâu việc Ngô ðức Tuấn ñưa chiến thuyền từ cửa Biện Sơn vượt biển trở về ñến sông Gianh. Thế Tổ lệnh cho ðức Tuấn lệ thuộc dưới quyền chỉ huy của ðặng Trần Thường.

Rồi ñó Thế Tổ truyền lệnh cho Nguyễn Văn Thành và Lê Văn Duyệt hội quân tiến ñánh Bình ñịnh.

ðúng là:

Việt báo thù Ngô lừng tin thắng

ðường yên loạn Sái trải năm thâu

Hồi thứ hai mươi lăm:

Phá Tây sơn thu phục Bình định

Nối quốc thống đổi hiệu Gia Long

Lại nói tướng Tây sơn Nguyễn Quang Diệu và Võ Văn Dũng ở thành Bình ñịnh tuyển chọn ñinh tráng, sửa sang binh khí, tích trữ lương thảo, ñóng ñồn cố thủ ñể làm thanh viện cho Quang Toản. Sau khi Quang Toản thua trận phải chạy ra Bắc, Thế Tổ thấy quân Quang Diệu, Văn Dũng thế cô, bèn sai ñưa bọn thượng thư Trực, ñô ñốc Mô ñến quân doanh của tiền quân Nguyễn Văn Thành, bảo Thành tìm cách làm cho bọ Diệu, Dũng tận mắt trông thấy. Một mặt Thế Tổ sai Văn  Thành trù tính mật kế ñể hội quân với Lê Văn Duyệt tiến ñánh thành Bình ñịnh.

Bấy giờ Quang Diệu cho quân ra Sơn Trà, ñánh úp quân Nam ở lũy Hoa Yên, qua sông Dinh ñánh ñồn ðộc Sơn. Văn Thành tung quân ñuổi ñánh, quân Tây sơn thua chạy về lũy Lò Giấy. Nguyễn ðức Xuyên ñưa quân vòng ra phía sau lũy Lò Giất. Nguyễn văn Thành ñánh  nhổ lũy Lão Phủ rồi tiến thẳng ñến sông Lò Giấy  hội với quân ðức Xuyên, liên tiếp nhổ hơn mười lũy, tướng Tây sơn chỉ một mình ñô ñốc Mân liều mạng chạy thoát. Quang Diệu nghe tin, nói:

- Thành không nhớ trận thua ở Bình thuận hay sao mà cứ muốn ñưa quân vào ñây bức ta?

Nói ñoạn dẫn quân ñi tiếp viện. ðến lũy Hang Tro, Diệu chi quân ñóng giữ từ Tháp Cải ñến núi Sản Sơn ñể chặn ñánh quân Nam. Nguyễn Văn Thành ñánh ta quân Văn Dũng, tiến ñến sông Sơn Triều, rồi sai thuộc tướng Trương Tấn Bửu  vòng ñường ñánh quân Tây sơn của ñô ñốc Hòa. Hòa không chống cự nổi phải rút chạy. Văn Thành sai quân ñuổi ñánh ñến Tháp Cải, nhổ liền hơn hai mươi lũy từ Thổ Sơn ñến Phủ Trung. ðô ñốc Tây sơn tên là Diệm phải ñầu hàng. Tiền quân Nguyễn Văn Thành cho gọi Diệm ñến hỏi tình hình bên quân Tây sơn. Diệm ñáp:

- Bọn Quang Diệu, Văn Dũng biết bên quân Nam không ñủ lương ăn, muốn dốc lực một trận ñánh từ Bình ñịnh ra lấy lại Phú xuân, ñón Quang Toản trở về ñô  cũ làm cái gai cắm vào bên quân Nam.

Bấy giờ quân Nam giao chiến với quân Tây sơn của Diệu, Dũng ñã lâu ngày, vùng Bình ñịnh liên tiếp mấy năm bị mất mùa, ñói kém mà thuyền lương từ Gia ñịnh vì trái gió chưa chở ra ñược. Nguyễn  Văn Thành lo không ñủ lương ăn cấp cho quân liền sai người ruổi ngựa ra Phú xuân tâu báo. Thế Tổ sai Nguyễn Khắc Thiệu ñốc suất hai thuyền lớn Phượng Phi, Bằng Phi cấp tốc chở tám ngàn năm trăm hộc gạo vào Bình ñịnh cấp cho quân Văn Thành. Ít lâu sau ñoàn thuyền chở hơn một vạn năm ngàn hộc gạo do Lê Văn Duyệt ñiều ñến  cũng vừa tới kịp.  Tướng Tây sơn Từ Văn Chiêu cho quân chặn ñánh nhưng không ñoạt ñược, bèn chuyển hướng ñánh chiếm lũy Mỹ Ý. Lê văn Duyệt sai thuộc tướng Trịnh Ngọc   Trí ñưa quân ra giao chiến, Từ Văn Chiêu ñại bại. Tin báo về quân doanh của Quang Diệu, Diệu liền lệnh cho các ñồn binh tung quân chặn giữ các ngả ñường hiểm yếu ñể cắt không cho hai cánh quân Nam gặp nhau.

Bên quân Nam, sau khi nhận ñược lệnh của Thế Tổ, Nguyễn Văn Thành và Nguyễn ðức Xuyên tiến quân ñến Kỳ Sơn, liên tiếp nhổ bảy lũy. Quang Diệu ñưa tượng binh ra ñón ñánh cánh quân của Nguyễn ðức Xuyên. Tiền quân phó tướng  Hồ Văn Huệ (người huyện ðông thành trấn Nghệ an) (1) tử trận. Nguyễn Văn Thành nghe tin cánh quân của ðức Xuyên bất lợi, liền cho quân vòng ñường sau  núi ñánh sang, phá tan quân của Quang Diệu.

(1): ðại nam Thực lục Chính biên chép vị tiền quân phó tướng này họ Nguyễn. Quân Quang Diệu thiếu lương ăn, Diệu bí mật sai quân vượt núi Nha Tham sang ñoạt lấy thóc gạo ở Phú yên. Tiền quân Thành dò biết mưu kế của Diệu, bèn tung một ñội kỳ binh ñón ñường ñuổi ñánh. Quân cướp lương của Diệu thua chạy phải tìm ñường lẩn trốn. Tiền quân Thành cho người ruổi ngựa báo cho Lê Văn Duyệt biết quân của Quang Diệu ñã cạn hết lương ăn, hẹn Duyệt cấp tốc cho quân ñánh thành Bình ñịnh.

Bấy giờ Lê văn Duyệt giao chiến với quân Tây sơn của Quang Diệu, bắt sống ñô ñốc Chu Hữu Mỹ, lại sai thuộc tướng là Nguyễn Văn Soạn ra trận giao chiến  với quân Tây sơn của ñô ñốc Trường ở núi Lao Sơn. Soạn là người cùng huyện   với Lê Văn Duyệt, giữ chức quản vệ Uy Vũ, từng theo Tống Viết Phước ñem quân vào Quảng nam ñánh quân của ñô ñốc Xuân ở Chiên ðàn, vượt qua ñất Quảng ngãivào ñánh ñồn Trà khúc, lại qua bến Tân quan họi quân với Phan Văn Triệu ñể ñánh giữ. Sau khi nhận lệnh của Lê văn Duyệt, Soạn ñưa quân ñến ðồng Chu, Lại Dương, liên tiếp ñánh tan quân của Quang Diệu, báo tin thắng trận về Phú xuân.

Cũng trong khoảng này, Nguyễn Hoài Quỳnh trốn khỏi quân Tây sơn, tìm ñường về ñến ngự doanh. Hoài Quỳnh người huyện Kiến hòa phủ ðịnh tường, thi trúng cách tam trường, sau chuyển sang ngạch võ, giữ chức tham luận vệ Hổ uy, từng theo Thế Tổ ñi chinh chiến, ñược thăng chức tả tham tri bộ Hình. Sau khi thu phục Quy nhơn, Hoài Quỳnh ñược Thế Tổ giao ở lại giúp Võ Tánh trấn thủ. Khi thành bị vây hãm, Quỳnh bị quân Tây sơn bắt. Quỳnh nhất ñịnh không chịu phục tùng bọn Quang Diệu, bí mật trốn về Phú xuân.

Thế Tổ hỏi thăm Hoài Quỳnh về việc tử tiết của các tướng giữ thành Bình ñịnh, than tiếc nói:

- Người tử tiết quả dung là bậc trung thần, kẻ sống thoát trở về cũng ñáng mặt nghĩa sĩ.

Hồi lâu an ủi Hoài Quỳnh, Thế Tổ nhân ñó hỏi Quỳnh tình hình bên quân Tây sơn. Rồi ñó Thế Tổ sai Phạm văn Nhơn dẫn các vệ hậu quân, cùng với chánh quản Hậu doanh Lê Văn Quế chỉ huy thủy quân cùng ñi hiệp sức với Lê  văn Duyệt.  Tiền quân Nguyễn văn Thành từ sau khi ñánh tan quân Quang Diệu ở Phú  yên,  tiếp tục ñốc suất tướng sĩ tiến ñánh, hạ liền hơn hai mươi lũy. Tiền quân thành ñặc sai Nguyễn ðình ðắc ñem quân vượt sông Dinh, ñánh tan quân Quang Diệu ở Kỳ sơn, tiếp tục ñuổi theo ñến xứ Vườn Cau (Lang Viên) ñắp lũy cố thủ, ngăn chặn không cho quân ñịch ở Kỳ sơn, Gò Úc liên lạc ñược với nhau.

Nhận ñược tin báo, tướng Tây sơn Võ Văn Dũng liên ñem quân ñi chống cự. Tiền quân Thành chia quân ñón ñánh, chém ñầu ñô ñốc Khoáng, ñô ñốc Thìn tại trận, ñô ñốc Thi phải ñầu hàng. Tiền quân Thành sai quân sĩ ñóng cọc rào ở Vườn Cau ñể chặn ñường tiếp lương của quân Quang Diệu.

Lê Văn Duyệt ñược tin Tiền quân Thành thắng trận liền cùng Lê Chất tiến quân ñến Bến ðá, ñánh tan quân của Từ Văn Chiêu, nhổ liền hơn mười chiến lũy của Quang Diệu, rồi thừa thắng dẫn quân bộ theo ñường núi Bích Kê tiến ñến lũy Kiên Hạ; sai thuộc tướng Phan Văn Triệu ñốc suất thủy quân từ Nước Ngọt (ðạm Thủy) tiến ñến cửa Tân quan, sai quân ruổi ngựa báo tin cho Tiền quân Thành biết. Rồi Văn Thành và Văn Duyệt cùng ñứng tên dâng sớ tâu lên Thế Tổ, ñại ý nói  quân của Văn Thành ñã tiến ñóng ở Vườn Cau, Văn Duyệt ñóng quân ở lũy Kiên Hạ, hai phía ñề phòng yểm trợ cho nhau, thế quân Tây sơn rất nguy khốn, xin Thế Tổ lệnh cho các dinh chia quân chặn giữ các con ñường hiểm yếu không cho ñịch quân chạy thoát.

Thấy quân nhà ñang vây hãm thành Bình ñịnh, Thế Tổ lo các tướng thả cho quân sĩ cướp bóc giết hại dân chúng, bèn dụ rằng: “Tướng sĩ bắt ñược tù binh Tây sơn không ñược phép giết hại. ðất Bình ñịnh từ khi có việc binh ñao ñến nay ñã bị tàn hại ñiêu ñứng, vậy nên phải nghiêm cấm ba quân không ñược bắt bớ cướp ñoạt làm hại dân chúng”.

Nhận ñược lệnh dụ của Thế Tổ, Nguyễn Văn Thành sai quân ñưa thư cho Lê văn Duyệt, nói: “Nay thế lực quân Quang Diệu ñã suy yếu, có thể không cần phải nhọc công vây ñánh, bên ta thử gửi thu chiêu hàng xem Diệu trả lời thế nào?”.  Văn Duyệt phúc thư nói: “Ngụy tướng Quang Diệu ñã học ñược tấm gương của Tham thặng Võ Tánh, tất không khi nào chịu ñầu hàng quân ta. Nhưng dù sao thì trong chiến trận việc thư từ qua lại giữa hai bên giao chiến cũng không nên bỏ qua”. Nguyễn Văn Thành bèn gửi thư cho Quang Diệu, nói: “Tướng quân  ñem  mấy vạn quân sĩ xâm phạm Bình ñịnh của triều ta, từ bấy ñến nay cầm cự ñã hai năm ñủ biết tướng quân có tài mưu lược. Nhưng tình thế của an hem Tây sơn ngày nay khó giữ ñược vẹn toàn. Chỉ một trận chiến ở Phú xuân ñủ kéo hổ dữ lìa rừng, liều ñem quân trở lại sông Gianh, thật ñã cùng ñường hết kế. Nay thì chủ của  tướng quân ñang ngao du thơ rượu, không lo nghĩ quốc kế binh mưu. Vả lại Thăng long ở xa ngàn vạn dặm, tướng quân bị vây ở ñây liệu có ai tiếp ứng? Phải tùy   theo thời thế mà lập công, kẻ sĩ phu phải biết thong biến; bỏ tối theo sáng,  bậc quân tử do ñó mà hiển rạng thân danh. Chúa Nam triều ta quý trọng nhân tài, coi người thân với kẻ có thù cũng không có gì phân biệt. Quan Trung doanh quận   công Nguyễn Văn Trương, quận công Hậu quân Lê Chất trước cũng là bề tôi Tây sơn mà chúa Nam triều ta ñối xử rất mực chân thành, khiến cho họ dốc sức lập công, hẳn là tướng quân cũng ñã biết chuyện cả. Hơn nữa tướng quân ñem hết    tinh binh dung mãnh vào Bình ñịnh, khiến cho kinh ñô Phú xuân hầu như bỏ ngỏ, quân Nam triều ta không nhọc sức, chỉ tung quân ñánh một trận là thu phục ñược. Như thế thì tướng quân cũng ngầm có công lớn với Nam triều ta vậy. Nay nếu  tướng quân muốn quay xe về Nam thì Thành tôi cùng với Lê ñô thống sẽ xin ñến ñón”.

Quang Diệu xem xong thư trầm ngâm nghĩ ngợi hồi lâu, Võ Văn Dũng nói:

- Nếu theo cái ý hòa trong Kinh Thi thì tôi cũng muốn hàng.

Diệu ñáp:

- Tướng quân không ñọc kinh Thư? Sao không nghĩ ñến chuyện chạy trốn?

Từ Văn Chiêu nói:

- Xin Thiếu phó cho nghe lời chỉ giáo?

Diệu nói:

- Nguyễn Văn Trương, Lê Chất ñầu hàng quân Nam, ấy là lúc tình hình nguy cấp quá, cũng kể như gỗ quý của nước Sở mà người nước Tấn dung, may mà thành công, cho nên ñược tin cậy. Các ông không nghe chuyện chúa Nam triều ñã trở về Phú xuân rồi hay sao? Bọn họ ñã hủy hoại lăng mộ tiên vương của triều ta, con cháu tướng súy triều Tây sơn ta bị băm thây bêu ñầu, ñâu ñâu cũng thấy người bị xử chặt chân chặt tay,  voi dày ngựa xé. Ấy là bọn họ muốn báo mối thù ở Long xuyên, Cư chính (1). Vì thế ta không dám nghĩ ñến chuyện về hàng quân Nam. Trung thư Trần văn Kỷ, ñô ñốc Lê Danh Phong, Lê văn Lợi  chịu  cúi mình theo quân Nam, ñược Lê Văn Duyệt dâng biểu tiến cử nhưng rồi bị Nguyễn Văn Thành, Nguyễn ðức Xuyên can vua không nên dung, sau vì sợ họ làm gián ñiệp cho Tây sơn nên giết cả ñi. Tôi với Võ tư ñồ thuộc hàng quan tứ trụ của triều Tây sơn, quay lung lại với chủ cũ ñang lúc suy yếu, ngước mặt hướng về vua mới  thế mạnh ñang lên thì còn ai coi trọng mà tin dung như  người tâm phúc? Chi bằng bọn ta dẫn quân trở về với chúa cũ lo liệu công việc  ở Bắc hà, chịu dừng ở cương giới cũ của nhà Lê ñể giữ yên một  miền cũng  ñành tạm ñược.

Nguyễn văn Giáp nói:

- Hạ quan thường ñọc  kinh Dịch, nghiệm ra  như lời Thiếu phó nói thì quẻ ðộn  lại là hanh thong. Xin chủ tướng cho chọn những quân sĩ cứng mạnh theo ñường thượng ñạo vòng sang Ai lao rồi bí mật trở về Nghệ an.

Lê văn Hưng nói:

- Xem chuyện tranh hung giữa các nưới thời Xuân Thu Chiến Quốc thì thấy họ thường nhân lúc ñêm tối mà rút quân ñi.

Rồi ñó Quang Diệu và Võ Văn Dũng cùng các thuộc tướng Từ Văn Chiêu, Nguyễn Văn Giáp, Lê Văn Hưng, Nguyễn Văn Mân, Nguyễn Văn ðiểm hơn tám mươi người dẫn ba ngàn quân cứng mạnh và tám mươi sáu thớt voi, bỏ thành ra ñi. Tiền quân Nguyễn Văn Thành nhận ñược tin do thám liền truyền hịch cho các tướng ñưa quân ñuồi theo, nhưng quân Quang Diệu ñã ñi sâu vào ñường tắt trong rừng rậm, Văn Thành cho thu nhận hơn ba ngàn quân Tây sơn ñầu hàng rồi gọi

quân trở về giữ thành.

Nguyễn Quang Diệu bắt ñầu ñánh thành Bình ñịnh ngày tháng Mười Hai năm Kỷ Mùi (1-1800), ñến ngày thánh Ba năm Nhâm Tuất (4-1802) phải rút lui, tất cả là hai mươi tám tháng. Trải qua bao trận ñánh gian khổ, ñến bấy giờ quan quân Nam triều lại thu phục ñược thành Bình ñịnh. ðời sau, hiệp trấn Hải dương là Ngô Thì Lữ cảm tác vịnh sử có làm ba bài tứ tuyệt như sau:

I.

Quyền ñộ do lai thất trọng khinh Quy nhơn hà tự Phú xuân kinh Sênh ñề tự tọa Nam triều thuật

Dĩ Thập tam tuyên dịch nhất thành Dịch:

Quyền thế từ khi mất trọng khinh Quy nhơn nào phải Phú xuân kinh? Nhởn nhơ mắc bẫy Nam triều bủa Lấy Thập tam tuyên ñổi một thành.

II.

Kỳ thu cố nhưỡng vận long thao Thuyên tước vô cô tác chiến tàu Phù hải kinh niên thành thậm sự Ngũ canh thiêu tận vạn gia cao

Dịch:

Thu về ñất cũ trí mưu cao  Bào xẻ toan lo ñóng chiến tàu

Vượt biển bao năm thành ñịnh lệ Một ñêm lưa bốc vạn nhà thiêu III.

Chiến hạm thiên tẩu xuất hải môn ðăng ñàn ñê khước Hàn vương tôn Cường lân bất tỉ quân năng hiệp Hưu quái tướng quân sất mã bôn

Dịch:

Chiến thuyền ngàn chiếc vượt trùng dương ðăng ñàn tài tướng cháu Hàn vương Cường ñịch ñọ tài khôn sánh kịp

Chớ chê ngựa tướng chạy ñêm trường.

Sau khi Quang Diệu rút chạy, Nguyễn Văn Thành liền bay thư về Phú xuân báo tin thắng trận. Thế Tổ sai lưu thủ huyện Quảng ñức Nguyễn Công Hòa ñem quân vào trấn thủ Quảng nam; tiếp ñó cho người ñưa thư sang nhờ vua Xiêm la, Vạn tượng lệnh cho các ñồn quân ở biên giới canh phòng nghiêm mật ñể chặn ñường rút chạy của bọn Quang Diệu. Tiền quân Nguyễn Văn Thành ñược lệnh vẫn ở lại trấn thủ thành Bình ñịnh, lấy Mai Tiến Huệ làm lưu thủ, Nguyễn ðình Khiêm làm cai bạ, Ngô Triều Cao làm ký lục. Tuân theo sự ñiều khiển của Tiền quân Thành, các tướng chăm lo vỗ về an ủi dân chúng, một mặt sửa soạn ñưa quân về kinh ñô Phú xuân chờ lệnh ñiều phái.

Lại nói chuyện các tướng hội quân ở thành Bình ñịnh rồi ñem quân về triều. Phạm Văn Nhơn, Nguyễn ðức Xuyên, Lê Văn Duyệt, Lê Chất vào triều lạy chào Thế Tổ. Mỗi người ñều ñược Thế Tổ ban cho áo mũ, tiền vàng ñể tỏ sự chăm sóc. Rồi ñó Lê Văn Duyệt dẫn tù binh Tây sơn là bọn ñô ñốc Trần ðại Cựu vào triều trình Thế Tổ. Thế Tổ hỏi Cựu:

- Dư ñảng của Diệu còn nhiều, sao không ñánh mà bỏ chạy?

ðại Cựu thưa:

- Diệu cho quân nhổ trại chạy trốn chỉ là ñể cầu trộm sống, không có mưu kế gì khác.

Thế Tổ cho la phải, truyền tha tội cho Trần ðại Cựu. Bấy giờ quân tướng Tây sơn bị bắt làm tù binh rất ñông, Thế Tổ không nỡ tâm giết hại, bèn sai hàng tướng Lê ðình Chính làm giám quân. Chính, sau khi về hàng, ñã dâng cho Thế Tổ bản ñồ mười ba thừa tuyên ở Bắc hà. Nhân ñó Thế Tổ hỏi ðình Chính tình hình dung binh ở Bắc hà khó dễ thế nào? ðình Chính thưa:

- Dân Bắc hà khổ sở vì chính lệnh bạo ngược ñã lâu, mong mỏi quân nhà vua   như người khát mong ñược nước uống. Quang Toản từ sau khi thua trận phải chạy ra bắc, thế không thể làm gì ñược nữa. Xin vương thượng trao cho thần mượn binh thuyền chừng trăm chiến ñể ñánh ra bắc, tất bắt sống ñược Quang Toản ñem về dâng trước ñiện.

Thế Tổ khen ðình Chính là người thành thực, cho trông nom tù binh Tây sơn, sai ñổi cho giữ chức Túc trực dinh vệ quân Thần sách, giao cho mấy viên hàng tướng ñể làm thuộc hạ. Thế Tổ lại thăng chức cho Nguyễn văn Khiêm làm ðô  thống chế, bảo Khiêm phải lưu tâm vỗ về an ủi ñể yên lòng dân. Cũg trong khoảng này, Thế Tổ hội các quan văn võ ñể nghị bàn, rồi sai sứ sang Xiêm báo tin chiến thắng.

Trước ñó vua Xiêm nghe tin vua Nguyễn triều ở nước Nam ñã thu phục ñược cố ñô Phú xuân, bèn sai tướng Ốc Nha Trà Tri ñem năm ngàn quân theo ñường thượng ñạo sang hội với quân Vạn tượng rồi kéo xuống tiến ñánh phá các vùng  phía nam sông La, rồi sai người dẫn tướng sĩ ñầu hàng cùng voi ngựa khí giới thu ñược của quân Tây sơn về kinh dâng nộp. Thế Tổ khen ngợi, ban thưởng cho bọn Ốc Nha Trà Tri, rồi viết quốc thư xin nước Xiêm cho vay năm trăm xe gạo;  lại  thảo quốc thư ñưa sang nước Chân lạp xin vay một nghìn xe gạo ñể cấp lương ăn cho quân sĩ. Lúc bấy giờ trong quân Chân lạp của Ốc Nha Mục Mạn có ñến hơn  hai trăm người bị dịch bệnh. Thế Tổ cho phép bọn Ốc Nha Mục Mạn ñưa quân về nước, nhân ñó cũng ban thưởng tiền bạc chi dung khi ñi ñường. Với Vạn tượng, Thế Tổ tiếp tục viết thư yêu cầu nước ấy sai tướng ñưa quân theo ñường núi xuống quấy nhiễu Nghệ an, khiến quân Tây sơn rối loạn.

Thế Tổ dùng binh, ñiều cốt yếu lấy nhân tâm làm ñầu, mà  ñịa lợi thì hễ có  ñiều kiện tất phải giành lấy. Không bao lâu sau khi trở về Phú xuân, Thế Tổ bèn  ñến cửa Eo tuyển duyệt chiến thuyền, biểu diễn thủy quân ở cửa Tư Dung, cửa ðại Chiêm; lại ñến Quảng bình xem xét lũy ðồng hới, sai Trung quân Nguyễn Văn Trương tăng cường phòng thủ nghiêm mật ở sông Gianh, lệnh cho quản doanh Trung thủy Tống Phước Lương sửa chữa tàu thuyền, quản doanh Hậu thủy ðào  Văn Lương, quản doanh Tả thủy Lê Văn Quế, quản doanh Hữu thủy Nguyễn Công Nga, quản doanh Tiền thủy Nguyễn Văn Chính chỉ huy quân sĩ diễn tập thủy chiến ở cửa Eo. Sai Lại bộ Trần Văn Trạc cùng Hộ bộ Nguyễn Kỳ Kế ñi kiểm ñiểm số lượng lương thực khí giới. Sai hữu quân Nguyễn Hoàng ðức ñi kiểm duyệt ñoàn  hải thuyền ở cửa Thi nại và tuyển chọn voi chiến ở Bình ñịnh ñể sẵn sang ñưa ñi chiến trận.

Thế Tổ sắp cất quân ñi ñánh Quang Toản, nhân nói với các quan văn võ:

- Bắc hà vốn là nước cũ của nhà Lê, tiên thánh vương triều ta từ khi mở mang cơ nghiệp ở cõi nam vẫn dùng niên hiệu của nhà Lê. Buổi gần ñây họ Nguyễn Tây sơn tiếm ñoạt, lúc bấy giờ cái ý muốn dùng binh của ta chỉ mới có ý chí phục  thù mà thôi. Nay kẻ ñầu ñảng ngụy triều ñã trốn chạy ra Bắc, nếu ta cất ñại quân ra ñánh Bắc hà ñể trừng phạt kẻ có tội thì sau ñó ñối với nhà Lê nên như thế nào?

Quan chính khanh bộ Lễ ðặng ðức Siêu và Trần Văn Trạc cùng tâu:

- Nhà Lê từ khi vua Chiêu Thống chạy sang nhà Thanh, một ñi không trở về, ñất Bắc hà ñã bỏ mặc cho Tây sơn chiếm ñoạt. Nay triều ta diệt Tây sơn, thu gồm toàn cõi ñất nước, thế là Nam triều ta lấy từ tay Tây sơn chứ không phải là lấy nước của nhà Lê. ðể khi yên việc tất sẽ có cách xử trí. Có ñiều,  việc ñiếu phạt  tất phải có danh nghĩa, ñội quân ñược lòng dân trước hết phải tạo ra sự thay ñổi chính ñáng. Nay triều ta ñem quân ñi Bắc phạt mà  vẫn dùng niên hiệu nhà Lê  thì sợ rằng người Bắc hà sẽ bảo là Nam triều ta mượn danh nghĩa phù Lê diệt Trịnh làm cái cớ. Chi bằng vương thượng nên chính danh ngôi vị, ñổi  niên  hiệu, nêu danh tiếng ñại nghĩa với thiên hạ. Như thế thì việc ñược nước sẽ trở thành chính ñáng.

Thế Tổ cho triệu hội ñại thần văn võ ñể bàn lại một lần nữa về việc ñó. Các quan dâng biểu nói:

- Vương thượng nung nấu ý chí khôi phục, trải hơn hai chục năm chinh chiến dẹp trừ tiếm loạn, vương sư ñi ñến ñâu dân chúng ñều thuận tùng theo ñến ñấy. Nhưng vẫn dùng theo niên hiệu cũ của nhà Lê, thì trong nước, ngoài nước, thiên hạ rộng bao la không ai hiểu ý hướng của chúng ta ra sao cả. Nguyện xin chúa thượng coi sự vẻ vang của liệt thánh tổ tông làm trọng, vì lòng tận hiếu của kẻ cháu con mà sớm chính danh tôn vị, xuống chiếu thay ñổi niên hiệu, ñể thỏa lòng thần dân mong muốn suy tôn, mãi  mãi lưu truyền cơ nghiệp vô bờ  của xã tắc tôn miếu.

Thế Tổ bèn dụ rằng:

- Bờ cõi cũ tuy ñã thu về, nhưng kẻ quốc thù chưa diệt ñược. Vì  thế,  việc lên ngôi báu hãy tạm chưa vội bàn. Nhưng bậc vương giả thay người khác họ ñể nhận mệnh trời thì nghĩa lớn cốt ở sự ñổi mới, vậy thì ñổi ñịnh niên hiệu là việc ñúng phải làm.

Rồi ñó quần thần xin dựng ñàn cầu yên trên ñồng rộng ñể tế  trời ñất, thỉnh  báo việc ñịnh niên hiệu mới. Ngày hôm sau làm lễ cúng linh vị liệt thánh, rồi Thế Tổ tuyên mệnh ñổi niên hiệu là Gia Long, ñại xá cho những người phạm tôi ở  trong nước. ðó là sự việc ñã hoàn tất vào ngày mồng một Canh Ngọ thánh Năm  năm Nhâm Tuất (6-1802).

Chiếu văn của Thế Tổ viết:

“Trời sinh dân chúng cần có người coi giữ chăn nuôi, cho nên nghĩa kinh  Xuân Thu lấy nhất thống làm lớn. Tiên thánh vương ta mở mang cơ nghiệp ở cọi Nam, thần truyền thánh nối ñã hơn hai trăm năm. Giữa chừng Tây sơn dấy loạn, vận nhà Lê cáo chung. Ta bôn ba khắp nơi, chỉ một lòng nghĩ sâu ñến miếu ñường xã tắc và các sinh dân; nếm mật nằm gai, thường lo nghĩ ñem lại yên bình cho ñất nước. ðầu năm Canh Tí (1780) ta ở Gia ñịnh, ñược tướng sĩ suy tôn, ñã lên nối vương vị. Nhưng kinh ñô cũ chưa thu phục ñược, cho nên niên hiệu cũ  (của nhà  Lê) vẫn dùng. Nay may ñược hoàng thiên mến giúp, liệt vị thánh vương phù trì, bờ cõi cũ ñã thu về, cơ nghiệp xưa lại ñược tươi sáng. Các quan văn võ tại triều dâng sớ khuyên ta lên ngôi hoàng ñế và ñổi niên hiệu. Nhưng ta nghĩ  mầm giặc chưa  trừ, trong nước chưa ñược nhất thống, ta há lại vội vàng lên ngôi báu hay sao? Nhưng nếu cứ theo niên hiệu cũ mà ban bố những chính lệnh ñổi mới thì không thể nêu rõ ñược pháp ñộ. Vậy nên ta chuẩn lời xin, ñổi niên hiệu là Gia Long ñể nhất thống kỷ cương, làm mới tai mắt”.

Chiếu văn ban xuống gần xa chẳng ai không vui mừng. Tiền quân Nguyễn  Văn Thành ở Bình ñịnh dâng biểu về kinh chúc  mừng, lại gửi kèm một sớ riêng  tâu rằng:

“Thánh chúa dẹp bạo trừ loạn tất vì nền trị bình truyền nối lâu dài. Nay từ Bình ñịnh ñến Bố chánh gồm chin phủ một châu, tuy có ñặt các quan cai trị, nhưng chưa ñặt các binh vệ, dinh thần ñể  ñảm trách việc dân  chính, thốt nhiên  gặp nguy cấp chỉ biết trông cậy triều ñình ñiều quân ñến, xử trí trong lúc vội vàng, sợ không ñược nhanh nhạy. Nay sắp có việc Bắc chinh, xin vương thượng truyền lệnh cho các dinh chọn tinh binh ñể ñóng giữ phòng vệ. Các dinh trọng yếu thì  chọn ñại thần làm trấn thủ, kiêm lĩnh thêm một vài dinh nhỏ khác, khiến cho các cánh tay và ngón tay hỗ trợ cho nhau, lúc bình thường cũng như khi nguy cấp ñều có phòng bị trước, ngõ hầu các nơi ở Nam hà không xảy ra việc gì ñáng phải lo ngại”

Thế Tổ khen ngợi lời tâu của Văn Thành,  chuẩn lệnh cho các phủ Diên  khánh, Bình khang, Phú yên, Bình ñịnh, Quảng ngãi, ðiện bàn, Thăng hoa, Triệu phong, Quảng bình, mỗi phủ ñều ñặt các ñội binh vệ, giao cho quản dinh quản lĩnh ñể sẵn sang sai phái. Văn Thành cũng xin Thế Tổ lấy Phạm Văn Nhơn  làm thủ  ngự ở hai nguồn Bàn thạch, Quy hóa, chia quân ñóng ñồn lũy ñể ứng phó với  những người Man hung ác.

Tướng trấn thủ Gia ñịnh Nguyễn văn Nhơn tâu: những trại binh ở các ñồn  ñiền ở Gia ñịnh trước ñã trưng tuyển, cùng là quân trấn thành tòng quân ñã lâu ngày, xin cho họ ñược trở về Gia ñịnh nghỉ ngơi, chờ sau ñó sẽ sung làm vệ binh. Thế Tổ ban thưởng trọng hậu cho Văn Nhơn, sau ñó bảo Nhơn khi trở về thì bãi   bỏ lệ nhà nước mua chịu vay tô vay thuế trước cho dân Gia ñịnh ñể dân tình khỏi căng thẳng.

Cũng trong dịp này, Thế Tổ hội quần thần bàn việc phong tặng cho các trung thần tuẫn tiết ở thành Bình ñịnh, ghi công cho các quan văn võ tử trận hoặc do ốm ñau mà chết trong chiến dịch cứu viện thành Bình ñịnh, tất cả  hơn năm trăm  người, mỗi vị ñều ñược phong tặng quan tước, cho hưởng lệ quốc tế. Lại bàn ñến việc xét công tướng sĩ các quân thủy bộ, ban thưởng một nghìn lạng vàng tốt, một vạn lạng bác, ba vạn quan tiền, Nguyễn Văn Nhơn, Nguyễn Hoàng ðức, Phạm    Văn Nhơn ñều ñược thăng tước quận công; phong cho Tả doanh ñô thống chế   quân Thần sách Lê văn Duyệt chức Khâm sai chưởng Tả quân doanh Bình Tây tướng quân, Võ ðĩnh Duyên ñược trao chức phó; ñổi ñội Tả quân làm Chấn Vũ quân, lấy Nguyễn Văn Nhơn làm chưởng quân, Lê Tiến Tham ñược trao chức phó; ñổi ñội Hậu quân làm Thần Vũ quân, lấy Phạm Văn Nhơn làm chưởng quân, Trần

Quang Thái ñược trao chức phó. Các tướng nói trên ñều ñược lệnh luyện tập binh mã, sửa soạn Bắc chinh. Các tướng tá khác có công trạng ñều ñược thăng thưởng: võ từ chức ðô thống chế, văn từ chức chính khanh các bộ mỗi người ñều ñược  thăng phẩm trật theo thứ bực khác nhau.

Thế Tổ lại sai Nguyễn Văn Tôn dẫn thuộc hạ quân Xiêm về ñóng giữ ở lũy  Trà ôn ở Trấn giang, kiêm bảo vệ hai phủ Vĩnh long, Mân thít, ñặt lệ thuộc vào  dinh Vĩnh trấn; sai Hoàng Vĩnh ñi chiêu một dân ngoại tịch ở Gia ñịnh lập ñội Thanh châu chuyên việc tuần phòng ở các cửa biển; sai Nguyễn Văn Thịnh, Vũ Xuân Lý ñóng giữ các cửa Kim bồng, An dụ; sai tuần hải ñô dinh thống binh  Huỳnh Trung Toàn quản lĩnh các thuyền lớn Hoàng Long, Thanh Tước, Xích  Nhạn, chuyên lo việc vận chuyển thóc, tiền, gang, thiếc từ Gia ñịnh ra kinh ñô Phú xuân.

Chia ñặt các việc ñâu ñó xong xuôi, triều thần bèn hội bàn việc cử sứ bộ sang nhà Thanh ñặt quan hệ bang giao.

ðúng là:

Đổi niên hiệu chiếu ơn ban xuống

Lập bang giao thơ sứ ngâm vang

Hồi thứ hai mươi sáu:

Lũy Thanh hà, Đại quân xuất phát Bắc chinh

Thành Nghệ an, Thế Tổ Đánh tan Tây tướng

Lại nói Nam triều ta từ khi khai sáng chỉ mới cai quản ñược hai trấn Thuận, Quảng, vẫn còn chịu thần phục vua Lê. ðến thời Minh vương Nguyễn Phúc Chu (1691 – 1725) chúa từng sai Hoàng Thì, Hưng Triệt sang Quảng ñông cầu phong với nhà Thanh. Vua Khang Hy triệu các ñại thần ñể bàn ñịnh. Các quan nhà Thanh cho rằng nước Quảng nam (1) hùng cứ một phương, lại kiêm gồm cả ñất Chân lạp, sau tất là một nước lớn. Nhưng vì ở An nam còn có vua Lê, cho nên không thể phong riêng cho họ Nguyễn ñược. Sự việc vì thế bèn bị dập ñi. Về sau trong thư từ gửi cho nhà Thanh, các chúa Nguyễn không xưng quốc hiệu, nhưng uy thanh xứ Nông nại (2) thì từ lâu ñã vang truyền ñến Trung quốc.

(1): Nguyên văn là: Quảng nam quốc, cách gọi của người ngoài ñối với chính quyền chúa Nguyễn ở ðàng Trong.

(2): Nông nại là tên chữ Hán ghi âm ñịa danh ðồng nai.

Sau khi thu phục Gia ñịnh, Thế Tổ muốn thông hiếu với nhà Thanh ñể ly gián quan hệ giữa người Thanh với Tây sơn, từng sai Phan Chính Trọng ñem quốc thư và lễ vật, ñáp thuyền buôn sang Lưỡng Quảng, nhưng khi thuyền ñến cửa Hố Môn thì bị bão lật ñắm. Sau Thế Tổ lại sai Ngô Nhân Tĩnh sang Quảng ñông hỏi thăm  Lê Chiêu Thống ñể hiệp ñồng với nhau cùng xin quân cứu việc. Nhưng khi Ngô Nhân Tĩnh ñến nơi thì Chiêu Thống ñã chết ở Yên kinh, Nhân Tĩnh lại phải trở về. Sau chiến thắng ở thành Quy nhơn, cai ñội Nguyễn Hữu ðịnh lại vâng mệnh ñáp thuyền biển ra ñi, gặp lúc gió bão thuyền dạt vào vùng biển Quảng ñông, vua  Thanh sai cấp cho lương thực, bảo quay về. Thế Tổ thu phục kinh thành Phú xuân, triều thần bàn ñịnh viết thư gửi sang Lưỡng Quảng nói rõ tình hình trong nước, sai nhà buôn người Thành là Triệu ðại Sĩ mang ñi. ðại Sĩ trở về tâu báo tình hình ở nước Thanh. Thế Tổ bảo các ñại thần:

- Nước ta tuy là nước cũ, nhưng sứ mệnh của triều ta thì còn mới, người nước Thanh chưa hiểu ñại nghĩa phục thù của triều ta. Lúc trước chiến thuyền của ta gặp nạn, người Thanh ban cấp rất hậu rồi cho về, ta chưa có dịp phúc ñáp tạ ơn. Nay ta nên sai người ñem những ấn triện và sắc phong của nhà Thanh ban cho Tây sơn, cùng bọn hải phỉ người Thanh ñang truy nã mà ta ñã bắt ñược sang giao nộp cho nhà Thanh, nhân ñó cũng báo cho họ biết việc chinh phạt sắp tới. ðợi sau ngày ñại ñịnh sẽ tìm cách thiết lập bang giao.

Rồi Thế Tổ lấy Trịnh Hoài ðức làm Hộ bộ thượng thư, sung chánh sứ của sứ bộ sang nước Thanh, lấy tham tri bộ Binh Ngô Nhân Tĩnh và Hình bộ tham tri Huỳng Ngọc Uẩn làm phó sứ ñem quốc thư, lễ vật và các thứ ấn triện, sắc phong của Tây sơn do nhà Thanh ban cấp cùng bọn hải phỉ Tề Ngỗi là Mạc Quang Phù, Lương Văn Canh, Phàn Văn Tài, ñáp hai thuyền Bạch Yến và Huyền Hạc ñến cửa Hổ Môn ở Quảng ðông giao nộp, nhờ tổng ñốc Giác La Cát Khánh chuyển tâu về triều.

Bọn Trịnh Hoài ðức vái tạ lĩnh mệnh rồi cáo từ ra ñi.

Thế Tổ xuống lệnh tổng duyệt các quân thủy bộ, lời dụ nói:

“Việc dùng binh ñiều cốt yếu phải giữ yên dân,  trước trẫm ñã ban bố các   ñiều quân chính nghiêm cấm quân sĩ. Nay trẫn sắp thân chinh ñốc suất tướng sĩ thẳng tiến ra Bắc hà ñể tiễu trừ quân Tây sơn. Vì vậy cần phải sáng tỏ quân lệnh   ñể nghiêm răn tướng sĩ”

Rồi Thế Tổ cho ban bố quân lệnh như sau:

“Quan quân nếu ai chém hoặc bắt sống ñược Nguyễn Quang Toản và các  quan to của ngụy triều thì sẽ ñược ban thưởng như trong lời hịch trước.

- Quân Tây sơn ñầu hàng hoặc bị bắt sống, trước hết phải xét hỏi tình hình hư thực của giặc rồi giải ñến hành tại chờ lệnh, không ñược tự ý sung vào quân mình ñể khỏi lầm lỡ việc quân sự.

- Đại binh ñốt lửa làm hiệu thì nên ñốt ở những chỗ rừng núi hoặc cánh ñồng rộng. Nếu ñể lửa lây lan thiệt hại nhà dân là phạm vào quân pháp.

- Không ñược ñốt cướp sách vở kho tang. Nếu thu ñược giấy tờ quan trọng của quân ñịch thì phải nộp lên quan thống tướng ñể thống tướng dâng lên vua,  người có công ấy sẽ ñược xem xét khen thưởng.

- Đại binh ñi ñường cốt phải thần tốc, nếu có những người ñau ốn không ñi ñược thì cho lấy dân dọc ñường chở ñi giúp, ngoài ra không ñược quấy nhiễu dân chúng ñiều gì khác.

- Đại binh ñóng nghỉ ở ñâu nên chiếu theo thứ tự trong bản ñồ mà ñóng ñồn trại, không ñược tự tiện vào ở trong nhà dân. ðội quân nào không ñủ lương thì cho tạm lấy lương thực của dân ñể phân phát,  nhưng phải làm giấy biên nhận ñể lại ñể về sau chiếu trừ các khoản ñóng góp của dân.

- Hào mục ñịa phương có ai tình nguyện theo giúp việc quân thì phải do thống tướng chuyển tâu lên ñề tùy việc mà sai khiến, không ñược tùy tiện cấp văn   bằng cho ñi chiêu mộ binh lương ñể khỏi sinh tệ nạn rắc rối. Nếu xã dân xin ñược quan quân chiêu an, xét ñúng sự thực thì cấp cho văn bằng ñể khỏi sinh  rối ñộng.

- Quan quân ñến ñâu ñều không ñược cướp bóc tài sản, gian dâm với ñàn bà con gái”

Tướng sĩ có mặt trong hàng quân ñều dạ ran tuân lệnh. Thế Tổ lại sai quân  ruổi ngựa phát lời hịch cho quân dân Bắc hà. ðại lược lời hịch nói:

“Nghĩa lớn kinh Xuân Thu không gì lớn bằng báo thù, ñội quân vương giả coi trừ diệt loạn tặc là việc trước hết. Ngẫm từ khi Tây sơn gây biến từ Thuận Hóa trở ra Bắc nhân dân khổ sở ñã lâu. Ta mài chí diệt thù là chỉ nghĩ ñể ñánh kẻ có tội, cứu vớt nhân dân. Ta ñã từng ñịnh nghiêm quân lệnh, khiến quân sĩ mảy may  không xâm phạm của dân. Thế mà còn lo có kẻ giả danh mạo chữ ñể ức hiếp dân thường, rông càn phi pháp. Vậy ñặc ban sáu ñiều dụ sau ñây:

1. Hào mục nào ñánh phá ñược ñồn quân Tây sơn hoặc ñón bắt ñược quân lính ñịch thì sẽ ñược xét công khen thưởng. Những người có lòng hướng thuận, tìm ñến cửa quân ñể ứng nghĩa thì tùy theo tài năng mà thu dụng.

2. Người dân nào bắt sống ñược Nguyễn Quang Toản thì sẽ ban cho chức quan nhất phẩm, một trăm mẫu ruộng, một trăm tên quân; bắt sống ñược các em Quang Toản thì ban cho chức quan nhị phẩm, năm mươi mẫu ruộng, năm mươi tên quân; bắt ñược các tướng có tước quận công thì ñược thì ñược ban chức quan tam phẩm, ba mươi mẫu ruộng, ba mươi tên quân; chém chết cũng ñược thưởng như thế. Kẻ nào chứa chấp hoặc dẫn ñường cho bọn ấy chạy trốn, phát giác ra sẽ bị xử tội theo quân pháp.

3. Người Thuận Quảng ñều là con ñỏ của triều ñình, bị Tây sơn hiếp bức phải ñi lính thú ra ñóng ở ngoài Bắc, nếu họ trốn tránh ở nơi nào thì quan sở tại nên cho ở và nuôi cho tử tế, dẫn ñến nộp cho quan quân sẽ ñược xem xét khen thưởng. Nếu ñem lòng thù oán vi thảm họa năm Bính Ngọ bị quân Tây sơn giết hại ở Phú xuân mà tự tiện giết hại họ, hoặc ẩn giấu ñi không giao nộp thì ñều   xử theo tội nặng.

4. Lương thực, tiền bạc, sổ sách giấy tờ, nếu ai thu nhặt ñược, cất giữ cẩn thận,   ñợi khi xong việc ñem giao nộp thì sẽ ñược trọng thưởng. Nếu ñốt phá là phạm vào quân pháp.

5. Bọn côn ñồ vô lại, ăn mặc giả làm quan quân ñể tự tiện vào nhà dân cướp phá thì cho phép dân sở tại bắt giữ, giải nộp quan trên. Nếu thế lực không thể bắt ñược thì ñến cửa quân trình bầy ñể xin lệnh bắt xét trị tội.

6. Hào mục ñịa phương biết rõ tình hình hư thực của quân ñịch mà ñến cửa quân trình bày thì ñược xét khen thưởng. Nếu không nói ñúng sự thực, trái lại có ý  che giấu cho bọn chúng thì bị nghiêm trị theo quân pháp” ðể chuẩn bị cất quân ñi Bắc chinh, Thế Tổ lệnh cho trấn thủ các dinh Quảng ðức, Quảng trị, Quảng bình tu sửa hành cung, cầu ñường. Một mặt Thế Tổ lệnh cho Trung quân Bình Tây ñại tướng quân Nguyễn Văn Trương, Chưởng thủy dinh Tống Phước Lương, Chánh thống Hậu ñồn kiêm Ngũ ñồn tham quân Trần Công Hiến thao diễn thủy binh, sẵn sang ñội hình ñể ñi ñánh Bắc hà. Sai Tả quân Bình Tây tướng quân Lê Văn Duyệt, chưởng Hậu quân Bình Tây tướng quân Lê Chất, quản Thần vũ quân Phạm văn Nhơn dẫn quân bộ ñi trước ra lũy Thanh hà vừa tập luyện ñánh trận ñể chờ lệnh lên ñường. Sai Hộ bộ tham tri Nguyễn Hữu ðồng vận chuyển thóc gạo ra lũy Thanh hà  sẵn sàng cấp lương ăn cho quân sĩ. Lệnh cho  quốc thúc Tôn Thất Thăng, ñô thống chế  dinh Túc trực Nguyễn ðăng Hựu ở lại  trấn thủ kinh thành Phú xuân. Thăng chức cho Trần Văn Tín làm ñô thống chế chỉ huy mười vệ quân Túc trực ñi theo hộ giá.

Ngày Canh Ngọ tháng Năm (6-1802), Thế Tổ lên xa giá, có hoàng tử thứ tư là Phúc ðảm ñi theo, xuống lệnh cho các quân xuất phát từ kinh ñô Phú xuân lên ñường ñi Bắc chinh.

Lại nói chuyện hoàng tử thứ tư (sau lên ngôi là Thánh tổ Nhân hoàng ñế - tức vua Minh Mệnh) là con của phi thứ hai họ Trần (sau ñược tôn phong là Thuận Thiên Cao hoàng hậu), sinh ngày ðinh Mão tháng Tư năm Tân Hợi (1791) ở thôn Hoạt lộc phủ Gia ñịnh. Năm hoàng tử lên ba tuổi, Thế Tổ giao cho Nguyên phi Tống thị (tức Thừa Thiên Cao hoàng hậu) nuôi dưỡng, cho nhận làm con, sai Lê Văn Duyệt viết văn tự giữ trong cung ñể làm bằng. Từ ñó Phúc ðảm ñược vào ở trong ðại nội. Sau, hoàng trưởng tử Cảnh, hoàng nhị tử Hi, hoàng tam tử Tuấn lần lượt mất sớm. Hoàng tứ tử Phúc ðảm theo vị thứ  ñược lập làm thái  tử. Bấy giờ  thái tử ñã mười hai tuổi, Thế Tổ muốn tập rèn cho thái tử quen những việc binh   dân quan trọng nên cho theo hầu xa giá trong chuyến này.

Ngày Nhâm Thìn, xa giá ñến hành cung Yên Lạc ở Quảng Bình. Trong ñội quân Thần vũ có người vi phạm quân lệnh, bị cai bạ Trần Văn Tuân (con Trần   Văn Hòa) hặc tội. Thế Tổ gọi phó tướng Trần Quang Thái ñến khiển trách về việc không biết răn cấm quân sĩ, phạt ñánh roi ñể thị uy nghiêm lệnh. Từ ñó các quân ñi ñường nghiêm chỉnh theo ñội ngũ, không ai dám trái lệnh cấm.

Ngày Ất Mùi xa giá ñến hành cung ðồng hới, Thế Tổ lệnh cho tướng trấn thủ Quảng bình Tôn Thất Tuyên chia quân ñóng giữ các con ñường trọng yếu. Tống Phước Lương ñi trước do thám ñịch tình, trở về ngự doanh tâu báo.

Ngày Bính Thân ñại quân ñến hành cung Thanh hà. Thế Tổ triệu các tướng  ñến giao nhiệm vụ hành quân: ðặng Trần Thường dẫn quân bản bộ theo ñường núi làm ñội kỳ binh, bí mật ñánh lên ñèo Ngang phía sau lưng ñịch; Nguyễn Văn Trương ñiều ñộng thủy quân theo Quang Toản, gây rối loạn giữa lòng ñịch. Tả  quân Lê Văn Duyệt và hậu quân Lê Chất dẫn bộ binh theo ñường chính ñánh vào chính diện của quân ñịch. Nguyễn ðức Xuyên dẫn tượng binh vượt sông Gianh ở phía thượng nguồn. Tham quân ñội Thần sách Nguyễn Tri Hòa và lưu thủ châu Bố chính Nguyễn Hữu ðồng ñốc suất các thuyền chở lương tiến sâu ñể cấp lương ăn cho các quân. Hẹn trước với các tướng mỗi khi thắng trận phải sai quân ruổi ngựa về ngự doanh báo tin.

Mọi việc ñã sẵn sàng, Thế Tổ bèn ra lệnh tiến quân.

Bấy giờ bên quân Tây sơn, trấn thủ Nghệ an là ñổng lý Nguyễn Hữu Thận nghe tin chúa Nam triều ñích thân ñưa ñại quân ra ñánh Bắc hà, bèn ñốc thúc các tướng thủy bộ chia quân ñi chặn ñánh. Lúc ấy, thủy quân của Trung doanh Nguyễn Văn Trương ñã tiến ñến cửa Ròn, ñánh tan quân phòng thủ ở cửa biển, ñô ñốc bên Tây sơn Nguyễn Văn Ngũ, Nguyễn Văn Lục chạy trốn. Nguyễn Văn Trương cho quân tiến ra ñánh lấy dinh Hà trung. Cùng lúc ñó, bộ binh của Lê Văn Duyệt vượt ñèo Ngang, tiến xuống ñánh lấy Dinh Cầu. Chánh vệ úy ñội Minh Uy Nguyễn Quang Lãm xông lên mở ñường, bị giết tại trận (Lãm người huyện Tống  sơn  Thanh hoa). Tả quân Lê Văn Duyệt cho quân tiến thẳng ra ñồn ðại Nài,  quân  phòng thủ của Tây sơn bỏ ñồn chạy ra Vĩnh Dinh (Vinh).

Tiếp ñược tin thắng trận báo về, Thế Tổ liền ñốc suất quân ngự doanh xuất phát, vượt sông Gianh; ngày Canh Tí mồng Một tháng Sáu ngự giá dừng nghỉ ở dinh Hà trung. Cùng lúc ñó thủy quân của Nguyễn Văn Trương tiến vào cửa Hội Thống ñánh tan quân Tây sơn phòng thủ ở lũy Cồn Mọc, thu ñược chiến thuyền,  khí giới, lương thảo nhiều không kể xiết.

Quân bộ báo tin Tả quân Lê văn Duyệt và hậu quân Lê Chất ñã tiến ñánh ñến sông Thanh Long, chiếm ñược kho Kỳ Lân, bắt ñược con Nguyễn Nhạc là Nguyễn Lân, tiếp ñó ñưa quân thẳng tiến ra Vĩnh dinh. Hiệp trấn Nghệ an của bên Tây sơn thắt cổ tự tử. Thiếu úy ðặng văn ðằng, thống lĩnh thủy quân Nguyễn Văn ðại theo trấn thủ Nguyễn Hữu Thận chạy ra Tiên Lý (phủ lỵ Diễn Châu). Văn Duyệt thừa thắng cho quân ñuổi ñến Tiên lý. Bọn Thận, ðằng, ðại chạy ra Thanh hoa;  ñô ñốc  Ý ñầu hàng. Quân Thế Tổ bèn tiến vào chiếm trấn thành Nghệ an.

Thơ vịnh sử của Ngô Thì Lữ có bài ðường luật như sau:

Bình Tây tướng sĩ ñộ Minh linh

Hoan Ái sơn hà vị chấn kinh

Thất trận dĩ văn phù tặc tử

Tiệt lưu do thả dịch dân ñinh

Ác trù chấp chính tiên thâu quốc

Họa bính tướng quân tái khí thành

Hà xứ tằng lâu không vãng tích

Khả lân ngụy Vũ khí kinh doanh.

Dịch:

Bình Tây tướng sĩ vượt Minh linh

Hoan Ái non sông chợt giật mình

Thua trận trói tay con Nguyễn Nhạc

Chặn ñường còn khiến khổ dân ñinh

Mới lên chấp chính nước bèn mất

Bánh vẽ tướng quân lại bỏ thành

Nào chốn tầng lầu lưu dấu vết?

ðáng thương Nguyễn Huệ uổng kinh doanh!

Thế Tổ nghe tin báo thắng, liền lên xa giá, lệnh cho quân ngự doanh gấp rút lên ñường, ngày Quý Sửu ra ñến trấn thành Nghệ an. Tại ñây Thế tổ cho xem xét chiến thuyền, ñiểm số quân sĩ thực có, kiểm kê dự trữ lương thực, thăm dò tình  hình ñường xá. Trong vòng vài ngày mọi việc ñều xong. Vừa lúc ấy ñô ñốc Tây  sơn là ðào Văn Hổ dẫn ñội quân hùng tượng gồm bảy thớt voi  chiến ñến  ñầu  hàng.

Thế Tổ truyền lệnh cho quân tiền ñạo thẳng tiến ra Thanh hoa ñánh lấy trấn thành, cho gọi tán lý ðặng Trần Thường ñang chỉ huy quân thượng ñạo trở về ngự doanh ñể hội bàn binh sự, sai phó tướng Phan Tiến Hoàng thay chỉ huy ñội tượng binh thượng ñạo cùng lúc tiến ñánh ñể làm thanh viện cho quân bộ, cùng là do  thám tung tích nơi ẩn lánh của tướng Tây sơn Nguyễn Quang Diệu.

Lại nói Nguyễn Quang Diệu và Võ Văn Dũng từ khi bỏ thành Bình ñịnh ñưa quân rút chạy theo ñường núi, qua những nơi có bộ tộc người thượng chặn ñường, quân sĩ của Diệu phải ra sức chống ñỡ. Sau vài tháng, lương hết, quân tan. Bọn Diệu từ ñồn Quỳ hợp xuống huyện Hương sơn. Nghe tin trấn thành Nghệ an  ñã  thất thủ, bọn Diệu bèn ñi riết về huyện Thanh chương, qua sông Thanh long, ñịnh cắt ñường ñể bí mật trở ra Bắc thành. Bất chợt bọn Diệu gặp cánh quân do Tả quân phó ñô thống Vũ Doãn Văn và Tiền ñồn chánh thống Lê ðức ðịnh chỉ huy ñi qua. Nguyễn Quang Diệu cùng các thuộc tướng Từ Văn Chiêu, Nguyễn Văn Giáp, Lê Văn Hưng, Nguyễn văn Mân và quân sĩ vì ốm ñau mệt mỏi không thể giao chiến ñược, ñành phải chịu cho quân Nam bắt sống. Cả ñội chiến tượng bảy mươi sáu  thớt voi cũng ñều bị bắt, áp giải về ngự doanh. Thế Tổ sai giao bọn Quang Diệu  cho Tả quân Lê Văn Duyệt giam giữ, một mặt lệnh cho quân thượng ñạo và hào mục các ñịa phương tìm bắt Võ Văn Dũng.

Tán lý ðặng Trần Thường từ thượng ñạo Nghệ an trở lại ngự doanh yết kiến Thế Tổ, dâng tù binh Tây sơn là con thứ bảy của Quang Trung và hai ñô ñốc Nguyễn Văn Lục, Nguyễn Văn Ngũ. Thế tổ truyền ñem chém. Một mặt Thế Tổ sai quân thám mã ruổi ngựa về Nam báo tin cho các tướng trấn thủ thành Bình ñịnh biết tin thắng trận ñể tăng thêm sĩ khí cho quân sĩ.

Thế Tổ cùng các tướng nói chuyện, nhân hỏi ðặng Trần Thường, Nguyễn ðức Xuyên:

- Ta xem bên quân ngụy Tây sơn ngày nay không còn tướng tá nào ra hồn, tất không thể ñịch nổi với quân ta. ðại quân ta tiến ñánh phen này tất sẽ lấy ñược Bắc hà. Không rõ bọn Quang Toản sẽ tự sát, ñầu hàng hay chạy trốn thế nào?

Nguyễn ðức Xuyên thưa:

- Quang Toản là kẻ xét việc không nhanh nhạy, lại ít chí khí, chắc không có gan tự sát. ðầu hàng thì Nam triều ta chưa thỏa ñược mối thù, tất là lo bị giết. Thần trộm xét thì ñối với y, chạy trốn là thượng sách. Nhưng Yến ðô vương Trịnh Bồng chạy trốn còn có bọn Lân Dương, Kiến Xuyên ñi theo, Lê Chiêu Thống chạy trốn còn có các ñại thần Lê Dân, Trần Danh Án theo giúp kẻ sau người trước. Nhưng Quang Toản chạy trốn phen này không có các bậc thế thần, vọng tộc, quân hầu vệ sĩ nào chịu theo, mà nghĩa dân trung thành cũng không có.  ðồng bằng rừng núi chắ cũng không có ñất cho Quang Toản dung thân. Mưu    kế của y chẳng qua trước chạy sang Kinh Bắc, theo ñường tắt mà sang nước

Thanh, dọc ñường không tránh khỏi tai học như bọn Nguyễn Trang ñã làm với chúa Trịnh Khải lúc trước (chỉ việc Nguyễn Trang người huyện Tiên  lãng  chặn  bắt  Trịnh Khải nộp cho Nguyễn Huệ).

ðặng Trần Thường tâu:

Xin vương thượng mật sức cho quân tiền ñạo; khi ra ñến trấn Sơn Nam  thượng thì phái ngay một tướng ñi tắt vòng lên chặn ñường ở phía bắc Thăng long, tất bắt ñược Quang Toản.

Thế Tổ liền sai hỏa tốc ñưa thư báo mật  kế cho Lê Văn Duyệt biết ñể thi  hành.  ðặng Trần Thường ñược Thế Tổ giao cho ở lại trấn thủ Nghệ an.  Lại xét  việc vận chuyển lương thực cấp phát cho quân sĩ, cả hai ñường thủy bộ ñều gặp  khó khăn. Thế Tổ xuống lệnh cho ðặng Trần Thường theo lệ năm Tân Dậu (1801) mà thu các khoản thuế ñinh, thuế ruộng, thuế cửa quan, bến ñò, thuế hàng hóa ñể sung dùng việc quân nhu.

Xa giá của Thế Tổ sắp lên ñường tiến phát từ Vĩnh Dinh thì có tin báo xa giá của quốc mẫu ñã ra ñến kinh ñô Phú xuân. Trước ñó, Thế Tổ  ñã sai  dựng ñiện riêng ở thành Gia ñịnh là nơi ở của quốc mẫu. Sau ñó Thế Tổ ñưa quân ñi chinh chiến, mỗi  khi thắng trận ñều sai quân ruổi ngựa ñem thư về báo tin. Từ sau khi  thu phục Bình ñịnh, ñường ñi không còn ñịch quân cản trở, Thế Tổ ñã sai Hoàng Viết Toản, Trần ðại Luật, Trịnh Ngọc Trí về Gia ñịnh phụng ñón quốc mẫu. Nay quốc mẫu cùng cung quyến của Thế Tổ ñã về ñến kinh ñô. Quốc thúc Tôn Thất Thăng cùng các quan văn võ lưu trấn tại Phú xuân ñều ra ngoài thành nghênh ñón, rồi ñó sai phó ñội Nội mã Lê Văn ðặng ruổi gấp ra Bắc tâu báo với Thế Tổ ở ngự doanh. Thế Tổ xiết ñỗi vui mừng, sai sứ giả về kinh vấn an quốc mẫu.

Cùng lúc ñó quân thám mã về báo quân tiền ñạo ñã lấy ñược ñồn Dương xá.

ðúng là:

Gió ñón buồm từ khơi ñường lớn

Sấm dậy quân doanh báo võ công.

Hồi thứ hai mươi bảy:

Tây sơn sụp ñổ, Nguyễn Quang Toản thụ hình

Bắc thành Định yên, Tiền quân Thành đến trấn

Lại nói Dương xá là xã ñóng lỵ sở của trấn Thanh hoa nội, do em vua Cảnh Thịnh Nguyễn Quang Toản là Nguyễn Quang Bàn làm trấn thủ, tư mã  Nguyễn Văn Dụng, Nguyễn Văn Tứ cầm quân ñóng giữ chống cự với quân Nam triều,  ñổng lý Nguyễn Hữu Thận, thiếu úy ðặng Văn ðằng, thống lĩnh Nguyễn Văn ðại làm lưu thủ phò tá cho Quang Bàn.

Bấy giờ, quân Nam do Tả quân Lê Văn Duyệt chỉ huy bất ngờ ập ñến, Văn Dụng, Văn Tứ liền ñưa quân lui về núi Tam ñiệp. Quang Bàn cùng ñổng lý Thận bị quân Lê Văn Duyệt bắt sống, thiếu úy ðàng, thống lĩnh ðại phải ñầu hàng. Văn Duyệt thừa thắng ñốc suất quân sĩ tiến thẳng ra núi Tam ñiệp. Văn Dụng, Văn Tứ lại chạy ra phía Sơn nam thượng. Văn Duyệt  tiến quân vào ñánh lấy trấn Thanh  hoa ngoại. ðô ñốc Tây sơn tên là Tài ñầu hàng. Tả quân Lê Văn Duyệt sai quân thám mã hỏa tốc dâng thư báo tin thắng trận. Ngày Quý Sửu xa giá của thế tổ ra  ñến trấn sở Thanh hoa nội. Trên ñường qua các ñịa phương, Thế Tổ quan lãm hình thế núi sông, ủy cho thị thần ñến viếng sơn lăng của tiên tổ trên núi Thiên tôn. Thế Tổ lại triệu các bậc hương lão ở xã Bố Vệ ñến hỏi thăm chuyện cũ triều Lê, nhân  ñó hỏi xem vua Hiển Tông còn có con cháu dòng ñích thừa tự hay không? Các vị hương lão ñều nói có Lê Duy Hoán là con trưởng của Lê Duy Kỳ trong trận chiến   ở ñồn Bảo Lạc, Duy Kỳ bị Quang Trung Nguyễn Huệt giết, Duy Hoán ẩn lánh nơi nào hiện chưa biết rõ. Thế Tổ cảm khái nói:

- Công ñức bình Ngô lớn lao nhường ấy mà nay con cháu suy vi, trẫm sẽ lo liệu ñể tông miếu nhà Lê có kẻ phụng thờ.

ðang lúc buồn rầu thương tiếc, bỗng quan thám mã ñến tâu tướng Tây sơn Võ Văn Dũng bị dân xã Ngọ xá bắt sống. Một lúc sau thì các tướng Phạm Ngọc Phác, Phạm Ngọc Thụy áp giải Võ Văn Dũng cùng bọn thuộc tướng Hồ Văn ðiềm, Nguyễn Văn ðiểm ñến ngự doanh dâng nộp. Thế Tổ sai chuyển giao tất cả cho  quân ñạo giam giữ một nơi với Nguyễn Quang Diệu ñể chờ xử trí. ðội trưởng ñội Tiểu hầu vào tâu Hà Công Thái ñưa quân tùy tòng ñến xin yết  kiến. Thế Tổ cho  gọi Thái vào. Thế Tổ hỏi:

- Chiêu thảo sứ Tống sơn ðinh ðạt Biểu năm trước xin ñược trở về Thanh Nghệ, Sơn nam chiêu mộ quân nghĩa dung chờ hưởng ứng vương sư, ñến nay sao vẫn không thấy tin tức gì?

Thái thưa:

- Biểu ñi Bắc thành chiêu mộ nghĩa dung, không may gặp quân Tây sơn, ra sức chống cự, nhưng vẫn không thoát chết.

Thế Tổ lại hỏi chuyện tham tán Vạn ninh Vũ Bá ðĩnh trước ñã có người trong Nam ra chiêu dụ, về sau sao không thấy liên hệ nữa?

Thái thưa:

- ðĩnh vào ñến Nghệ an thì bị quân Tây sơn bắt, rồi bị hại.

Về trường hợp của chiêu thảo sứ ðông thành Vũ Nguyên Lượng bị Nguyễn Quang Thùy giết hại, vợ là Hoàng Thị Hân xin nhận mật chỉ ra bắc thăm dò ñịch tình, nhưng không thấy trở về. Hà Công Thái thưa là Thị Hân ñi chiêu dụ hào mục các nơi, việc tiết lộ, bị Quang Thùy cho quân chặn bắt, Thị Hân không chịu khuất phục nên bị giết. Thế Tổ sai quan bộ Lễ xem xét ñể phong thưởng cho vợ chồng Vũ Nguyên Lượng, cấp tự ñiền ñể phụng thờ. Rồi Thế Tổ hỏi:

- Tướng trấn thủ các trấn Sơn nam thượng, hạ có dám ñương ñầu chống cự với quân của trẫm không?

Hà Công Thái ñáp:

- Ngày nay quân của vương thượng thế như chẻ tre, ai dám chống cự?

Thế Tổ chuẩn cho Thái ñược theo trong quân ñể ñiều dụng. Trước khi rời Thanh hóa, Thế Tổ triệu Nguyễn ðức Xuyên ñến ban cho tước quận công, giao cho Xuyên ở lại trấn thủ trấn Thanh hoa nội. Rồi Thế tổ lên xa giá khởi trình, Trần văn Tín ñốc suất quân sĩ ñi trước làm tiền ñạo.

Quân thám mã báo tin chiến thuyền của Trung doanh Nguyễn Văn Trương ñã tiến ñến cửa sông Vị hoàng thuộc trấn Sơn nam Hạ, thống lĩnh giặc biển là bọn Dương Thất Nguyên, Ngô Tam Toàn ñưa quân lên bờ chống cự. Trung doanh Trương chỉ huy quân sĩ vây ñánh, bắt sống ñược cả bọn. ðô ñốc Tây sơn  là  Nguyễn văn Thọ mở cửa thành ra hàng. Thế Tổ sai bay thư lệnh cho Nguyễn Văn Trương tạm ở lại giữ thành, còn Tống Phước Lương, Trần Công Hiến ñưa chiến thuyền tiến vào sông Nhị hà ñể tiếp ứng cho quân bộ. Cùng lúc ấy, thám mã quân bộ về ngự doanh báo tin Tả quân Lê Văn Duyệt ñã ñánh chiếm ñược ñồn Châu  Cầu.

Xa giá của Thế Tổ ñến trấn Thanh hoa Ngoại. Quân tiền ñạo tiến ñóng Châu Cầu, tả quân Lê Văn Duyệt ruổi ngựa trở lại hành dinh của Thế Tổ ñể tâu trình   tình hình quân sự. Văn Duyệt lĩnh mật chỉ của Thế Tổ, lập tức trở lại bản doanh. Duyệt sai mời Phạm Văn Nhơn, Lê Chất và các thuộc tướng ñến trước trướng rồi nói:

- ðô ñốc là chức quan võ, phải nuôi chí da ngựa bọc thây. Quân Nam triều từ khi ñánh cửa Thi nại ñến nay bức hàng ñuổi chạy không ít ñô ñốc của ngụy quân Tây sơn. Các tướng ñi ñánh trận này phải gắng cho thật xứng ñáng với chức vụ ñô ñốc, ñể vương thượng vui lòng.

Rồi ñó Tả quân chia quân bộ làm ba cánh: một cánh bên tả theo ñường huyện Thanh liêm ra Ứng hòa, tiến ñến huyện Từ liêm; một cánh bên hữu từ huyện Nam xương chuyển sang huyện Kim ñộng rồi tiến ñến Gia lâm; một cánh ñi ñường chính, tiến vào cửa Ô Cầu Dền, dẹp ñường trước cho xe loan của Thế Tổ.

Bố trí kế hoạch ñã xong, cả ba cánh quân dàn xếp hàng ngũ chỉnh tề, cùng going trống lên ñường. Dân chúng hai bên ñường tranh nhau ra ñứng xem.

Cánh quân rẽ về huyện Nam xương ai nấy ñều mặc quần áo mới. Ngồi trên bành voi là một viên ñại tướng dung mạo ôn hòa nhã nhặn, ñó là tham tướng Phạm Văn Nhơn, chưởng quản quân Thần Vũ.

Cánh quân ñi về phía huyện Thanh liêm, hàng ngũ chỉnh tề. Ngồi trên bành  voi là một viên ñại tướng nét mặt oai nghiêm, ñó là  chưởng quản hậu quân Lê  Chất.

Cánh quân theo ñường quan lộ tiến về phía huyện Bình lục, quân ngũ dàn  hàng ñều ñặn, voi ngựa xen nhau. Cưỡi trên lung ngựa là một viên ñại tướng thân hình thấp nhỏ, ñó là chưởng Ta quân Bình Tây tướng quân Lê Văn Duyệt.

Dân chúng trầm trồ bảo nhau:

Quân bộ như thế thì quân thủy cũng đủ biết phải như thế nào! Dân mọn bọn ta nên kết hoa, bày hương án bên ñường ñón chào chúa mới.

Bấy giờ Thế Tổ ñang ñóng ngự doanh ở trấn thành Thanh hoa Ngoại, giao cho chưởng cơ Ngô Văn Sở (1) quyền giữ chức trấn thủ Thanh hoa ngoại. Rồi ñó Thế Tổ lên xa giá tiến ñóng dinh Châu Cầu thuộc trấn Sơn nam Hạ. ðô ñốc Hòa, hiệp trấn Tín của quân Tây sơn ñến cửa thành ñầu hàng.Thế Tổ truyền hỏi về việc ñặt quân phòng ngự của Quang Toản thực hư thế nào? Hòa thưa:

-Ngụy vương thế cùng, sắp bỏ thành chạy trốn, đường tiến quân của  chúa thượng không gặp trở ngại gì.

(1): Chưởng cơ Ngô Văn Sở nói đây là một tướng của Nguyễn Ánh, trùng họ tên với đại tư mã Ngô Văn Sở của triều Tây sơn. ðại Nam Thực lục đệ nhất kỷ (q.17) cũng ghi: “lấy Ngô Văn Sở làm trấn thủ Thanh hoa ngoại”.

Thế Tổ giao cho phó tướng Nguyễn ðình ðắc ở lại ñóng giữ trấn thành Sơn nam Thượng, rồi truyền lệnh cho ba quân lên ñường.

Thám mã trở lại ngự doanh tâu báo Nguyễn Văn Soạn ñã ñánh  chiếm ñược kho Xích ðằng, Trương Phúc Phượng nhổ lũy Huyền Khâu, Không bao lâu sau có tin cả ba cánh quân ñã tiến vào chiếm thành Thăng long.

Thế Tổ hỏi ñã bắt ñược Quang Toản chưa, quân thám mã tâu:

- Quan quân tiến ñến cách thành ðại la bốn năm mươi dặm, ngụy vương Quang Toản bỏ thành chạy trốn, hiện ñã qua sông Nhị hà chạy về phía bắc.

Thế Tổ liền sai phi ngựa lệnh cho Lê Văn Duyệt tức tốc dẫn ñại quân ñuổi theo. Không bao lâu sau có tin báo Quang Toản ñã bị quân của Văn Duyệt bắt  sống.

Nguyên do là Quang Toản chạy lên phía bắc, qua Xương giang, ban ñêm vào chùa Thọ xương xin ngủ trọ, bị thôn dân vây bắt, quân lính tùy tòng ñều tan chạy cả. Quang Thùy và vợ chống ñô ñốc Tú treo cổ tự tử. Quang Toản bị người dân ở huyện Phượng nhãn bắt sống. Quang Thiệu, Quang Duy, Nguyễn Văn Dụng, Nguyễn Văn Tứ lẻn  ñường chạy trốn, nhưng sau cũng bị bắt. Vừa lúc ấy quân ta  ập ñến, ñóng gong nhốt vào cũi áp giải về Bắc thành chờ dâng nộp trước xa giá.

Ngày Canh Thân, xa giá của Thế Tổ tiến vào thành Thăng long. Tả quân Lê Văn Duyệt và các tướng ñón ñường nghênh tiếp hộ tòng xa giá Thế Tổ vào thành. Bấy giờ là năm thứ bảy niên hiệu Gia Khánh triều Thanh, mà kể từ khi Thế tổ dấy quân trung hung triều ta ñến lúc ñó là hai mươi bảy năm mới giành ñược thắng lợi. Bắc hà từ năm Kỷ Dậu (1789) vua Lê Chiêu Thống chạy sang nước Thanh, Quang Trung Nguyễn Huệ chiếm ñược nước, ñến năm Tân Dậu (1801), Quang Toản phải chạy ra Thăng long, ñến năm Nhâm Tuất (1802) thì bị diệt, cha con trị nước mười bốn năm. Khi quân Nam triều tiến ra thì nhân tâm ñã ly tán vì chính sự bạo ngược, cho nên quân không dính máu mà chỉ trong vài tuần ñã lấy trọn mười

bốn trấn, mười bảy phủ, gồm một trăm năm mươi bảy huyện, bốn châu.

Xử sĩ Bắc hà Ngô Thì ðiển có thơ vịnh sử như sau:

Thập tam tuyên trấn thử giang san

Phì ñộ hùng binh chỉ cố gian

Phàm tập ảnh liên Lô Nhị trách

Tinh kỳ sắc huyến ðẩu Ngưu hàn

ðảo qua ngụy tướng lý tâm dị

Hàm bích hàng quân nhẫn lệ nan

ðế bá kỳ hồi thù ảnh hưởng

Hưng triều tông xã ñiện trùng quan.

Dịch:

Mười ba tuyên trấn núi sông này

Bay vượt hùng binh chẳng mấy ngày

Buồm rợp bóng liền Lô Nhị (1) hẹp

Cờ bay rực rỡ ðẩu Ngưu lay

Giáo quay tướng ngụy lìa tâm dễ

Ngọc ngậm vua hàng lệ xót thay 

Bá chủ mấy hồi còn vang bóng

Trung hung tông xã vững triều nay.

(1): Lô Nhị; tức sông Hồng (trong các thư tịch cổ, sông Hồng thường ñược ghi là Lô giang)

Thế Tổ ñã vào thành Thăng long, các tướng dìu Thế Tổ lên Kỳ ñài (Cột Cờ). Thế Tổ xa ngắm hình thế non sông, hồi lâu sau mới xuống. Tả quân Lê Văn Duyệt và Tham tướng Phạm Văn Nhơn mời Thế Tổ lên ngự ở ñiện Kính Thiên nhận lời chúc mừng của các quan văn võ. Tướng tá các ñội quân lần lượt vào dâng tù binh.

ðến lúc này, các vùng xung quanh Thăng long và các trấn miền thượng du quân Tây sơn ñã ñầu hàng hoặc bỏ trốn, xóm thôn lần lượt ñược yên bình. Duy ở Lạng sơn tướng trấn thủ vẫn chưa chịu ñầu hàng; các thổ tù Tuyên Quang, Hưng Hóa, Thái Nguyên vẫn còn có ý mong ñợi. Thế Tổ sai ñô thống chế Lê Văn Phong dẫn quân lên ñánh Lạng sơn, tướng trấn thủ Hoàng Văn Kim, hiệp trấn Trương  Văn Luyện mở cửa thành ra hàng.

Thế Tổ lệnh cho quan bộ Lễ thảo cáo dụ, lấy ñiều hơn thiệt, họa phúc khuyên răn dân chúng thượng du. Chỉ trong vài ngày thổ tù trong ba trấn Tuyên quang, Hưng hóa, Thái nguyện như bọn Nùng Phúc Liêm, Ma Thế Cố, Ma Thế Trạch, Ma Thế Nhi, ðinh Công Vượng, ðinh Công Trinh, ðinh Công Kiêm, Nguyễn Quảng Chiếu, Nguyễn Khắc Trương, Phan Bá Phụng, Cầm Nhân Nguyên, Lê Kim Công theo nhau về Thăng long xin yết kiến Thế Tổ.

Thế Tổ sai tuyên dụ khuyên những người làm quan Tây sơn ra ñầu thú; lại dụ cho các hào mục Bắc hà không chịu khuất phục mà phải ẩn lánh nơi rừng núi biết: từ nay ñất nước xa thư cùng mối, mọi người hãy giải tán nghĩa binh, ñến cửa quân giao nộp vũ khí. Quan sở tại tâu lên, ai nấy ñều ñược tùy theo tài năng mà thu  dùng.

Chiếu dụ ban xuống, các nơi xa gần ñều biết. Quan văn, quan võ, các chức lại viên của triều ñình Tây sơn ñến hành cung ñầu thú rất nhiều. Hào mục Lê Duy ðạt dẫn quân thuộc hạ hơn bốn trăm người ñến trấn thành Thanh hoa nội giao nộp khí giới cho ñốc trấn Nguyễn ðức Xuyên. Thế Tổ chuẩn cho Duy ðạt ñến hành tại yết kiến, còn quân thuộc hạ thì cho trở về quê quán yên nghiệp làm ăn.

Từ ñó Bắc hà ñại ñịnh, Thế Tổ xuống chiếu ban bố khắp trong ngoài. Lời  chiếu ñại lược viết:

“Từ khi trẫm lấy ñược kinh thành Phú xuân, quân Tây sơn chạy ra miền Bắc. Bờ cõi hai trăm năm núi rừng ngăn cách, phong tục ñổi thay; mười ba ñạo thừa tuyên như nước ngập sâu, như lửa cháy bỏng. ðánh kẻ có tội ñể yên dân quả là  công việc không thể chậm ñược.

Ngày mười bảy tháng trước, quân thủy bộ tiến phát từ kinh sư. Ngày hai mươi mốt xa giá của trẫm lên ñường. Ngày hai mươi hai thánh sáu thủy quân tiến vào sông Vị Hoàng, ngày mười bảy quân bộ ñến Thăng long, ngày hai mươi mốt xa giá của trẫm vào thành. Các ñô ñốc Hồ, Ý, Tài, Hòa, Tín, thiếu úy ðằng, thống lĩnh    ðại ñầu hàng. ðô ñốc Ngũ, ñổng lý Thận, con Nguyễn Nhạc là Lân, bảy con của Nguyễn Huệ cùng với Tuyên công ngụy triều Tây sơn là Quang Bàn bị bắt. Chúa ngụy triều Quang Toản cùng với em là thái tể Quang Duy, nguyên súy Quang Thiệu, bề tôi là tư mã Dụng, tư mã Tứ ñều bị dân Kinh Bắc bắt sống. Khang công ngụy là Quang Thùy cùng với hiệp trấn Triêm, ñô ñốc Tú thắt cổ tự tử; thiếu phó Quang Diệu, tư ñồ Võ Văn Dũng cùng phe cánh là bọn Hồ Văn ðiềm, Từ Văn  Chiêu, Nguyễn Văn Giáp, Lê Văn Hưng, Nguyễn Văn Mân, Nguyễn Văn ðiểm bỏ thành Bình ñịnh chạy trốn từ trước, ra ñến ñịa giới Thanh Nghệ ñều bị dân chúng chặn bắt. Thế là phe ñảng của ngụy triều Tây sơn ñã bị dẹp tan, công lớn ñã hoàn thành”

Dân chúng khắp nơi nghe tuyên cáo ñều ñánh trống khua chiêng, nhảy múa  vui mừng ñời thái bình. Tiếp ñó Thế Tổ sai thảo văn thư báo tin dẹp tan loạn Tây sơn sai người ñưa lên cửa Nam quan nhờ chuyển báo với tổng ñốc Lưỡng Quảng. Một mặt cũng sai sứ sang Xiêm, Vạn tượng và Chân lạp báo tin thắng trận.

Thế Tổ triệu hội các tướng ñể bàn ñịnh chia ñặt các quan chức cai trị. ðịnh rằng: mỗi trấn ñặt một viên trấn thủ, một viên hiệp trấn, một viên tham hiệp ñể xử  lý công việc trong bản trấn; võ quan dùng các chức thống chế, chưởng cơ, cai cơ; văn quan dùng các chức tham quân, thiêm sự, hàn lâm, thị thư ñể chia  giữ  các việc.

Nguyễn ðình ðắc trước ñã ñược lấy làm trấn thủ trấn Sơn nam thượng, dùng Nguyễn Khắc Khoan làm hiệp trấn, Nguyễn Công Viên làm tham hiệp.

Trấn Thanh hoa ngoại trước ñã lấy Ngô Văn Sở làm trấn thủ, dùng Lê  Văn Bật làm hiệp trấn, Nguyễn Danh Thước làm tham hiệp.

Trấn Kinh Bắc do Ngô văn Ngữ làm trấn thủ. Trấn Hải dương do Trần Công Hiến làm trấn thủ. Trấn Sơn tây do Trương Phúc Thượng làm trấn thủ. Trấn Lạng sơn do Lê ðình Chính làm trấn thủ. Trấn Thái nguyên do Lê Văn Niệm làm trấn  thủ. Nguyễn Văn Kiên trấn thủ trấn Hưng hóa. Nguyễn Hữu ðạo trấn thủ trấn Quảng yên. Lê Văn Tiến trấn thủ trấn Cao bằng. Vũ Văn  Trung trấn thủ trấn  Tuyên quang. Các viên: ðoàn ðại Thận, Ngô ðức Tuấn, Lê ðắc Thái, Ngô Văn Uyển, Nguyễn ðức Tư, Thái Văn Nguyên, Nguyễn Viết Cơ, Lê Văn Chính, Hoàng Trọng Mộ ñều ñược bổ chức hiệp trấn; Các viên: Nguyễn Văn Hoàng, Nguyễn Công, Trần Quốc Cao, Lê Minh Huy, Hoàng Văn ðường, Nguyễn Thế Trung, Nguyễn Văn Kim, Nguyễn Văn Nghi, Vũ ðình Tiến ñều ñược bổ chức tham hiệp.

Quyền trấn thủ Sơn nam hạ Nguyễn Văn Trương, quyền trấn thủ Thanh hoa nội Nguyễn ðức Xuyên ñược ñiều về Thăng long; lấy Trân Công Lại thay làm trấn thủ Sơn nam hạ, Tôn Thất Chương thay làm trấn thủ Thanh hoa nội; lấy Nguyễn Văn ðẳng, Vũ ðoàn Văn ñược giữ chức hiệp trấn; Nguyễn ðăng Cơ,  Lê  Viết  Nghĩa ñược bổ chức tham hiệp.

Thăng long là nơi trọng yếu ở Bắc thành, vũ công mới ñịnh, nhân dân, sự vật vừa trải qua một phen ñổi mới, nếu không phải bậc trọng thần thì không trấn nhậm nổi. Thế Tổ xét thấy Tiền quân Bình Tây ñại tướng quân Nguyễn Văn Thành là người có công lao, học thức, lại biết thể thức chính trị, có thể ñảm ñương việc trấn thủ toàn cõi Bắc thành ñể chế ngự mọi biến ñộng. Thế Tổ bèn sai Hữu quân Bình Tây tướng quân quận công Nguyễn Hoàng ðức thay làm trấn thủ Bình ñịnh, kiêm lĩnh hai doanh Phú yên, Quảng ngãi, bổ Nguyễn Văn Hiếu làm Hữu quân phó  tướng giúp việc trấn vụ; thăng quản Tiên phong doanh Nguyễn Văn Tính làm chưởng dinh, làm án trấn Diên khánh, kiêm quản Bình khang, Bình thuận, phàm những khi có việc quân quan trọng bên trong thì theo sánh ứng cho Gia ñịnh, ngoài thì theo sách ứng cho Quy nhơn. Lệnh cho trấn thủ Gia ñịnh Nguyễn Văn Nhơn  ñốc thúc trấn tướng bốn doanh tăng cường tuần phòng nghiêm mật trong ñịa phương ñể cho vùng biên cương phía Nam ñược vững chắc.

Rồi Thế Tổ triệu Nguyễn Văn Thành ra Thăng long, ban cho sắc ấn giữ chức Bắc thành Tổng trấn. Trong ngoài mười ba trấn ñều ñặt dưới quyền tiết chế của Tổng trấn Nguyễn Văn Thành, phàm mọi việc phế truất quan lại, ñơn từ kiện tụng ñều ñược tùy nghi xét quyết. Nguyễn Văn Thành tâu với Thế Tổ: công việc Bắc thành phồn phức, xin chọ ñặt ba tào Hộ, Binh, Hình ñể phân chia xử lý công việc trong trấn thành. Thế Tổ chuẩn tâu.

Thế Tổ lại cho triệu ðặng Trần Thường ở Nghệ an về Thăng long. Thăng Hoàng Viết Toản làm ñô thống chế thay cho Thường lĩnh chức trấn thủ, giao cho Nguyễn Hoài Quỳnh làm hiệp trấn, Nguyễn Xuân Thục làm tham hiệp.

ðặng Trần Thường ñến Thăng long, Thế Tổ trao cho Thường chức chính  khanh bộ Binh,  lấy Nguyễn Văn Lễ (quê huyện Bình dương Gia ñịnh) làm tham  tri, Nguyễn Doãn Khiêm ñược trao chức chính khanh bộ Hộ (1), lấy Nguyễn ðình Khánh làm tham tri. Phạm Như ðăng ñược trao chức chính khanh bộ Hình, lấy Nguyễn Văn Uẩn làm tham tri, chuẩn cho theo giúp việc trấn tướng. Trao cho Nguyễn Gia Cát làm Cần Chính ñiện ñại học sĩ. Gia Cát người huyện Văn Giang trấn Kinh bắc, ñậu tiến sĩ thời Lê, thời Tây sơn giữ chức ðốc học Quy nhơn, về    sau cùng với tổng trấn Thanh, thượng thư Phác quy thuận Nam triều, ñến ñây ñược thăng chức học sĩ.

(1): Nguyên chú: Nguyễn Doãn Khiêm người huyện Hương trà phủ Thừa thiên, em của Hộ bộ tặng chức Nguyễn Doãn Thống, ñược Tống Phước ðạm tiến cử làm Hàn lâm thị học, ñương thời giữ chức cai bạ Bình ñịnh, ñược triệu ra Thăng long trao cho giữ chức chưởng Hộ bộ, kiêm lĩnh Công tào.

Cắt ñặt quan chức các trấn thành ñâu ñó ñã xong, có tin báo bọn hải phỉ Tề Ngỗi cướp phá quấy nhiễu ở châu Vạn ninh, quan bản châu xin cho quan quân về ñánh dẹp.

ðúng là:

Ngất trời bay liệng cao cành phượng

ðộng biển cuồng ba át sấu kình

Hồi thứ hai mươi tám:

Sửa việc văn, truy tôn tự điển

Nghiêm võ bị, chia luyện dân binh

Lại nói chuyện bọn hải phỉ Tề Ngỗi Trương Á Lộc, thời Tây sơn gọi là thống binh, từng tiếp tay cho quân Tây sơn ñánh quân Nam triều. Sau thất bại ở cửa Nhật lệ, bọn Trương Á Lộcbí mật trốn ra ẩn lánh ở ngoài khơi châu Vạn  ninh, hàng  ngày rông càn cướp bóc. Trấn thủ Quảng yên tâu về triều. Thế Tổ sai Tống Phước Lương và Nguyễn Văn Vân ñem quân ñi ñánh dẹp. Quan quân ñến cửa Vân ñồn gặp ñoàn thuyền của hải phỉ gồm mười lăm chiếc, Phước Lương liền ra lệnh tiến ñánh, phá tan ñược, chém tại trận tên trùm phỉ Trịnh Thất, lâu la của bọn phỉ bị bắt sống rất nhiều. Bọn Trương Á Lộc hơn mười tên bị bắt sống.

Thế Tổ thấy mùa gió mùa nước ñã muộn, bèn truyền lệnh cho Tống Phước Lương rút quân về, lệnh cho các ñịa phương ven biển ñề phòng nghiêm mật. Một mặt sai tri châu Quảng yên trao trả tù binh cho quan Khâm châu. Một mặt cũng truyền cho Tổng trấn Bắc thành ñem bọn Dương Thất Nguyên, Ngô Tam Toàn  sang nước Thanh trao trả, nhân ñó ñưa thư cho tổng ñốc Lưỡng Quảng hỏi về việc bang giao. Tổng trấn Bắc thành sai thiêm sự Lê Chính Lộ, Binh bộ thiêm sự Trần Minh Nghĩa nhận lệnh ñi công cán lên ải Nam quan.

Cũng trong dịp này, Thế Tổ xét công cho những người dân có công. Người  dân Kinh bắc bắt ñược Quang Toản ñược thưởng ba trăm mẫu ruộng; người dân ở Thanh hoa bắt ñược Võ Văn Dũng ñược thưởng ba mươi mẫu ruộng, vẫn cho trở  về làm dân như cũ. Lệnh cho các quân thủy bộ cấp tiền thưởng hai vạn năm nghìn quan cho các quân sĩ ñau ốm, ñược phép về kinh ñiều dưỡng, các ñịa phương trên ñường ñi có trách nhiệm cấp lương ăn cho họ. Thế Tổ nhớ ñến công lao của các tướng sĩ chẳng nề gian hiểm, khi ra trận một lòng tận trung báo quốc. Chiếu dụ của Thế Tổ viết:

“Khoảng các năm Kỷ Mùi, Canh Thân, trải bao phen dùng binh, các tướng sĩ theo trẫm ở Phú yên, Bình ñịnh, hoặc có kẻ giữ cô thành mà khảng khái tuẫn tiết, hoặc có người ra trận hăng hái chiến ñấu mà bỏ mình, một lòng nghĩa khí có thể ñối với thần minh, trong lúc vội vàng chưa kịp nêu thưởng.

Nay võ công ñã ñịnh, bốn biển lặng trong, tôn sùng người có ñức, báo ñáp kẻ có công, ấy là việc cần phải làm trước hết. Vậy lệnh cho hai doanh Bình ñịnh, Phú yên lập miếu thờ phụng”

Ở Bình ñịnh lập hai miếu thờ: một ngôi ở trước lầu Bát Giác trong thành, thờ Võ Tánh, Ngô Tòng Chu cùng các tướng sĩ trận vong và chết vì ñau ốm; ñược tặng chức từ chưởng cơ ñến cai cơ, tất cả 268 người. Một ngôi ở núi ðộc Sơn cửa Thi nại, thờ Võ Di Nguy, Tống Viết Phước cùng các tướng sĩ trận vong hoặc vì ốm   ñau mà chết, ñược tặng chức từ chưởng cơ ñến cai cơ, tất cả 619 người.

Ở Phú yên dựng một  miếu thờ ở Hòn Nan vũng Cù Mông,  thờ Tôn Thất  Nghị, Tôn Thọ Vinh cùng các tướng sĩ trận vong hoặc ốm chết từ Thị Dã ñến Phú yên, ñược tặng chức từ chưởng cơ ñến chưởng ñội, tất cả 526 người.

Rồi ñó triều thần bàn ñịnh việc cấp ruộng thờ ñịnh nghi tế lễ. Thế Tổ giao cho trấn tướng Phú xuân dựng tạm nhà Thái miếu ở bên trái hoàng thanh, ñợi khi xa   giá hồi kinh sẽ làm lễ tấu cáo võ công hoàn thành.

Thế Tổ lại sắc cho trấn Gia ñịnh: “Gia ñịnh là ñất trung hưng, ñã từng dựng miếu phụng thờ liệt thánh. Từ nay về sau, tất cả mọi ñiển lễ ñều chuẩn cho trấn  thần làm thay”.

ðối với lăng mộ của tiên vương ở núi Thiên tôn huyện Tống sơn là nơi phát phúc của bản triều, Thế Tổ xuống chiếu cho chọn ba mươi người dân ở huyện  Tống sơn ñể trực hầu lăng miếu, lấy dân tổng Thượng bạn làm phục dịch.

Trong thời gian ở Thăng long, Thế Tổ ñã ñến yết Văn miếu thờ Khổng Tử và miếu thờ Lê Thái Tổ ở phía tây bắc thành nội, sai quan bộ Lễ dựng ñàn tế thần núi sông.

Thế Tổ cho gọi châu mục Thái nguyên về Thăng long ñể tìm hỏi nơi Lê Duy Hoán ẩn lánh. Bấy giờ Duy Hoán nương dựa ở nhà thổ tù Ma Thế Cố ở Thái nguyên. Thế Tổ cho triệu Duy Hoán về Thăng long, phong tước Diên tự công, cấp cho một vạn mẫu tự ñiền và một nghìn dân phụng thờ. Lời chiếu của Thế Tổ viết:

“Bậc vương giả dựng nước, suy tôn dòng dõi ñời trước là giữ ñức trung hậu. Nhà Lê từ khi mở nước ñến thời trung hưng, trước sau hai mươi lăm vị vua.  Khoảng giữa tuy vua Lê không có quyền hành, nhưng vẫn là vua trung của cả  nước. Kíp khi Tây sơn dấy binh, miếu thờ  bỏ phế.  Nay trẫm vâng ñem uy trời  thống nhất bờ cõi, muốn tôn sùng ñiển lễ ñể giữ thờ cúng cho họ Lê. Lê Duy Kỳ   tuy là dòng ñích của vua Hiển Tông mà không giữ ñược nước, phải chạy sang nhà Thanh. Cha của ngươi là Duy Chi trong khi vận mệnh ngả nghiêng ñã bỏ mình vì nước, tỏ ra là con cháu của nhà Lê vẫn còn. Vậy ta ñặc  cách phong ngươi làm  Diên Tự công, cho thế tập tước vị ñể giữ việc phụng thờ tôn miếu nhà Lê. Ngươi  nên kính sửa lễ tiết, thờ cúng lâu ñời ñể hưởng phúc chung”

Thế Tổ cũng xét cấp cho họ Trịnh năm trăm mẫu tự ñiền, sai Trịnh Tự làm giám tự. Lời chiếu của Thế Tổ viết:

“Tiên tổ họ Trịnh các ngươi với họ Nguyễn ta vốn có tình thông gia. Giữa chừng nam bắc chia ñôi bờ cõi ñó là thuộc về việc cũ. Từ khi nhà Lê mất ngôi, nơi thờ tổ tiên họ Trịnh ñã bỏ nát. Trẫm nghĩ tình thân quấn quít hai họ, chuẩn cho ngươi trông nom việc thờ tự họ Trịnh”

Các chi họ Lê và 247 người họ Trịnh ñược miễn lệ trưng binh, cả thuế thân cũng chuẩn cho không phải nộp. Con cháu các công thần triều Lê bị giết hại, tất cả 33 người, ñều cho ghi tên vào sổ Khai quốc Công thần của triều Lê, công thần  trung hưng 15 người, ñược xếp công nhất nhì, con cháu mỗi nhà một người ñược tập ấm.

Bấy giờ cựu thần nhà Lê là bọn Nguyễn Duy Cáp, Lê Duy ðản lần lượt ñến hành tại yết kiến. Cáp quê ở huyện Phụ dực, ñậu  tiến sĩ, làm quan ñến chức thị  lang triều Lê; Duy ðản người huyện Yên phong, ñậu  tiến sĩ, làm quan ñến chức  ñốc ñồng. Thế Tổ chuẩn cho Cáp làm Thị trung trực  học sĩ,  cho ðản hàm Kim  Hoa ñiện trực học sĩ. Các viên tiến sĩ như Lê Huy Trâm ở Thanh oai, Ngô Tiêm ở Vọng doanh, Nguyễn ðình Tứ ở Chương ñức ñược ban hàm Thái Hòa ñiện học sĩ; Nguyễn ðường ở Thanh chương ham Kim Hoa ñiện học sĩ, Vũ ðình Tế ở huyện Vĩnh thuận, Nguyễn Huy ðảng ở Từ liêm ñược ban hàm Cần Chính ñiện học sĩ, Phạm Quý Thích ở ðường an, hương cống Vũ Trinh ở  huyện Lang  tài (tham tri  ñời Lê) ñược ban hàm Thị trung học sĩ. Các học sĩ trên ñây vái tạ tuân mệnh, hàng ngày ñến hàh cung chầu hầu, ñợi có việc hỏi han cần ñến. Nhân bàn phép khoa cử, Thế Tổ nói:

- Khoa mục là con ñường bằng phẳng cho kẻ tiến thân, quả thực không thể thiếu ñược. Cần phải lo việc giáo dục nhân tài, sau sẽ tổ chức các kỳ thi hương, thi hội, lần lượt trước sau sẽ thi hành.

Rồi Thế Tổ lệnh cho các trấn ở Bắc Thành ñược ñặt chức ñốc học. Lấy các vị học sĩ mới ñược phong hàm ñể sung vào chức ấy: Nguyễn ðình Tứ nhận chức ñốc học phủ Phụng Thiên, Lê Huy Trâm nhận chức ñốc học Kinh bắc, Ngô Tiêm ñốc học Sơn tây, Vũ ðình Tể ñốc học Hải dương, Nguyễn ðừng ñốc học Sơn nam thượng, Nguyễn ðảng ñốc học Sơn nam hạ.

Thế Tổ cũng xét phong hàm tước cho các thổ tù ở Bắc hà: thống lĩnh Thanh hoa thượng ñạo Hà Công Th1i có công chiêu tập dân chúng ứng nghĩa, ñược ban tước quận công. Thổ tù các nơi ở Tuyên quang, Hưng hóa, Thái nguyên là Nùng Phúc Liêm, Ma Thế Cố.v.v... ñều ñược ban chức Tuyên úy ñại sứ, tước hầu. Các thổ tù khác ñược phong Tuyên úy sứ, Chiêu thảo sứ, Phòng ngự ñồng tri, Phòng ngự thiêm sự, ban tước hầu, tước bá có thứ bậc khác nhau.

Các cựu thần nhà Lê và thổ tù các nơi cùng nhau dâng biểu xin Thế Tổ lên ngôi hoàng ñế.

Lại nói chuyện Thế Tổ từ khi ngự xa giá vào thành Thăng long, xét quyết các việc chia trấn cai trị, làm rõ chính lệnh hành pháp, xét công ban thưởng. Các công việc cần thiết phải làm ở Bắc thành dần dần ñều có thứ lớp ñâu vào ñấy. Vì thế con cháu nhà Lê, con cháu họ Trịnh, các cựu thần văn võ của triều Lê cùng các thổ tù   ở các phiên trấn hội bàn rồi dâng biểu xin Thế Tổ sớm lên ngôi báu. Thế Tổ khiêm nhường không chịu nhận, nói:

- ðế vương các ñời xưng hiệu không giống nhau, mà làm vua trong nước coi dân như con, thì ñạo nghĩa cũng là một. Lúc trước trẫm ở Gia ñịnh ñã lên ngôi  vương ñể ràng buộc nhân tâm, ñến khi thu phục kinh ñô Phú xuân ñã xuống chiếu thay ñội niên hiệu, thế cũng ñã ñủ rõ ràng sự bắt ñầu rồi vậy. Nay vua  triều Tây sơn ñã bị bắt, võ công ñã ñịnh, bọn ngươi dâng biểu khuyên ta lên  ngôi hoàng ñế, mối tình nâng ñội thật là chân thành khẩn thiết. Nước ta  từ  Triệu Vũ ñến ðinh Lê Lý Trần, các ñời ñều xưng ñế, còn ghi rõ trong sử sách. Nhưng nghĩ quốc triều mới gây dựng, kẻ thương tật chưa ñứng dậy ñược, người ñau ốm chưa lại hồn, phong tục kiêu ngoa chưa thay ñổi hết, ngược chính tệ ñoan vẫn chưa tận trừ, mọi việc quốc kế dân sinh còn ñang bận rộn, nếu cứ an nhàn riêng cho một mình, thì ñó không phải là ý trẫm.

Rồi ñó Thế Tổ sai các quan văn võ trần tình các vấn ñề thời sự. Trấn thủ Gia ñịnh Nguyễn Văn Nhơn tâu tình hình  dân  chúng ñói kém,  xin triều ñình chẩn cấp và cho miễn giảm các thứ tạp thuế. Thế Tổ cũng lấy làm lo vì sau khi dẹp Tây sơn, sức dân chưa hồi phục, hơn nữa võ công mới ñịnh, những việc chi tiêu còn nhiều, thế khó nhất loạt miễn trừ ñược. Miền Chí linh, Hải dương ñói khổ nghiêm trọng, cho miễn tô một năm; Nghệ an, Thanh hoa ngoại cho miễn thuế vụ hè, những nơi nào có dân xiêu dạt ñều cho miễn thuế; trấn Lạng sơn ñược miễn thuế bến ñò, cửa ải. Ngoài ra thuế sản vật hàng hóa mỗi năm chia làm bốn quý theo lệ thu nộp. Các nơi khác thực tình không khó khăn lắm thì cứ theo lệ thuế ñã quy ñịnh từ trước ñể sung quốc dụng. Các lại viên ñi thu thuế cứ một trăm quan ñược lấy một quan, gọi là tiền ngụ lộc. Các khoản thu tiền trầu cau ngoại lệ, tiền thu do cấp văn bằng  chứng nhận thì ñều cấm chỉ.

Thế Tổ giao cho Hộ bộ chế khuôn mẫu ñong lường như phương, thăng, bát...ñịnh thể lệ thu chi thóc gạo, khiến cho các nơi ñược ñồng ñều với nhau.

Tổng trấn Bắc Thành xin cho mở cuộc tuyển quân.  Lệ  thời Tây sơn chiếu  theo sổ ñinh, nhất loạt cứ  bảy ñinh chọn một lính. Thế Tổ bảo Thành cùng các  quan bàn ñịnh ñể xem xét lại lệ ấy. Chuẩn cho Nguyễn Văn Trương, Lê Văn  Duyệt, Lê Chất, Nguyễn ðức Xuyên, ðặng Trần Thường chia ñi tuyển quân ở Kinh Bắc, Sơn Tây, Hải Dương, Sơn Nam thượng, hạ, Thanh Hoa ngoại, chiếu sổ ñinh lập năm Giáp Dần (1794) theo lệ bảy ñinh chọn một, bổ sung vào bốn ñội  quân Trung, Tiền, Tả, Hữu cùng là các ñội kỷ binh Thần Vũ, Phấn Dực;  Phạm Văn Nhơn ñi tuyển quân ở Thanh hoa nội, Nghệ an, cứ năm ñinh lấy một lính, bổ sung vào các doanh quân Thần sách, chọn những binh sĩ từng ñi chinh chiến có công, xét tài sức mà trao chức quan ñể cai quản các binh lính mới tuyển mộ ấy. Các trấn Tuyên quang, Hưng hóa, Thái nguyên, Lạng sơn, Cao bằng, Quảng  yên thì chuẩn cho các trấn quan ñiểm mười ñinh chọn một lính, ñặt  làm kỳ binh  của bản trấn, lấy những hào mục ñịa phương làm quản, tuân theo sự sai phái của quan bản trấn. Phủ Phụng thiên là vùng ngoài của Thăng long, công việc tạp dịch nhiều, cho miễn không phải chọn lính. Cũng trong dịp ấy trấn Bắc Thành quy ñịnh chín ñiều cấm ñối với lính mới tuyển.

Chiếu dụ của Thế Tổ viết:

“Giữ nước không thể không có quân binh. Người xưa gửi binh trong nông, cho nên có thể bảo vệ ñược cho dân. Trẫm lấy người xưa làm thầy nên rất lưu ý  ñến các chính sách binh dân. Vừa ñây triều thần bàn ñịnh việc chọn quân, chia ñặt các chi, ñội, thay nhau ñóng giữ. Làm như thế cho quân sĩ có dịp luyện tập trên bộ dưới nước ñể bảo vệ nhà cửa làng nước. Trẫm nghĩ thời Tây sơn việc chọn quân không có thể chế, nạn quan quản những nhiễu khiến cho kẻ tiểu dân phải dối trá thành ra thói tệ, chỉ vâng dạ qua loa cho xong chuyện. Trẫm từ khi ngự giá ra Bắc thành ñã ñinh ninh dặn dò dạy bảo, nhưng vẫn còn lo thói ngoan ngạnh trong dân chưa trừ bỏ ñược. ðến khi xảy ra sự việc  rồi mới xử  phạt  ra uy, không dạy mà  giết, lòng trẫm thật không nỡ. Nay ñịnh thêm những ñiều cấm, ai nấy ñều phải lấy ñó làm răn”

Thế Tổ triệu hội các tướng bàn ñịnh việc cắt ñặt các chức quan lại. Năm trấn Sơn Nam thượng, hạ, Hải dương, Kinh bắc, Sơn tây ñều là dân kinh, gọi là nội trấn, ñặt hai ty Tả thừa, Hữu thừa, mỗi ty ñều có câu kê, cai hợp, thủ hợp,  mỗi  chức một người, lại viên hai mươi hai người. Mỗi phủ ñặt một chức ñề lại, mười viên thông lại. Mỗi huyện ñặt một ñề lại, tám thông lại, quân hầu năm mươi người. Các trấn Nghệ an, Thanh Hoa nội, ngoại cũng như thế. Các trấn Tuyên quang, Hưng hóa, Cao bằng, Thái nguyên, Lạng sơn, Quảng yên người Nùng người Thổ ở xen nhau, gọi là sáu ngoại trấn. Mỗi trấn ñặt hai thừa ty,  mỗi ty có một cai hợp,  một thủ hợp, quân lệ thuộc mười ba người.

Công việc hành chính ở các trấn tại Bắc Thành một phen sửa sang, thành ñịnh chế.

Mọi việc sắp ñặt ñâu ñó ñã xong, Thế Tổ bèn truyền lệnh cho các trấn từ Thăng long ñến Nghệ an gấp rút dựng hành cung chuẩn bị ñể ñón Thế Tổ trở về kinh.

Thế Tổ sai Trần Văn Năng ñốc suất chiến thuyền áp giải Quang Toản và các tướng Tây sơn bị bắt tù về Phú xuân.

Cũng trong dịp này, sứ giả của nước Xiêm la ñem phẩm vật ñến chúc mừng. Vua Chân lạp cũng sai Ốc Nha Thư Bồn Nha Diệt ñến dâng lễ vật. Thế Tổ sai   quan sang hai nước ấy ñể ñáp tạ. Vua Vạn tượng sai sứ ñem quốc thư sang chúc mừng và xin Thế Tổ cho ñất Trấn ninh trả về cho Vạn tượng. Xứ Trấn ninh vốn là ñất nước Bồn man thời cổ, vua Lê Thánh Tông thân chinh ñi ñánh Vạn tượng, lập phủ Trấn ninh lệ thuộc vào Nghệ an (phủ Trấn ninh gồm bảy huyện: Kim sơn, Thanh vị, Cảnh thuần, Quang vinh, Minh quang, Quang lang).  Miền biên  giới nước Vạn tượng ñã bị hoàng thân nhà Lê là Lê Duy Mật dựa vào ñịa thế hiểm yếu chiếm giữ trong hơn ba mươi năm. Thế Tổ xét Vạn tượng có công giúp quân thượng ñạo, chuẩn cho lời xin ấy. Bèn truyền lệnh cho trấn thành Nghệ an cắt ñất Trấn ninh giao cho người nước Vạn tượng. Lại có trấn mục Hưng hóa gửi biểu văn tâu việc quốc vương nước Nam chưởng là Chiêu Ôn Mãnh từ Vân nam ñến xin về Thăng long bái yết quốc vương nước Nam.

ðúng là:

Rồng lên nghiệp mới vua ðường dấy

Hươu chạy bầy tan nước Trịnh lo

Hồi thứ hai mươi chín:

Lập bang giao, nhận sắc phong Bắc quốc

Lên ngôi báu, tôn miếu hiệu tiên vương

Lại nói nước Nam chưởng còn có tên khác là Lao Long, tục gọi là nước Lão Qua. Con của quốc vương Chiêu Phong nước ấy là Ôn Mãnh. Khi Phong chết, Mãnh mới  hai tuổi. Lớn lên Mãnh ngờ Nộ Sạ có ý hại mình, bèn ngầm bỏ sang  Vân nam chiêu tập quân lính người Man ñể ñánh lại Nộ Sạ. Nhưng khi quân Mãnh ñến Mường Nhĩ thì bị Nộ Sạ ñánh bại. Mãnh phải chạy trốn ñến Mường Dân, Mường Lự. Sau ñó Mãnh ôm sắc ấn lưu vong sang ở châu Chiêu Tấn. Khi nghe tin ở nước ta, Thế Tổ ñã bình ñịnh xong Bắc hà, nhân có quan trấn Hưng hóa về yết kiến hành tại Thăng long, Mãnh xin ñi theo tâu vua nước Nam cho viện binh ñưa mình về nước. Thế Tổ nghĩ vừa mới bình ñịnh xong thiên hạ, chưa nên xử trí phương xa, bèn bảo Mãnh trở về ñợi ở châu Chiêu Tấn.

Bấy giờ cựu thần nhà Lê ở Bắc Hà dâng biểu xin ñặt kinh ñô ở Thăng long.

Vua hạ chiếu cho ñình thần bàn bạc. Các quan văn võ Nam kỳ bàn rằng:

- Triều ta mở nền ở Thuận hóa ñã hơn hai trăm năm. Nay bệ hạ lên ngôi nắm giữ toàn bộ nước Việt, chính thực tựa như Thành Thang, nguyên chỉ có ấp Bặc bảy mươi dặm mà mở bờ cõi ra bốn biển. Chu Văn Vương từ Kỳ sơn một trăm dặm mà tạo ra cương vực khắp Hoa Hạ. ðất cũ của tổ tông là nơi quan yếu, Thăng long tuy là cố ñô của các ñời vua trước nhưng bị tàn phá, vượng khí ñã tiêu tan. Vả xét về hình thế ngày nay, ñất ấy không quan trọng hiểm yếu, chỉ ở ñược lúc yên, còn khi xảy ra việc không hay thì không thể chế ngự từ xa ñược. Vậy xin  xa giá trở lại Phú xuân, trước hãy củng cố ngôi tôn, rồi ở Gia ñịnh phía Nam, Thăng long phía Bắc ñặt hai trấn lớn, sai trọng thần ra trấn giữ, khiến cho các  ñịa phương lớn nhỏ nối liền nhau, khi cấp khi hoãn cùng nhau nương tựa. Như thế vùng biên cương không lo bên ngoài nhòm ngó, mà chốn  thần  kinh lại có cái thế trọng yếu bên trong.

Rồi triều thần cùng nhau viết biểu dâng lên. Thế Tổ dụ  rằng:

- Lời tâu của các khanh thực hợp ý ta. Chuẩn y lời  bàn hồi loan.

Thế Tổ sai Vũ Viết Bảo lựa chọn những thuộc hạ giỏi chia ra quản giữ súng ống ở các thành, thăng Hoàng Văn ðiểm làm phó tướng trung quân, Trương Tấn Bửu vẫn làm phó tướng tiền quân, Nguyễn ðình ðắc quản vệ Thần sách, thăng Nguyễn Văn Thụy làm chưởng cơ ngự (Thụy nguyên là tướng quân thượng ñạo, phạm lỗi bị triệu về Gia ñịnh, giáng làm cai ñội trấn thủ ñạo Thanh châu). Các tướng dẫn quân thuộc hạ ñóng giữ các nơi ở Bắc thành. Thăng Trần ðại Luật làm chưởng cơ (Luật quê ở Vĩnh Long, làm quan chế cáo, ñổi sang chức quan võ, có công lao chinh phạt) thay Nguyễn ðình ðắc lãnh chức trấn thủ Sơn Nam thượng. Vua triệu Tổng trấn Nguyễn Văn Thành ñến dụ rằng:

- Toàn bộ công việc ở Bắc thành ta ủy thác cả cho khanh.

Thành lạy tạ lĩnh mệnh.

Mọi việc sửa soạn ñã xong xuôi. Thế Tổ lệnh cho Phạm Văn Nhơn, Nguyễn Văn Trương, Nguyễn ðức Xuyên, Lê Văn Duyệt, Lê Chất dẫn các tướng thuộc hạ hộ vệ xa giá, ngày mùa thu thánh Chín khải hoàn trở về Phú xuân. Văn thần ðặng ðức Siêu sáng tác bài ca Hồi loan cửu khúc, sai con hát Thanh Nghệ ñi diễn tấu trước xa giá. Thế Tổ về ñến kinh ñô Phú xuân sai lễ thần chọn ngày ñại cáo chiến thắng, làm lễ dâng tù binh ở Thái miếu. Vua Tây sơn Nguyễn Quang Toản cùng  với em là Quang Bàn và các ñại tướng Nguyễn Quang Diệu,  Võ Văn Dũng... ñều  bị trừng trị theo quân pháp. Thế Tổ ñồi ấp Tây sơn thành ấp An Tây ñể ghi lại võ công. Triều thần có người nói:

Quang Trung tuy ñắc tội với triều ta, nhưng cũng là bậc chúa anh hùng. Cứ xem con người ấy chỉ có gậy gộc mà khởi binh ñánh lấy Phú xuân dễ hơn quận Việp (1) ñích thân ra Thăng long tiêu diệt chúa Trịnh, ñem quân giết Nguyễn Hữu Chỉnh khiến cho vua Lê sợ chạy khỏi kinh thành; ñuổi viện binh nhà ðại Thanh phương Bắc, một trận Ngọc hồi ñủ khiến quân Ngô gãy kiếm. Cả phá viện quân nước Vạn tượng, diệt Chiềng Cao mà thiêu cháy sào huyệt quốc trưởng Ai lao. Xưng vương xưng ñế chẳng biết sợ ai, vừa có tài võ, vừa có tài văn, quần thần ñều sợ phục. Nếu không phải trời cảnh báo lòng kiêu mà giữa không trung vang ba  tiếng sấm khiến cho phải hết hồn, thần ghét sự bạo loạn mà nhập  mộng ñánh  ba gậy vào ñầu, thì lầu rồng ba tầng cũng ñáng là một danh thắng ở Vĩnh ðô mà biến ñổi Song Ngư (2) cũng không ñến nỗi bị chê cười là nơi nước cạn. Quang Toản tư cách nhu nhược, nối ngôi mà  giao việc nước cho người cậu gian tham (3) không  thể làm ñược gì nữa. Do ñó mà không chế ngự ñược bọn quyền thần, không tự  mình làm chủ ñược nữa. Vây thành Quy nhơn mà lại rút bỏ ñồn quân quan trọng ở cửa Thi nại, ñến ñánh ở sông Trường giang mà bỏ mất kinh ñô Phú xuân. Rốt cuộc phải chạy ra ðông Cao ñể lại ñưa quân lại quyết chiến bên dòng Linh Thủy (4),  cuối cùng bị cướp ở Xương giang, thân chịu cầm tù bị ñóng cũi giải về chốn núi Nùng sông Nhị.

(1): Quận Việp: tức Việp quận công Hoàng Ngũ Phúc của chúa Trịnh. (2): Song ngư: tên hòn ñảo ở ngoài khơi cửa Hội ở gần Vinh.\

(3): Chỉ Bùi ðắc Tuyên, cậu của Quang Toản. Sau khi Quang Trung mất (1792) Quang Toản còn nhỏ, Bùi ðắc Tuyên ra mặt chuyên quyền, làm rối nát chính sự.

(4): Linh thủy, tức sông Linh giang hay sông Gianh.

Lê Chất nói:

- Việc Tây sơn tạm xếp không bàn ñến nữa. Nay quốc triều vừa mới sáng lập, kinh thành còn chưa tương xứng cảnh quan, ta nên bàn việc dựng lại ñã.

Rồi triều thần liền xin ñiều ñộng quân sĩ xây dựng kinh thành. Thế Tổ sai bọn Lê Chất, Phạm Văn Nhơn, Nguyễn Văn Khiêm trông coi công việc. Lê Văn Duyệt tâu:

- Trước ñây có hẹn với quân sĩ, khi nào thu phục ñược kinh sư sẽ cho về nghỉ ngơi. Nay kinh thành thu về, Bắc Hà dẹp yên,  tướng sĩ người thì chuyển ñi  ñóng giữ các thành trấn, kẻ ở lại xây dựng kinh thành, hết năm này tiếp năm khác mà không có kỳ hạn trợ về. Như thế thì chữ tín của triều ñình còn ra sao?

Thế Tổ dụ rằng:

- Kinh thành là nơi trọng ñịa căn bản, tất phải chịu khó nhọc thêm một chút.

Rồi công việc cứ kéo dài. Lê Văn Duyệt kiên trì xin cho quân sĩ nghỉ ngơi nhưng triều ñình không nghe. Gặp khi dân thượng ở Thạch Bích (ðá Vách) phủ Quảng ngãi quấy nhiễu biên cương.Thế Tổ bèn sai Duyệt ñem binh ñi ñánh dẹp. Lê Văn Duyệt ñem quân ñi rồi, Thế Tổ triệu các tướng ñến  bàn việc cầu phong  nhà Thanh. Thế Tổ triệu Lê Quang ðịnh ở Gia ñịnh về thăng chức thượng thư bộ Binh, sung làm chánh sứ, lấy hữu tham tri bộ Lễ Lê Chính Lộ và Cần Chính ñiện học sĩ Nguyễn Gia Cát làm phó sứ thứ nhất, thứ hai, sang nhà Thành cầu phong, ñồng thời nói triều ta ñã kiểm soát ñược cả An nam và Việt thường, xin cho ñổi quốc hiệu cũ là An nam thành Nam Việt.

Trườc ñó, sứ bộ nước ta do Trịnh Hoài ðức làm chánh sứ ñã sang ñến nước Thanh, vua Thanh truyền chỉ cho theo ñường Quảng tây tiến về Yên kinh. ðến khi nghe tin sứ bộ của Lê Quang ðịnh ñến Nam quan, vua Thanh truyền dụ bảo Trịnh Hòa ðức dừng lại Quế lâm ñể ñợi. Tháng Tư năm Quý Hợi (1803) hai  ñoàn sứ  thần gặp nhau, cùng xuống thuyền ở Quảng tây, tới cửa Hán giang thuộc huyện  Hán dương tỉnh Hồ bắc thì lên bộ, vượt qua Vạn lý trường thành ñến cửa Cổ bắc. Tháng Tám ñến hành cung Nhiệt hà ở Mãn châu bái kiến. Vua Thanh vui lòng chuẩn cho xưng quốc hiệu là Việt nam, sai Quảng tây Án sát sứ Tề Bố Sâm sang ban phong. Sứ bộ của Tề Bố Sâm cùng ñi với sứ bộ ta về nước. ðến  cửa Nam  quan, quan chính ñường họ Vương ở phủ Thái bình tỉnh Quảng tây sai  ñem thư  báo trước cho tổng trấn Bắc thành Nguyễn Văn Thành biết tin. Văn Thành liền sai quân ruổi ngựa trạm về kinh ñô Phú xuân phi tấu.

Thế Tổ sửa soạn ra Thăng long, sai người tới trại quân thứ ðá Vách triệu Lê Văn Duyệt về kinh sư ñợi mệnh. Duyệt lúc ấy ñã phá ñược loạn ðá Vách, ñang  ñóng quân ở Trà khúc, ñược lệnh liền dẫn quân về. Thế Tổ xuống chiếu sai Phạm Văn Nhơn, Nguyễn Văn Khiêm theo quốc thúc Tôn Thất Thăng ở lại giữ kinh thành, lệnh cho Nguyễn Văn Trương, Nguyễn ðức Xuyên, Lê Chất dẫn quân ñi  theo hộ giá. Mùa thu tháng Chín, xa giá bắt ñầu len ñường ra bắc. Tới Thanh hoa, sai Nguyễn ðức Xuyên dẫn bộ binh ñi trước tới Bắc thành. Tổng trấn Nguyễn Văn Thành báo tin có bọn hải phỉ ñang cướp phá Quảng yên. Khi ấy bọn phỉ Tề Ngỗi là Ô Thạch Nhị ñang quấy nhiễu Bạch ñằng, Quảng yên, xâm nhập vào tận Hải  dương, Cổ pháp. Tin báo ñến hành tại, Thế Tổ sai Nguyễn Văn Trương và Lê Chất ñem thủy quân lên ñường, hội quân với quan trấn Hải dương Trần Công Hiến, tướng giữ Bắc thành Nguyễn ðình ðắc và chính khanh bộ Binh ðặng Trần Thành cùng tiễu phỉ. Thuyền giặc không chống cự nổi, phải bỏ chạy về phía ñông ra biển. Nguyễn Văn Trương sai người về báo tin thắng trận. Lúc ñó ngự giá ñã tới Thăng long, bèn sai Nguyễn Văn Thành ñi kinh lược Hải dương, Quảng yên, bày bố việc quân, xem xét tình thế, thiết lập ñồn trạm. Cho Nguyễn Văn Trương quyền trông  coi công việc trong thành. Phi báo cho trấn thủ Lạng sơn chuẩn bị nghi thức lễ vật ñón sứ giả. Quan trấn Lê ðình Chính tâu sứ Thanh ñã gần tới ải Nam quan. Vua sai Trương Tấn Bửu cùng Binh bộ ðặng Trần Thường và tham tri Nguyễn Văn Lễ lên cửa quan ñợi nghênh tiếp sứ giả; Phạm Như ðăng cùng phó tướng Trần Quang Nghĩa, tham tri Lê Viết Nghĩa ra ñón ở ñầu ñịa giới Kinh bắc; tả tham tri bộ Hình Nguyễn ðăng Hựu cùng ñô thống chế Phan Tiến Hoàng ra ñón ở công quán Gia quất; ñô thống chế Phan Văn Triệu cùng Hộ bộ Nguyễn Doãn Khiêm, tham tri Nguyễn ðình ðức tới bến sông Nhị, tất cả ñều sắp sửa lễ nghi ñón tiếp sứ giả. Khi Tề Bố Sâm vào thành, hai ñoàn sứ thần của ta cũng vừa tới ñợi mệnh.

Thế Tổ sai Tôn Thất Chương hầu tiếp sứ giả, ñề nghị Tề Bố Sâm chọn ngày làm lễ tuyên phong, cử Trịnh Hoài ðức làm thông dịch sứ, Nguyễn Văn Thành làm thụ sắc sứ, Phạm Văn Nhơn ở kinh vào ñược triệu ra Bắc thành, sung làm thụ ấn sứ.

Tháng Giêng mùa xuân năm Giáp Tý niên hiệu Gia Long thứ  3 (1804), nghi lễ bang giao hoàn thành, Tề Bố Sâm trở về Bắc quốc. Thế Tổ xuống chiếu sai Nguyễn Văn Thành chọn người xứng ñáng ñể cử làm sứ giả sang Bắc quốc tạ ơn. Văn Thành tiến cử Lê Bá Phẩm. Phẩm người huyện Bình dương trấn Gia ñịnh, là con của hàn lâm chế cáo Lê Bá Bình, xuất thân từ thị học Quốc tử giám, ñược ñổi sang hàn lâm rồi bổ làm ký lục ở Trấn ñịnh, hiện giữ chức cai bạ Quảng nam, là người rộng hiểu văn sử, có tài ñối ñáp. Vua theo lời ñề cử của Nguyễn Văn Thành, chuẩn thăng Lê Bá Phẩm làm Hữu tham tri bộ Hình, sung làm chánh sứ sang nhà Thanh, cùng hai phó sứ là Trần Minh Nghĩa và Nguyễn ðăng ðệ  mang theo hai lễ  tạ ơn và tiến cống. Lê Bá Phẩm ñã ñi khỏi cửa quan, Thế Tổ dặn dò Nguyễn Văn Thành xử lý công việc trong cõi cốt phải lo dẹp giặc, yên dân. Rồi ñó Thế Tổ  xuống lệnh cho Phạm Văn Nhơn, Nguyễn Văn Trương, Nguyễn ðức Xuyên, Lê Chất ñi theo hộ giá trở về kinh sự.

Lại nói xa giá về ñến Thanh hoa, Thế Tổ dẫn các quan tùy tùng tới bái yết sơn lăng ở núi Thiên Tôn, sai quan trấn trông coi việc xây dựng nguyên miếu ñể tỏ  lòng kính trọng nền móng phát tích ban ñầu, ði hết phần ñất Nghệ an, khi xuống thuyền qua sông Gianh, Thế Tổ bất giác thốt lên:

Non sông hùng tránh thay!

Trời phân chia giới hạn Nam Bắc.

Nguyễn ðức Xuyên tâu:

- Xưa Hiền vương ta tiến phá quân Trịnh, ngày nay vương thượng ngự giá diệt Tây sơn, tuy bởi ta có uy nghiêm hiển hách, nhưng cũng nhờ có thần sông núi trợ giúp linh thiêng. Xin vương thượng ban ân ñiển ñể tỏ lòng tưởng nhớ.

Thế Tổ bèn sai dựng ñàn lễ. Tế xong tiếp tục lên ñường về kinh. Quốc thúc Tôn Thất Thăng hộ tống Thế Tổ tới lạy chào Trường Lạc Hoàng thái hậu,rồi triệu tập các quan nghị bàn tu sửa sơn lăng, quy hoạch xây dựng Giao miếu, dựng cung ñiện, ñắp hoàng thành. Các quan ñại thần Lê Văn Duyệt, Lê Chất, Phạm Văn  Nhơn, Nguyễn Văn Khiêm, Nguyễn Văn Trương chia nhau trông coi công việc.  Lại sai các quan chia ñi tuyển quân ở các trấn phía Nam. Các  phủ Bình thuận,  Diên khánh, Phú yên, Bình ñịnh cứ ba ñinh thì lấy một, sung vao năm quân (Trung Tiền Tả Hữu Hậu) năm bảo vác các ñội thủy quân, tượng quân. Quảng ngãi thì bổ sung sáu ñạo cơ binh; quân Quảng nam sung vào năm doanh Thần Sách và các vệ thủy quân; quân Quảng ñức, Quảng trị, Quảng bình sung vào mười vệ Thị trung và các  vệ Thị nội; bốn doanh Gia ñịnh cứ tám ñinh lấy một, bổ vào các cơ Biên  Hùng, Phiên Bình, ðịnh Uy, Vĩnh Bảo ñể ñóng giữ các trấn thành, củng cố phên  dậu vững chắc. Sai Nguyễn Văn Trương làm tổng trấn Gia ñịnh, triệu Nguyễn Văn Nhơn về kinh, hội cùng văn ban tham khảo ñiều lệ. Nhơn bàn với quốc thúc Tôn Thất Thăng và bá quan văn võ trong triều mấy lần dâng biểu khuyên Thế Tổ lên ngôi Hoàng ñế. Thế Tổ thể tình các quan, mới tâu cho thái hậu biết, rồi sau ñó sai quan bộ Lễ sửa soạn nghi lễ kính cáo Giao miếu rồi lên ngôi hoàng ñế. Khi ấy là tháng Ba mùa xuân năm Bính Dần, niên hiệu Gia Long thứ 5 (1806), tương ñương với năm Gia Khánh thứ 11 nhà Thanh.

Hoàng ñế lên ngự chính ñiện, nhận lời chúc mừng của trăm quan, rồi cùng

ñình thần bàn việc tôn hiệu cho các tiên vương. Thế Tổ nói:

- Kính trọng bề trên, yêu quý người thân, ñạo hiếu nhờ thế  mới lớn; ñền ñáp  công lao, tôn sùng ñức cả, việc lễ bởi vậy mới hậu. Trẫm nhậnb mệnh giữa lúc nguy nan, thế  mà ñột nhiên vực dậy ñược, thực chỉ nhờ trời, nhờ tổ tông có  lòng thương yêu  giúp ñỡ trẫm mới có thể tái tạo lại xã tắc, khôi phục bờ cõi  như ngày nay.  Tưởng nhớ ñến các tiên vương ñã tích ñức góp nhân cần cù  trong hai trăm năm ñể nay trẫm ñược hưởng quả phúc, vậy mà việc lễ miếu  chưa làm cho thêm long trọng, nói ñến lòng hiếu sao ñã gọi là xứng ñáng?

Rồi lệnh cho các quan văn võ nghị bàn về tôn hiệu, miếu hiệu cho các vị tiên thánh vương và vương phi. Quần thần bàn bạc xong tâu lên xin truy tôn:

1. Tĩnh vương (Nguyễn Kim) là Tĩnh Hoàng ñế, miếu hiệu Triệu tổ, tên lăng là Trường nguyên; bà phi họ Nguyễn là Tĩnh hoàng hậu, lăng hợp táng với Triệu tổ.

2. Tiên vương (Nguyễn Hoàng) là Dụ hoàng ñế, miếu hiệu Thái Tổ, tên lăng là Trường cơ, bà phi họ Nguyễn là Dụ hoàng hậu, tên lăng là Vĩnh cơ

3. Sãi vương (Nguyễn Phúc Nguyên) là Hiếu Văn hoàng ñế, miếu hiệu  là  Hi Tông, tên lăng là Trường diễn, bà phi họ Nguyễn là Hiếu Văn hoàng hậu, tên lăng là Vĩnh diễn.

4. Thượng vương (Nguyễn Phúc Lan) là Hiếu Chiêu hoàng ñế, miếu hiệu là Thần Tông, tên lăng là Trường diên, bà phi họ ðoàn là Hiếu Chiêu hoàng hậu, tên  lăng là Vĩnh diên.

5. Hiền vương (Nguyễn Phúc Tần) là Hiếu Triết hoàng ñế, miếu hiệu là Thái tông, tên lăng là Trường hưng, bà phi họ Chu là Hiếu Triết hoàng hậu, tên lăng là Vĩnh hưng, bà thứ phi  họ Tống là Hiếu Triết hoàng phi, tên lăng là Quang  hưng.

6. Nghĩa vương (Nguyễn Phúc Thái) là Hiếu Nghĩa hoàng ñế, miếu hiệu là Anh tông, tên lăng là Trường mậu, bà phi họ Tống là Hiếu Nghĩa  hoàng hậu,  tên lăng là Vĩnh mậu.

7. Minh vương còn gọi là Quốc chúa (Nguyễn Phúc Chu) là Hiếu Minh hoàng ñế, miếu hiệu Hiển tông, tên lăng là Trường Thanh, bà phi họ Tống là Hiếu Minh hoàng hậu, tên lăng là Vĩnh thanh.

8. Ninh vương (Nguyễn Phúc Chú) là Hiếu Ninh hoàng ñế, miếu hiệu là Túc tông, tên lăng là Trường phong, bà phi  họ Trương là Hiếu Ninh hoàng hậu,  tên lăng là Vĩnh phong.

9. Vũ vương (Nguyễn Phúc Khoát) là Hiếu Vũ hoàng ñế, miếu hiệu là Thế Tông, tên lăng là Trường thái, bà phi họ Trương là Hiếu Vũ hoàng hậu, tên lăng là Vĩnh thái.

10. ðịnh vương (Nguyễn Phúc Thuần) là Hiếu ðịnh hoàng ñế, miếu hiệu là Duệ tông, tên lăng là Trường thiệu

11. Phong thế tử Hạo của Vũ vương là Tuyên vương, lập ñền thờ ở Long hồ. Phong Tân Chính vương là Mục vương xây phần mộ ở Long hồ, thờ chung ở Viên miếu của Tuyên vương.

Khi nghị bàn dâng tôn hiệu của hoàng khảo (cha vua), quần thần dâng biểu tâu:

- Công sinh thành quả là vô tận, nên ñạo hiếu cần chú trọng biễu dương; tình yêu thương thực ñúng không quên, vậy việc lễ phải trước tiên ca tụng. Thiết nghĩ ñấng hoàng khảo ta, khởi nghiệp thánh, phát ñiềm lành. Chí thân chốn  cửu trùng, ñộc tôn ngoài bốn biển. Dẫu uy danh tiềm tàng chưa biểu hiện mà tiếng sấm ñã chứa tích ở vực sâu, ñức dầy ñã tỏa hào quang, khơi nguồn nước mát ñể giành cho con cháu. Nghề văn thì khỏi phải lo nhưng vì con mà theo việc võ. Bởi vậy con có ñược thiên hạ phải kính quy về cho cha. Thực ñáng coi ngang như liệt tổ mà ñịnh ñặt danh thơm, sáng cùng cửu miếu mà tôn sùng biệt hiệu, trên thì an ủi anh linh, dưới ñược thỏa lòng hiếu thảo.

Vua chuẩn lời bàn của triều ñình, tôn Hưng tổ (Nguyễn Phúc Luân) (1)là Hiếu Khang hoàng ñế, miếu hiệu Hưng Tổ, tên miếu là Cơ Thánh. Sai Lễ bộ ðặng ðức Siêu biên soạn sách Thiên Nam thế hệ bắt ñầu từ Triệu Tổ cho tới Duệ Tông. Lại truy ngược lên tới Trừng Quốc công (2) ñể làm sáng tỏ nguồn gốc của Triệu  Tổ; phần sau ghi ñến Hiếu Khang hoàng ñế ñể cho thấy nguồn gốc khởi ñầu của nhà vua. Tổng cộng trên dưới hơn hai trăm năm, phàm thế thứ, công ñức sự nghiệp cho ñến ngày sinh, ngày giỗ, phương hướng lăng tẩm ñều ghi chép lại ñầy ñủ ñể  lưu lại cho người ñời sau ñược rõ. Lại vânh mệnh dâng kim sách, kim bảo, tôn Vương thái hậu là hoàng thái hậu. Sách văn ñại lược viết rằng:

“Việc hiếu trước hết là yêu kính, việc lễ trọng nhất ở tôn sùng. Thái hậu ta, khuôn thước ở cung ñình, lời ban ngoài xã tắc. Phúc ñể cho con cháu, ôn thấm  khắp muôn dân. Tích góp công lao nhân ñức ñể có ñược ngày nay. Con thiết nghĩ, công nuôi dưỡng ấy thật vô cùng tận như trời cao, xin kính  dâng  tôn  hiệu là Hoàng Thái hậu. ðức xứng với danh, ngời ngời sáng cùng nhật nguyệt. Phúc từ   trời xuống, tuổi thọ dài với non sông”.

(1): Nguyễn Phúc Luân hay Nguyễn Phúc Côn (chữ Hán: 阮 福 , 11 tháng 6 năm 1733 - 24 tháng 10 năm 1765), người ñược Võ Vương di chiếu sẽ lên ngôi chúa nhưng không thành. Ông là thân phụ của Nguyễn Ánh, hay Gia Long vị hoàng ñế ñầu tiên của triều Nguyễn. Nguyễn Phúc Luân là con thứ hai của Võ Vương Nguyễn Phúc Khoát, mẹ là Ôn Thành Trương Thái Phi tên húy là Trương Thị Dung. (Sau Gia Long truy tôn là Hiếu Vũ Hoàng hậu. Năm 1760, anh trai Thế tử Nguyễn Phúc Hạo mất, chúa Vũ có ý ñịnh truyền ngôi nên giao cho Ý ðức Hầu Trương Văn Hạnh và Thị giảng Lê Cao Kỷ chăm lo dạy dỗ.

Theo lời kể lại, ông vốn thông minh và có nhiều ñức tính. Ban ñầu ông ñược phong chức Chưởng cơ. Những buổi họp quan trọng trong triều ông ñều ñược tham dự ñể có thể am hiểu sự tình trong nước.

Năm 1765, Vũ Vương băng, ñể lại di chiếu truyền ngôi cho Nguyễn Phúc Luân. Nhưng quyền thần Trương Phúc Loan (lúc này ñang là tể tướng ðàng Trong) cùng một số gian thần khác thay ñổi di chiếu, lập em là Nguyễn Phúc Thuần còn nhỏ tuổi lên ngôi chúa ñể dễ bề giám sát, khống chế. Còn Nguyễn Phúc Luân thì bị tống giam vào ngục. Sau vì lo buồn, bị bệnh nên ông qua ñời ở phủ ñệ ngày 10 tháng 9 năm Ất Dậu (24-10-1765), hưởng dương 33 tuổi. Lăng mộ Nguyễn Phúc Luân tại xã Cư Chính  (Hương  Trà, Thừa  Thiên).  Năm 1790, quân  Tây Sơn quật hài cốt ñổ xuống sông. Một ngư dân tên Nguyễn Ngọc Huyên và con lặn hài cốt ñem lên chôn chỗ khác. ðến ñời vua Gia Long, do Nguyễn Ngọc Huyên chỉ chỗ, hài cốt ñược ñưa về táng chỗ cũ. Cải táng tại lăng Cơ Thánh, làng Cư Chánh, huyện Hưng Thuỷ, tỉnh Thừa Thiên. Lăng ñược xây lớn hơn trước.Năm 1780, Nguyễn Phúc Ánh lên ngôi Nhiếp Chính Vương, truy tôn cha mình tước Từ Tường ðạm Bạc Khoan Dụ Ôn Hòa Hiếu Khang Vương.

(2): Trừng Quốc công: tên là Nguyễn Văn Lưu, tước ðà Giang kinh lược sứ thời Hậu Lê, là cha của Nguyễn Kim. Miếu Trừng Quốc Công ở Gia Miêu ngoại trang, thuộc xã Hà Long, huyện Hà Trung,tỉnh Thanh Hoá, Gian giữa ñặt bàn thờ Trừng Quốc Công, bên phải ñặt thờ Ly Nhân Công Nguyễn Hoán, ngoảnh về phía Tây. Nguyễn Hoán là con thứ hai của Nguyễn Hoàng. Trong trận ñánh nhau với Mạc Kính Cung năm 1593 ở bãi Lâm Tiên, ông tử trận, ñể lại một dòng quý phái: con gái cả là Nguyễn Ngọc Suý làm ðông cung chính phi của Trịnh Tráng, con trai cả là Nguyễn Hoắc ñược phong Phu quận công, con trai thứ là Lại quận công Nguyễn Hữu.

Thế Tổ sai Khiên quận công Phạm Văn Nhơn và Hộ bộ Nguyễn Kỳ Kế dâng sách báu phong vương hậu họ Tống làm hoàng hậu (1). Sách văn ñại lược viết:

“ðức khôn thuần hậu phối hợp với ñạo kiền to lớn, nguồn vương hóa ñặt nên từ nội trị. Vương hậu họ Tống cai quản việc trong cung cho trẫm. Thuở còn lênh ñênh trôi nổi, trẫm bên ngoài gian lao vất vả, hậu ở trong cung cần cù giúp ñỡ. Trải nếm ñủ hiểm nguy, chăm chỉ tròn ñạo hiếu. Nết ngọc ngày làm khuôn thước trong nhà, ñạo vợ chồng giáo hóa toàn thiên hạ. Trẫm nghĩ, hậu ở bên trong cung cùng với trẫm coi sóc công việc, việc trong cung tất cùng gốc với việc ngoài triều. Nay tấn phong là Hoàng hậu, khá nên chăm chỉ tu nội chính, cẩn thận giữ ñức, luôn nghĩ tới ñạo nghĩa vẻ vang, dốc chí lo toan, mãi hưởng phúc lành vô tận”. (1):Thừa Thiên Cao Hoàng Hậu, huý Tống Thị, con Ngài Thái Bảo Khuông Quận Công, huý

Tống Phước Khuông và Bà Quốc Phu Nhân Lê Thị. Hoàng Hậu băng hà năm 1814, hiệp táng tại lăng Thiên Thọ, làng ðịnh Môn, huyện Hương Trà, tỉnh Thừa Thiên.

Mọi việc ñại lễ ñã xong xuôi, truy tặng ông nội Thái hậu là Phúc Khiêm tước quận công, thân phụ thái hậu là Phúc Trung tước Miên Quận công, lập ñền thờ ở Phú xuân, gọi là ñền Dục ðức. Tằng cao tổ của hậu là Tống Phúc ðức ñược truy tặng tước hầu, tằng tổ của hậu là Tống Phúc Dương, ông nội Tống  Phúc  Thành ñều ñược truy tặng tước quân công, thân phụ của hậu là Tống Phúc Khuông tước quận công, lập ñền thờ ở Phú xuân, gọi là ñền Tống công.

Thế Tổ sai quan bộ Lễ dựng ñàn tế các tướng sĩ chết trận, truy tặng cho ông nội và cha mẹ của các công thần trung hưng ñã theo Thế Tổ từ những ngày còn  gian nan, tùy theo từng hạng, nhất phẩm truy tặng ba ñời, nhị phẩm truy tặng hai ñời, tam phẩm truy tặng một ñời. Chuẩn cho xây dựng tại kinh sư các miếu thờ ba hạng trung hưng công thần, ghi chép công lao, ñặt ruộng thờ, hàng năm xuân thu   tế lễ. Xếp hạng các bậc ñại thần linh, xuống chiếu ban ân ñại xá thiên hạ. Các quan văn võ trong triều ngoài trấn ñều vào triều chúc mừng, dâng biểu tạ ơn.

Nguyễn Văn Thành, tổng trấn Bắc thành, dâng biểu tạ ơn và trình bày về công việc trùng tu thành Thăng long.

ðúng là:

Bình Nam, sự nghiệp ngời đời trước

Trấn Bắc, đô thành rộng khác xưa.

Hồi thứ ba mươi:

Bắc Hà xứ cũ sửa bản đồ

Nam Kỳ trấn mới định đường biên

Lại nói tên thành Thăng long (chữ Hán: 昇龍, nghĩa là Rồng lên) bắt ñầu ñược ñặt ra khi triều Lý ñặt kinh ñô ở ñây; triều Trần, Lê cũng gọi theo thế, trải năm tháng lâu xa bị ñổ nát. Nhà Tây sơn nhân các cổng quây lại làm thành, quy mô ñại khái sơ sài nhỏ bé. Khi triều ta ñặt ñô ở Phú xuân, Thăng long trở thành một trấn lớn ở Bắc hà. Nguyễn Văn Thành muốn sửa sang lại trấn thành cho thêm to ñẹp, bèn bàn bạc cùng phó tướng và các quan văn võ xin ñược xây dựng lại. ðến cuối  thu năm Giáp Tý (1804) thành xây dựng xong, sau lại phá dỡ ba cửa ðoan môn  cùng với cửa ðông hoa phía ñông, cửa ðại hưng phía nam ñể lấy gạch dựng thêm năm cửa theo phương vị ðông, Tây, Nam, Bắc. Công việc hoàn thành vào mùa thu năm Ất Sửu (1805). Sự việc tâu lên, Thế Tổ sắc chỉ cho gọi tên là Thăng long (chữ Hán: 昇隆, ñồng âm, nghĩa là Hưng thịnh). Tổng trấn Nguyễn Văn Thành cho dựng bia ñá ghi lại việc xây dựng lại ñô thành. Bài minh viết:

Ngắm coi Long ðỗ Hình thắng còn ñây

Phú Lương vòng ñai Tản Viên nối mạch

Các triều xây dựng Rộng ñẹp dưới trời

Vật ñổi sao dời Núi sông chẳng khác

Ngời ngời mệnh sáng Thương mến vua ta

Quân nghĩa bình Tây Sấm rền ñất Bắc

Xa giá nhẹ lướt Thăm thú bốn phương

Sai tôi là Thành Vâng mệnh trấn thủ

Lo toan quy hoạch Tu sửa thành này

ðến khi việc xong Quy mô ñổi khác

Năm cổng cao ngất Tường trổ trăm ô

Yên nhờ uy vua Ân ñức thêm rộng

Che chở gìn giữ Vững bền cõi Giao

Phẳng phiu ñường rộng Bánh xe cỡ chung

ðất nhờ ñức hưng Thành nay danh rạng

Núi Nùng sông Nhị Mãi ghi thánh công.

Văn bia soạn xong, quan Tổng trấn cho chép lại dâng lên Thế Tổ ngự lãm. Gặp khi thổ tù Mạc Xán Thường ở Lạng sơn tụ tập bè ñảng nổi lên cướp bóc lấy ngụy hiệu là Cảnh Xuân. Hiệp trấn Lê Duy ðản ñem quân ñi ñánh, bắt sống ñược giặc, ñóng cũi giải về Bắc thành. Nguyễn Văn Thành tâu xin cho xử trảm.

Bản ñồ Hà Nội năm 1873 với khu vực thành cổ ở sát Hồ Tây

Thế Tổ cho triệu tổng trấn Nguyễn Văn Thành vào kinh ñể hỏi tình hình kinh lý Bắc hà.

Nguyên Bắc hà là cương thổ cũ của nước Nam. Nghệ an là nước Việt thường thời cổ gồm chín phủ là

1. Đức quang, thống quản 6 huyện: Thiên lộc, Chân lộc, La sơn, Thanh chương, Nghi xuân.

2. Diễn châu, thống quản 2 huyện: ðông thành, Quỳnh lưu.

3. Anh sơn, thống quản 2 huyện: Hưng nguyên, Nam ñường.

4. Hà hoa, thống quản 2 huyện: Thạch hà, Kỳ hoa

5. Trà lân, thống quản 4 huyện: Kỳ sơn, Tương dương, Vĩnh khang, Phú ninh

6. Quỳ châu, thống quản 2 huyện: Trung sơn, Thúy vân.

7. Ngọc ma, quản châu Trịnh cao

8. Lâm an, quản châu Quy hợp

9. Bố chính riêng là một châu

10. Trấn ninh gồm 7 huyện ñã cắt cho Vạn tượng (nguyên do xem phần trên ñã viết rõ)

ðến niên hiệu Minh Mệnh, ñổi Hà hoa thành phủ Hà thanh, thống  quản Kỳ anh, Thạch hà; ñặt thêm một huyện Cẩm xuyên, lệ thuộc vào phủ ñó; ñồi ðức  quang thành phủ ðức thọ, thống quản La sơn, Hương sơn, Nghi xuân, Thiên lộc;  ñặt thêm 3 phủ huyện Cam cát, Cam môn, Canh linh lệ thuộc vào phủ ñó; ñặt ra tỉnh Hà tĩnh, thuộc về phủ Anh sơn Nghệ an; ñặt thêm huyện Lương sơn lấy Thanh chương, Chân lộc thuộc vào ñó, về sau lại lấy về phủ Trấn ninh.

Tỉnh này phía nam giáp giới Quảng bình, phía bắc tới Thanh hoa, Ai lao ở phía tây, biển ở phía ñông, núi cao sông sâu, phong thổ thuần hậu, ñược gọi là  thắng ñịa Nam châu.

Thanh hóa là ñất Tượng quận cổ. Gồm 4 phủ: phủ Thiếu thiên quản 8 huyện: Thụy nguyên, Vĩnh lộc, ðông sơn, Lôi dương, An ñịnh, Cẩm thủy, Thạch thành, Quảng ñịa; phủ Hà trung thống quản 4 huyện: Hoằng hóa, Phong lộc, Nga sơn, Tống sơn; phủ Tĩnh gia thống quản 3 huyện: Nông cống, Ngọc sơn, Quảng xương; phủ Thanh ñô thống quản 1 huyện Thọ xuân; có 3 châu là Khai lang, Lương chính, Sầm châu.

Biển ở phía Đông, Ai lao phía tây, phía nam giáp giới Nghệ an, phía bắc tiếp nối với Thanh bình, núi sông kỳ tú, vượng khí chung ñúc, vốn là ñất phát nguồn  của triều Lê.

Thanh bình xưa là Thanh hoa ngoại, vốn thuộc Thanh hoa (gồm 2 phủ: phủ Trường an thống quản 3 huyện: Gia viễn, Yên mô, Yên khánh; phủ Thiên quan thống quản 3 huyện: Phụng hóa, Yên hoa, Lạc thổ).

Phía nam giáp núi Tam ñiệp, phía bắc nối với Sơn nam hạ.

Sơn nam hạ là nước Lạc long thời cổ, gồm 5 phủ: phủ Thiên trường thống quản 4 huyện: Nam chân, Giao thủy, Mỹ lộc, Thượng nguyên; phủ Nghĩa hưng thống quản 4 huyện: ðại yên, Vọng doanh (về sau ñổi là Phong doanh), Thiên bản, Ý yên; phủ Thái bình thống quản 4 huyện: Thụy anh, Quỳnh côi, Phụ dực, ðông quan; phủ Tiên hưng thống quản 4 huyện: Hưng nhân, Diên hà, Thân khê, Thanh quan; phủ Kiến xương thống quản 3 huyện: Thư trì, Vũ tiên, Chân ñịnh.

Phía nam nối với Thanh bình, phía bắc giáp Sơn nam thượng, bờ phía ñông giáp biển, phía tây là núi.

Sơn nam thượng gồm 4 phủ: phủ Thường tín thống quản 3 huyện: Thanh trì, Thượng phúc, Phú xuyên; phủ Úng thiên thống quản 4 huyện: Thanh oai, Chương ñức, Sơn minh, Hoài an; phủ Lý nhân thống quản 5 huyện: Nam xương, Thanh liêm, Kim bảng, Duy tiên, Bình lục; phủ  Khoái  châu thống quản 5 huyện:  ðông an, Kim ñộng, Thiên thi, Phù dung, Tiên lữ.

Phía nam nối với Hải dương, Nam hạ, phía tây bắc giáp Kinh bắc, Sơn tây.

Thời Minh Mệnh lấy 2 huyện Thọ xương, Vĩnh thuận thuộc phủ Phụng thiên và 1 huyện Từ liêm thuộc trấn Sơn tây ñặt thành phủ Hoài ñức, hợp với 12 huyện của Thường tín, Úng thiên, Lý nhân ñể ñặt ra tỉnh Hà nội, thuộc vào Ninh bình, ñặt huyện Chân ninh thuộc vào Thiên trường (4 huyện), lại ñặt ra huyện Tiền hải cùng với huyện Thanh quan tách ra từ phủ Tiên hưng, thuộc vào Kiến xương (3 huyện), hợp với 8 huyện của 2 phủ Thái bình, Nghĩa hưng ñể ñặt ra tỉnh Nam ñịnh; lấy 5 huyện của phủ Khoái châu thuộc Sơn nam thượng cùng với 3 huyện của phủ Tiên hưng thuộc Sơn nam hạ ñể ñặt làm tỉnh Hưng yên, thống quản vào Nam ñịnh.

Sơn tây là nước Văn Lan cổ, gồm 6 phủ: phủ Quốc oai thống quản 5 huyện: Từ liêm, Yên sơn, ðan phượng, Mỹ lương, Thạch thất; phủ Vĩnh tường thống

quản 5 huyện: An lãng, An lạc, Bạch hạc, Lập thạch, Phù ninh; phủ Lâm thao  thống quản 5 huyện: Sơn vi, Thanh ba, Hạ hòa, Hoa khê, Tam nông; phủ ðoan  hùng thống quản 5 huyện: ðông quan, Tây quan, Sơn dương, ðăng ñạo, Tam dương; phủ Quảng oai thống quản 4 huyện: Tiên phong, Minh nghĩa, Bất bạt, Phúc thọ.

Phía nam giáp Thanh hoa, bắc tiếp nối Thái nguyên, ñông giáp Kinh bắc, tây giáp Tuyên hưng.

Hải dương là quận Giao chỉ thời cổ, gồm 4 phủ: phủ Bình giang thống quản 3 huyện: ðường hào, ðường an, Cẩm giàng; phủ Ninh giang thống quản 4 huyện: Gia lộc, Tứ kỳ, Thanh miện, Vĩnh lại; phủ Nam sách thống quản 4 huyện: Thanh hà, Thanh lâm, Tiên minh, Chí linh; phủ Kinh môn thống quản 7 huyện: Nghi dương, Giáp sơn, ðông triều, An lão, Kim thành, An dương, Thủy ñường.

Phía nam giáp Sơn nam, bắc giáp Quảng yên, phía ñông giáp biển, tây giáp Kinh bắc.

Kinh bắc là bộ Vũ ninh thời cổ, gồm 4 phủ: phủ Từ sơn thống quản 5 huyện: ðông ngàn, Quế dương, Vũ giàng, Tiên du, Yên phong; phủ Bắc hà quản 4 huyện: Việt yên, Thiên phúc, Kim hoa, Hiệp hòa; phủ Lạng giang thống quản 6 huyện: Phượng nhãn, Hữu lũng, Yên dũng, Yên thế, Bảo lộc, Lục ngạn; phủ Thuận an  gồm 5 huyện: Gia lâm, Lang tài, Siêu loại, Văn giang, Gia bình.

Phía nam giáp Sơn nam, bắc giáp Thái nguyên, tây tiếp nối  Tây sơn, ñông  tiếp nối Lạng sơn.

Năm trấn này trực thuộc thành Thăng long.

Quảng yên là quận Giao chỉ cổ, gồm 1 phủ Hải ñông quản 4 huyện: Hoành bồ, Nghiêu phong, Yên hưng, Tân bình và 3 châu: Vạn ninh, Vân ñồn,Vĩnh yên.

Phía ñông giáp biển, tây giáp núi, nam giáp Hải dương, bắc giáp Vân nam. Hưng hóa là nước Văn lang thời cổ, gồm 3 phủ: phủ Hưng hóa quản 3 huyện:

Trấn yên, Yên lập, Văn chấn và 2 châu: Văn bàn, Thủy vĩ; phủ Gia hưng quản 1 huyện Thanh châu và 3 châu: Mai, Việt, Phù hoa; phủ Tây an quản 10 châu: Lai châu, Luân châu, ðàm châu, Quỳnh nhai, Chiêu tấn, Hợp phì, Tuy phụ, Hoàng nham, Phong tuyền, Tùng lãng.

Phía ñông liền với Sơn tây, tây giáp Vân nam, bắc giáp Tuyên quang, nam  giáp Thanh hoa.

Tuyên quang là nước Lạc long thời cổ, gồm 1 phủ Yên châu, 1 huyện Phúc  yên và 6 châu: Mai dương, Lục yên, ðại man, Vị xuyên, Bảo lạc.

Phía tây giáp Vân nam, ñông giáp Sơn tây, bắc giáp Thái nguyên, nam giáp Hưng hóa.

Thái nguyên là nước Âu lạc thời cổ, gồm 2 phủ: phủ Phú bình quản 6 huyện: Bình tuyền, Phổ yên, ðồng hỉ, ðại từ, Tri nông, Văn lang và 2 châu ðịnh hóa, Vọ nhai; phủ Thông hóa quản 1 huyện Hoặc hóa và 1 châu Bạch thông.

Phía nam giáp Sơn tây, bắc giáp Kinh bắc, tây nối liền với Tuyên quang, ñông giáp Lạng sơn.

Cao bằng xưa thuộc Thái nguyên, gồm 4 châu: Thạch lâm, Quảng yên,  Thượng lang, Hạ lang; nằm về phía tây trấn thành, giáp giới với Tuyên quang, Sơn tây.

Lạng sơn là ñất Lạc long cổ, gồm 1 phủ Trường khánh và 7 châu: Thất tuyền, Văn quan, Thoát lãng, Lộc bình, An bác, Văn uyên, Ôn châu.  Phía nam giáp  Quảng yên, bắc giáp cửa ải, phía tây giáp liền với Kinh bắc, ñông tiếp Cao bằng.

Sáu trấn này làm bình phong phía ngoài của thành Thăng long.

Phủ Phụng thiên quản 3 huyện Vĩnh thuận, Thọ xương, thuộc về thành Thăng long.

Nguyễn Văn Thành trấn giữ Thăng long, thống lĩnh tất cả Bắc hà, thường ñem việc biên giới Hưng hóa tâu lên, xin ñưa thư nhờ nhà Thanh xem xét,  ñối chiếu cho rõ ranh giới biên cương ở Chiêu tấn, Lai châu và Lại mãnh, Thích mãnh, ðinh mãnh, Hiệu mãnh, Bạng mãnh, Lộng mãnh, ñề nghị cử quan chức sang họp bàn phân vạch ranh giới. Thế Tổ vì chưa rảnh rỗi việc biên phòng nên gác chuyện ñó lại. Lần này Văn Thành về kinh bệ kiến, lại dâng lên 164 bản ñịa ñồ của 11 trấn trong ngoài và các phủ, châu, huyện ñể Thế Tổ ngự lãm, Văn Thành cũng tâu với Thế Tổ việc ñất ñai dưới thời bản triều rộng mở hơn hẳn triều Lê trước ñây, xin  sức cho văn thần làm sách ñịa dư chí ñể nêu rõ sự thống nhất của ñất nước.

Lại nói sau khi bản triều thu phục Phú xuân, bề tôi cũ của Tây sơn là Lê ðình Chính dâng lên vua bản ñồ của mười ba ñạo thừa tuyên cùng là các cửa quan hiểm yếu  và các quận huyện trong cả nước, Thế Tổ xem xong sai quan ño ñạc các  ñường quan lộ từ kinh thông ra bốn phía và các con ñường thông ra các trấn, rồi giao cho quan bộ Binh Lê Quang ðịnh kiểm tra biên soạn thành sách ðại Việt dư  ñịa chí. Lê Quang ðịnh tâu:

- Biên ñịnh Nam kỳ xưa nay duyên cách thay ñổi nhiều lần so với hình thể hiện tại, những ghi chép trước ñây thì chưa ñược  rõ ràng. Xin bệ hạ sức cho các  quan trấn nghiên cứu cụ thể từng vùng ñể tiện thu thập tài liệu về biên soạn thành sách.

Hồi trước Thế Tổ thường duyệt xem ñịa ñồ các doanh, lấy Hương trà, Phú vang, Quảng ñiền của phủ Triệu phong ñặt doanh Quảng ñức, tức là ñất kinh ñô  Phú xuân hiện tại (ñời Minh Mệnh ñổi Quảng ñức thành Thừa thiên, chia 3 huyện thành 6 huyện: Hương trà, Hương thủy, Phú vang, Phú lộc, Quảng ñiền, Phong ñiền, lấy hai huyện ðăng xương, Hải lăng của phủ Triệu phong cùng với huyện Minh linh của phủ Quảng bình ñặt thành doanh Quảng trị, hai huyện Phong lộc, Lệ thủy của phủ Quảng bình cùng với hai châu Bố chính (nội, ngoại) ñặt thành doanh Quảng bình, gọi là Bắc Trực lệ, phía bắc giáp Nghệ an, nam giáp Quảng ngãi, phía ñông là bờ biển, phía tây là ñỉnh núi Ai lao, Vạn tượng. Ba huyện Duy xuyên, Phong dương, Hà ñông của phủ Thăng hoa cùng với hai huyện Diên phúc, Hòa vang của phủ ðiện bàn vẫn giữ là doanh Quảng nam.  Ba huyện Chương nghĩa,  Bình sơn, Mộ hoa của phủ Tư nghĩa vẫn là doanh Quảng ngãi, gọi là Nam Trực lệ, phía bắc giáp Quảng trị, nam giáp Bình ñịnh, phía ñông và tây giống như Bình trị. ðưa doanh Bình ñịnh lên thành trấn Bình ñịnh, phủ vẫn ñặt ở Quy nhơn, quản 3 huyện Tuy viễn, Phù ly, Bồng sơn, phía bắc giáp Quảng ngãi, nam giáp Phú yên, phía tây là núi, phía ñông là biển (ñời Minh Mệnh chia ñất Tuy viễn thành 2 huyện Tuy viễn, Tuy phúc, ñặt phủ An nhân, tách Phù ly thành 2 huyện Phù cát và Phù mỹ, cùng với huyện Bồng sơn ñặt ra phủ Hoài nhơn, thống quản về Phú yên. ðưa doanh Phú yên lên thành trấn Phú yên, phủ ñặt tại Tuy an,  quản hai  huyện Tuy hòa, ðồng xuân, phía bắc giáp Bình ñịnh, nam giáp Bình hòa, phía ñông và tây giống như Bình ñịnh. Phủ Bình khang ñổi làm phủ Ninh hòa, quản hai huyện  Quảng phúc, Tân ñịnh, phủ Diên khánh quản 3 huyện Phúc ñiền, Hoa châu, Vĩnh xương ñặt làm trấn Bình hòa, phía bắc giáp Phú yên, nam giáp Bình thuận, phía ñông và tây giống như Phú yên. ðời Minh Mệnh ñổi Bình hòa thành Khánh hòa, gộp 2 huyện Phúc ñiền, Hoa châu thành 1 huyện Phúc ñiền, thống quản vào Bình thuận. Nâng doanh Bình thuận lên thành trấn Bình thuận, ñặt phủ Hàm thuận, quản 2 huyện Yên phúc, Hòa ña, nhập trấn Thuận thành vào ñó, phía bắc giáp Bình hòa, nam giáp Biên hòa, phía ñông và tây giống như Bình hòa (ñời Minh Mệnh ñổi trấn Thuận thành ra Ninh thuận, vẫn thuộc về tỉnh Bình thuận).

Doanh Quảng ñức cùng với Bình ñịnh là ñất ñai Chiêm thành cổ xưa. Triệu tổ ra trấn giữ căn cứ ban ñầu Phú yên cùng với Bình hòa, Bình thuận cũng là ñất Chiêm thành ñược các thánh vương ta mở mang thành ñất mới. Doanh Phiên trấn kiêm thuộc vào Gia ñịnh ñược ñổi thành trấn Phiên an, huyện Tân bình của trấn  này ñược lên thành phủ, 4 tổng Bình dương, Tân long, Phúc lộc, Thuận an của phủ nâng lên thành 4 huyện; phía bắc giáp Biên hòa, nam giáp ðịnh tường, phía tây  giáp núi Cao miên, ñông giáp biển (ñời Minh Mệnh tách 4 tổng Thịnh hội, Thịnh mục, Hòa lạc, Hòa ñồng của huyện Kiến hòa ðịnh tường ñặt ra huyện Tân hòa, thuộc vào tỉnh Phiên an;  vẫn lấy các  huyện Tân hòa và Phúc lộc, Thuận an, ñặt  phủ Tân an; 2 huyện Bình dương, Tân long vẫn thuộc phủ Tân bình, rồi ñổi trấn Phiên an thành tỉnh Gia ñịnh vẫn thuộc về Biên hòa). Doanh Trấn biên ñổi thành trấn Biên hòa, huyện Phúc long nâng lên thành phủ, 4 tổng Phúc chính, Bình an, Long thành, Phúc an của phủ ñược nâng thành 4 huyện, phía bắc giáp Bình thuận, nam giáp Phiên an, ñông giáp biển, tây giáp núi. Doanh Vĩnh trấn ñổi thành trấn Vĩnh thanh (vì sau kiêng húy tên lăng nên ñổi thành Vĩnh long), châu ðịnh viễn   của trấn ñổi thành phủ, 4 tổng Vĩnh bình, Vĩnh an, Vĩnh ñịnh,  Tân an của  phủ  nâng lên thãnh huyện, thuộc vào ñồn Uy viễn (ñời Minh Mệnh chia ñồn Uy viễn thành 2 huyện Tân nghĩa, Trà vinh, ñặt phủ Lạc hóa thuộc vào Vĩnh long), phía ñông bắc giáp ðịnh tường, nam giáp Châu ñốc, tây giáp Cao miên, ñông nam giáp biển (ñời Minh Mệnh ñem ðịnh tường gộp với Vĩnh long). Doanh Trấn ñịnh ñổi thành trấn ðịnh tường; huyện Kiến an của trấn nâng lên thành phủ, 3 tổng Kiến ñăng, Kiến hưng, Kiến hòa của phủ nâng lên thành 3 huyện, phía bắc giáp Phiên  an, nam giáp Vĩnh thanh, phía ñông và tây giống như Phiên an. Trấn Hà tiên  nguyên gồm trên 50 xã thôn xóm, ñặt làm huyện Hà tiên, 2 ñạo Long xuyên, Kiên giang ñổi thành 2 huyện, ñặt phủ An biên ñể cai quản (An biên sau ñổi thành Khai biên), phía nam giáp Châu ñốc, bắc giáp Cao miên, phía tây giáp Xiêm la, ñông nam là biển. ðồn Châu ñốc cùng với vùng ñất khai hoang Hậu giang lập ra thôn ấp gọi là biên cương mới Châu ñốc, phía ñông bắc giáp Vĩnh thanh, phía nam giáp Hà tiên, tây giáp Cao  miên (ñời Minh Mệnh ñổi ñồn Châu ñốc thành tỉnh An giang,  lấy 2 huyện Vĩnh an, Vĩnh ñịnh của phủ ðịnh viễn ñặt ra phủ Tân thành. Ở phía ñông Hậu giang, ñem các xã thôn lập ra từ trước của ñồn Châu ñốc hợp với 2 tổng tách ra từ huyện Vĩnh ñịnh ñể ñặt ra huyện ðông xuyên; phía tây Hậu giang,  trích   4 tổng của huyện Vĩnh an làm huyện Tây xuyên. Hai huyện mới ñặt và phủ Tuy biên thuộc vào Hà tiên)

Năm doanh Gia ñịnh nguyên là ñất Chân lạp, do nhiều triều ñại mở mang, là nơi xuất phát căn bản của Thế tổ trong sự nghiệp trung hưng, ñất ñai phì nhiêu, người vật phồn thịnh, là một trấn trọng yếu ở vùng biên ñịa phía nam.

Qua lần hoạch ñịnh, các ñường ranh giới trải ra chằng chịt.  Bấy giờ,  Lê Quang ðịnh biên soạn sách dư  ñịa chí, từ kinh sư trở về nam tận cùng ở  Hà tiên,  vế phía bắc lên ñến Lạng sơn, phàm những chi tiết về núi sông hiểm trở, ñường xá xa gần, giới hạn cương vực, ngọn nguồn sông suối, cùng là cầu sàn, chợ  búa, phong vật, thổ sản.v.v… ñều ñược ghi chép ñầy ñủ.

Tờ biểu dâng sách ñại lược viết:

“Nam việt ta dựng nước, từ Kinh Dương vương, Lạc long quân cho ñến ðinh, Lý, Trần, Lê trải trên nghìn năm,  sách trời  còn hạn ở Hoành sơn. Tiên thánh ta  ñặt ñô, riêng Chiêm thành, Chân lạp cùng với bốn châu Quy nhơn, Hoài  an, Quảng nam, Thuận hóa ñất ñai còn hẹp bởi sông Gianh chia cắt. Nhờ ơn trời phù hộ, triều ta từ ðông phố mà nối tiếp hưng phục phương Nam. ðất  ñai gom về  cương vực của một nhà, một người. Giáo hóa thông từ nam tới bắc, nhờ ñó mà có dân, có ñất. Bản ñồ to rộng hoạch quy tỏ tường. Những ñiều ghi chép trong sách này phỏng theo thể loại của sách Phong tục thông thời Lưỡng Hán, nên ñặt tên là Nhất thống dư ñịa chí.  ðất ñai cương vực bao la, từ Gia ñịnh cho tới Lạng sơn, mọi con ñường dài bao nhiêu dặm ñều ghi tường tận, bắt ñầu từ kinh thành tới các biên quận. Trên bản ñồ châu rộng trấn to, ñông ñúc quây quần như các sao chầu về Bắc ñẩu trải trước mặt non sông gấm vóc, rạng rỡ quy về ñạo gốc. Ghi ñầy ñủ cho dân triều ta, nước ta khắp bốn phương hay vương ñạo thênh thang,  tỏ gian  nan cho con thảo cháu hiền muôn ñời thấy ñược công lao khai phá”

Thế tổ xem xong vui mừng, ñổi Quang ðịnh giữ chức Lại bộ. Rồi nghĩ tới Nguyễn Văn Trương trấn giữ ñất Gia ñịnh xa xôi ñã lâu ngày, Thế tổ chuẩn cho về kinh, lại ñưa Nguyễn văn Nhơn vào làm trấn thủ Gia ñịnh.

ðúng là:

Mù giăng châu rộng thêm che chở

Ráng ñọng cờ bay trọng anh tài.

Chương thứ ba mươi mốt:

Tổng trấn Thành vỗ yên dân đất Bắc

Hậu quân Chất kinh lược nạn sơn man

Lại nói Văn Trương từ năm Gia Long thứ 4 (1804) vào trấn thủ Gia ñịnh có nhiều công lao yên dân khử bạo. Thế Tổ xét Trương hết mình dốc sức lo việc biên cương, muốn cho trở về kinh thành nhậm chức, nhưng khó nỗi chưa tìm ñược  người thay thế. ðình thần tâu rằng:

- Nguyễn Văn Nhơn hồi trước ñã trấn thủ Gia ñịnh suốt hơn năm năm, trông coi việc binh, khuyến khích nghiệp nông, biết sửa sang dân chính, lại rất am tường tình hình biên cương cùng là những thói tệ của quan lại, nên ñể viên ấy tạm dời kinh sư ñi lo việc quốc gia lần nữa.

Thế Tổ bèn lấy Nhơn làm tổng trấn Gia ñịnh, kiêm lãnh cơ vụ hai trấn Bình thuận, Hà tiên; lệnh cho Trịnh Hoài ðức làm hiệp tổng trấn. Lại giao cho Nguyễn Văn Hiếu làm quyền trấn thủ Bình ñịnh; gọi Nguyễn Hoàng ðức về, sai cùng với  Lê Chất trông coi việc ñắp ñường lớn từ Quảng nam ñến Bình hòa.

Nguyễn Hoàng ðức tâu:

- Thần nghe nói người dân Bắc hà ngầm có mưu ñồ kia khác. Vậy bệ hạ sức cho Nguyễn Văn Thành ñi tuần tra các ñịa phương ñể chế ngự từ khi sự việc chưa xảy ra.

Duyên do là Bắc hà hồi ñầu mới bình ñịnh, việ bắt lính thu tô nặng nề hơn trước. Gần ñây dân chúng vất vả vì việc xây ñắp Lonh thành, tu sửa thành trì các trấn, phu phen tạp dịch ngày càng trở nên phiền khổ. Lại thêm quan lại xách nhiễu trăm bề, khiến người dân không sao kham nổi. Vì thế trong thôn xóm có câu:

Chiếc nón long gà Lòng ta khao khát Việc quan gia trọng Gấp ba lần Tây sơn.

Thhổ phỉ Nguyễn ðình Giá ở ñạo Thanh bình (1) nhân ñó liên kết với thổ tù ở thượng ñạo vào quấy phá cả ở vùng Thành hóa. Nguyễn Văn Thành phát hịch báo cho thủy trấn Trần Công Lại:

“Các nơi ñều ñáng lo ngại, tướng quân hãy tự lo liệu ñối phó”

(1): Thanh bình: tên ñạo thời Gia Long. Năm Minh Mệnh thứ 2 (1831) ñổi là Ninh bình.

Một mặt quan tổng trấn phi tấu sự việc về kinh.

Thế Tổ sai chưởng cơ Lê Phước Hưng ñóng giữ lũy Hà trung, Hoàng Viết Toản chỉ huy chin ñội Thị nội, Thắng uy ra Nghệ an ñóng giữ thay cho Công Lại ñem quân ñi ñánh dẹp. Công Lại tiến ñánh phá ñược sào huyệt giặc. Giá cùng ñồ ñảng tán chạy. Thế Tổ lệnh cho tướng trấn thủ Dinh Cầu là Nguyễn Văn Soạn ñưa ñội vệ binh Long Vũ dời ra ñóng ở Thanh bình ñể ñề phòng dư ñảng của giặc.

Khi ấy con cháu nhà Lê là Lê ðoàn và con cháu họ Trịnh là Trịnh Văn nhân  vụ biến loạn Thanh bình bèn chiêu dụ ðặng Trần Siêu ở Chương ñức, Quách Tất Thức ở Sơn am và Vũ ðình Khanh, Vũ ðình Lục ở Sơn nam hạ tụ tập bọn bất hảo khởi binh nổi loạn. Khắp các vùng Bình lục, Hoài an, Kim bảng thuộc Sơn nam thượng, Nam chân, Thiên trường, Nghĩa hưng thuộc Sơn nam hạ cùng là các nơi ở Hải dương, Quảng yên, kinh bắc, Sơn tây ñâu ñâu cũng có giặc nổi lên như ong.

Nguyễn Văn Thành dâng sớ tâu về kinh. Thế Tổ giận Thành không trị  nổi  dân, ñể mặc cho Thành lo cách dẹp giặc yên dân.  Thành sai các tướng chia nhau  tới Kinh bắc, Sơn tây hiệp ñồng với trấn quan tiến ñánh quân giặc trong bản trấn.

Trấn thủ Sơn nam Nguyễn ðình ðắc dẫn quân bản bộ có thêm trấn binh Bắc thành tăng viện kéo ñi tiễu phỉ ở ba huyện. Chính thống Lê Công Lý cùng vệ úy Trương Công Lãm ñem trấn binh Sơn nam hạ tuần tiễu các hạt Nam chân, Thiên trường, Nghĩa hưng. Trấn thủ Thanh hoa Tôn Thất Chiêm cùng vệ úy Phạm Văn Xuân tiến công vào Sơn âm. Tiền quân phó tướng Trương Tấn Bửu cùng trấn thủ Hải dương Trần Công Hiến dẫn quân trong thành chia ñường phối hợp với các tướng ở Quảng yên truy bắt quân phỉ. Quân triều ñình tiến ñánh ba mươi sáu trận lớn nhỏ, Quân giặc tán loạn lủi trốn vào rừng. Bè ñảng bị nộp ñầu, ñứa bị bắt sống, số còn lại tan vỡ hết. Bên quân triều ñình, Trương Công Lãm quản phủ Thiên trường, ðặng Văn Trinh, tri phủ Nguyễn Lượng hiệp trấn Sơn nam thượng, Nguyễn Khắc Khoan và quan phủ Khoái châu Lê ðức Kế chết tại trận.

Trước ñó, quân giặc giả danh tôn phò nhà Lê ñể mê hoặc dân chúng. Tổng  trấn Nguyễn Văn Thành sai Trần Hựu sáng tác ra khúc ca ðiểm mê ñể giảng giải cho dân hiểu. Trong dân gian có người soạn bài ca Tố khuất quy tội vì quan lại  tham nhũng nên dân mới phải bỏ ñi làm giặc. Nguyễn Văn Thành sai quan sở tại ñi chiêu dụ khắp nơi, dân tình mới ñược yên. Rồi Văn Thành dâng biểu kể công trạng của các tướng. Thế Tổ ban cho hai vạn quan tiền thưởng, truyền bảo Thành phải tiếp tục dò ñuổi tông tích ñầu sỏ bọn giặc, truy ñuổi ñến cùng ñể diệt hết mầm bạo loạn. Hà Công Thái tâu xin sai người vượt ra ngoài biên cảnh ñể dò bắt bọn Quách Tất Thúc và Trịnh Văn. Thế Tổ có ý muốn nói riêng với nước Vạn tượng nhờ họ bí mật bắt giúp, nên chưa cho phép. Gặp khi con của Chiêu Ấn, quốc vương Vạn tượng là A Nỗ sai sứ sang tiến cống và trả lại cho ta ba chục tên lính bỏ trốn. Thế Tổ bèn bảo cận thần:

Vạn tượng ñã chở cống vật sang, lại trao trả cả binh lính ñào ngũ, như thế ñủ thấy họ có lòng thành khẩn. Nếu bọn phỉ Lê ðoàn, Trịnh Văn chạy sang bên ấy, nhất ñịnh họ sẽ bắt trói ñưa về ta. Vạn tượng là phên dậu che chở miền thượng ñạo của ta, cần hậu thưởng ñể họ lập công cho ta sau này.

Bấy giờ quan Hình tào Bắc thành là Phạm Như ðăng về triều dâng sớ tâu:

Bắc hà xa cách kinh sư, ñức hóa rải ra chẳng thấm ñều, dân chúng khổ sở tâu lên khó thấu. Xin bệ hạ thường xuyên tuần hành ra ngoài ñó xem xét  dân tình,  chấn hưng việc lợi, trừ bỏ ñiều hại, làm cho dân chúng thấy ñược nhân ñức của thánh triều coi khắp trốn như nhau, không phân biệt miền trong, miền ngoài, tứ ñó họ sẽ vui vẻ quy thuận mà không phát sinh dị tâm.

ðăng lại tâu xin cấp lương ñều cho Bắc thành ñể nuôi dưỡng binh lính.  Thế  Tổ vui lòng chuẩn tấu, thăng Như ðăng làm thượng thư bộ Hình.

ðăng trở ra Bắc thành gặp khi mẹ của Nguyễn Văn Thành  mất,  Văn Thành xin nghỉ việc quan về lo việc tang. Thế Tổ chuẩn lời xin của Thành, trao cho phó tướng Trương Tấn Bửu tạm thay công việc trấn thủ Bắc thành.

Lê Văn Duyệt tâu lên:

- Bắc hà giặc giã nổi dậy liên tiếp, tất phải có nguyên nhân. Vậy xin sai ngay Lê Chất ñi kinh lược Bắc hà, tra xét tường tận các vụ việc quan lại xét xử oan uổng, bất công, tập hợp lại thành án ñể phán quyết, có như vậy mới trừ sạch được nguồn gốc bạo loạn.

Vừa khi ấy có tham luận Nguyễn Văn Tải tố cáo Lê Chất và Lê Văn Duyệt có âm mưu phản nghịch.

Nguyên Lê Văn Duyệt cai quản việc quân rất nghiêm khắc, quân tướng không ai dám ho he, ngay ñến các bậc huân thần kỳ cựu cũng phải e dè nể sợ. Chất từ khi mới về phụ tá cho Duyệt làm việc rất cẩn thận, phàm các việc  hành quân  mưu lược, tâu bày công việc tại triều ñình, Chất ñều bàn bạc với Duyệt. Còn Nguyễn Văn Tải là thuộc hạ của Duyệt ở Tả quân thường khổ sở vì tính nghiêm khắc củ Duyệt. Nhân vì việc quân, Tải bị Duyệt trách mắng, bèn tố cáo Duyệt xây dựng  ñồn lũy, kho tàng, ngầm sai người ñi chiêu dụ hào kiệt Bắc thành, lại thường qua  lại thì thụt to nhỏ với Lê Chất, nghi là có âm mưu làm phản. Thế Tổ sai bộ Hình  xét hỏi, kết tội Tải vu cáo. Thế Tổ phán:

- Lời của Tải dường như cũng có nguyên cớ, cần phải cứu xét ñến cùng ñể chấm dứt nghi ngờ về sau.

Lại giao cho ñình thần xét hỏi, Tải quả nhiên cứng họng, bị khép vào tội chết.

Thế Tổ sai Chất cùng với Nguyễn Hoàng ðức ra trấn thủ Bắc thành.

Bấy giờ Trương Tấn Bửu ñang ở Bắc thành, có giặc cướp biển Tề Ngỗi vào cướp phá ở vùng sông Bạch ñằng. Bửu thân dẫn quân ñi ñánh, lại sai Bùi Văn Thái ñi ñánh ñám phỉ ở sông Trích giang, huyện Tiên minh. Tin báo về,  Thế  Tổ cho rằng công việc ở Bắc hà bận rộn, Bửu khó có thể một mình lo liệu xuể, bèn cử Nguyễn Hoàng ðức làm tổng trấn Bắc thành, Phạm Như ðăng làm tham hiệp, lấy  Lâ Chất làm hiệp tổng trấn. Thế Tổ căn dặn:

- Bắc thành là trấn quan trọng, cai trị phải hết lòng chế ngự, chăm sóc dân chúng cho xứng với ý trẫm.

Cũng trong dịp này, Thế Tổ cho triệu ðặng Trần Thường về kinh.

Lại nói ðặng Trần Thường từ Bắc hà vào yết kiến, vua cho giữ chức ở kinh.

Thường nói với các quan:

- Bọn phiến loạn ở Bắc hà thường dựa vào ngoại viện của hải tặc Tề Ngỗi ñể  kiềm chế quân ta. Mà bọn Tề Ngỗi này xưa nay vốn sợ Trung  quân  Nguyễn Văn Trương. Ta nên tâu xin hoàng thượng sai quan Trung quân cùng với Tống Phước Lương ñem quân ñi ñánh dẹp, hải tặc bị trừ khử thì loạn quân trong ñất liền cũng sợ hãi không dám hoạt ñộng nữa.

Trung quân Nguyễn Văn Trương lúc ấy ñang ốm nặng ở kinh, các quan chưa kịp ñề cử thì ông ñã mất. Thế Tổ xét Trương có nhiều công lao to lớn, lại biết cẩn thận tuân theo phép tắc, liền ban cho tiền bạc, sai phó tướng Hoàng Văn  ðiểm  cùng tham tri Ngô Nhân Tĩnh lo việc tang lễ.

Sau ñó, trấn thủ Gia ñịnh Nguyễn Văn Nhơn tâu về nói Nặc Ong  Chăn báo cho biết quân Xiêm có ý muốn lấy Cao Miên, vậy xin ban cho sách lược ñối phó.

Lúc trước con của Nặc Ấn quốc vương Chân lạp, tên là Nặc Chăn lên nối   ngôi (xét về thời Thái tông Nguyễn Phúc Tần, chúa Chân lạp là Nặc Ong Chăn bị Tôn Thất Yến bắt làm tù binh. Nay con của Nặc Ấn cũng tên là Chăn. ðó là vì người Chân lạp có tên mà không có họ, phàm là con cháu của vua ñều gọi là Nặc Ong, còn tên thì cứ chọn mỹ tự mà ñặt, dù cho ông cháu trùng tên cũng không  kiêng kỵ). Lúc bấy giờ Nặc Ong Chăn có sai sứ thần là Ốc Nha Bôn Lịch sang ta cầu phong. Thế Tổ chuẩn cho ñổi tên nước là Cao Miên, ñức cho quốc ấn, lại sai Ngô Nhân Tĩnh và Trần Công ðàn mang sắc ấn sang thành La bích phong cho Nặc Chăn làm quốc vương. Em của Nặc Chăn là Nặc Nguyên chạy sang cầu cứu với nước Xiêm. Vua Xiêm cho Nguyên làm ñệ nhị vương nươc Chân lạp, em của Nguyên là Yêm làm ñệ tam vương. Chăn không chịu nghe theo. Xiêm bàn sai bọn Phi Nhã, Long Mang kéo binh xuống Bát Tam Bang. Nặc Chăn lo sợ, vội báo với Gia ñịnh. Phạm Văn Nhơn lại ñem sự việc tâu về kinh.

Thế Tổ triệu ñình thần bàn bạc ñối phó với Xiêm và Chân lạp. Nguyễn Văn Thành, Lê Văn Duyệt cho rằng nước ta với Xiêm ñã kết mối hòa hảo, bây giờ nếu xảy ra việc binh ñao thì cái hại không phải nhỏ. Vậy xin bệ hạ truyền hịch cho  quân ở biên giới ñi tuần tra, xem xét hư thực rồi sau ñó sẽ tùy cơ xử trí.

Thế Tổ khen lời bàn của Thành, Duyệt rất hợp ý, liền cấp tốc truyền cho Nguyễn Văn Nhơn dẫn quân ñi tuần biên. Lại sai Trương Tấn Bửu cầm ấn tổng trấn, Lê Văn Phong quản tả doanh Thần sách vào ñóng ở Gia ñịnh. ðến khi quân Xiêm chiếm thành La bích, Nặc Ong Chăn chạy sang Tân châu ñầu hàng ta. Nhơn sai Nguyễn Văn Thụy ñem quân hộ tống Nặc Ong Chăn về Gia ñịnh, một mặt tâu  sự việc về kinh. Thế Tổ hạ chiếu cho Nhơn cấp tiền gạo hậu ñãi, cho ở tại khách quán, tiếp như bậc phiên vương.

Trịnh Hoài Đức nói với Nhơn:

- Việc phiên vương là chuyện phiền phức, hãy gác riêng ra ñấy chờ trù tính biện pháp. Nhưng về chuyện thi hương khoa này cần phải xin triều ñình cho mở trường thi Gia ñịnh ñể thỏa lòng mong ñợi của sĩ tử.

Nhơn bèn soạn tờ chiếu rằng:

“Việc mở khoa thi, kén kẻ sĩ ñã thành quy củ của nước nhà.  Những khóa trước, chỉ mở trường thi cho nhân tài Bắc hà, cũng là bởi Gia ñịnh sau cơn binh  ñao, việc bút nghiên hoang phế. Nay ñất nước thanh bình, kẻ học trò có dịp làm  nên sự nghiệp. Chiếu thiên tử ban ra, sĩ tử ñến ngày hưởng phúc. Xin cho mở trường thi Nam kỳ ñể mở rộng ân huệ kén hiền tài”

Trước ñó là năm ðinh Mão niên hiệu Gia Long thứ 6 (1807), Thế Tổ xuống chiếu mở khoa thi hương vẫn theo lệ cũ triều Lê chia thi ở 6 trường: Nghệ an, Thanh hoa, Sơn nam, Kinh bắc, Hải dương, Sơn tây. Quan coi thi thì  ở trường ngoài ñặt ñề ñiệu, giám thí; trường trong ñặt giám khảo, sơ, phúc khảo. Phép thi ở ñệ nhất trường: thi kinh, chuyện, chế, nghĩa mỗi môn một ñề; ñệ nhị trường thi chiếu, biểu, chế, mỗi môn một bài; ñệ tam trường thi một  bài thơ ðường luật và  một bài phú thể tám vần; ñệ tứ trường thi làm một ñạo sách văn. Các trường ñều treo bảng ñúng kỳ hạn, trúng trường trước thì ñượ vào thi trường trong. Trúng tam trường là sinh ñồ, trúng tứ trường là hương cống ñược ban áo mũ, thế  yến tiệc.  Cho phép cứ sáu năm mở một khoa thi.

Khoa Quý Dậu năm ấy theo lệ lại mở trường thi. Thế Tổ cùng Nguyễn Văn Thành bàn việc thi cử, ñang ñịnh tăng thêm trường thi thì có lời tâu của Văn Nhơn bèn quyết ñịnh ở kinh ñô mở trường thi Quảng ñức (thi chung cho Quảng bình, Quảng trị, Quảng nam, Quảng ngãi, Bình ñịnh, Phú yên, Bình hòa); Nam kỳ ñặt trường ở Gia ñịnh (thi chung cho Phiên an, Biên hòa, Vĩnh thanh, ðịnh tường, Hà tiên, Bình thuận, thi vào tháng 7); Nghệ an, Thanh hóa mỗi nơi một trường (ñạo Thái bình thi chung với Thanh hoa, thi vào tháng 3), Sơn nam, Hải dương gộp mở một trường Sơn nam (Quảng yên thi chung); Sơn tây và Kinh bắc gộp mở một trường Thăng long (thi chung cho Thái nguyên, Lạng sơn,  Tuyên quang, Hưng  hóa, Cao bằng, Sơn tây, Kinh bắc, Phụng thiên, thi vào tháng 10).

Lệnh ñã ban ra, giao cho Nguyễn Văn Nhơn và quan trấn thủ Quảng ñức mỗi nơi dựng một trường thi ở bên ngoài kinh thành, ñồng thời sức cho quan trấn Bắc  hà thông tri cho các trấn binh biết mà tuân theo.

Lê Chất nói với Nguyễn Hoàng ðức:

- Đời thịnh trị sửa sang quy củ, lấy văn hóa làm cán cân kén tìm kẻ sĩ trong thiên hạ. Nhưng con người ta ñâu chỉ kén chọn về văn? Nếu trọng khí tiết thì người lính thường cũng có thể hạch lỗi kẻ công thần, trí mưu thì viên tướng võ cũng  có thể tung hoành một vương quốc. Bọn nho sinh nhiều ham muốn mà ít cứng rắn, nếu lấy họ làm chính sự cai trị dân chúng thì chẳng mấy mà cánh quan võ chúng ta bị xếp xó cả. Xin hãy tâu lên ñể sửa lại việc này.

Nguyễn Hoàng ðức vội vàng can ngăn mà bảo:

- Chốn trường ốc chỉ xét về mặt văn chương. ðó dẫu chẳng phải quy chế xưa, nhưng nhân tài tất tập trung ở khoa mục, từ ñó nảy sinh ra nhiều khanh tướng. Huống hồ như việc ñẩy xe ở Triều ca, trương cờ ở Châu ñại, kẻ thư sinh há chẳng phải là võ lược hơn người? Tôi với tướng quân lạm giữ quyền chìa khóa, nếu vùng biển nổi lên giặc giữ, mà ñô úy Cung không ra nơi Bột hải, rừng xanh nhiều lạc thảo, mà thái úy họ Cao lại ñể oán ở ðông kinh, thì những người áo  mũ thung dung kia sẽ chê trách ngọn thương của chúng ta. Nay ở Bắc hà dư ñảng giặc tưởng cũng còn nhiều trợ ngại cho dân. Một khi chúng thừa cơ sơ hở nổi trống ñánh ta thì biết lấy gì ñáp mệnh triều ñình?

Chợt có tin trấn thủ Thanh hoa Tôn Thất Chương phi báo bọn ðặng Trần Siêu lại tụ tập bè ñảng nổi loạn. Dạo nọ, Siêu ñã bị Nguyễn Văn Thành ñánh tan, Siêu cùng bọn Lê ðoàn, Trịnh Văn thất lạc nhau, mỗi ñứa trốn lủi một nơi trong hang ñộng. Bấy giờ nghe tin Nguyễn Hoàng ðức mới  ñến nhậm chức tổng trấn Bắc  thành mà Lê Chất làm phó, bèn bảo Quách Tất Thúc:

- Nay kẻ cầm cờ tiết tại xứ Bắc hà ta ñây là con ma ñầu hàng ở ðồng Tuyên, bề  tôi Nam Triều ñầu hàng Tây sơn, rồi lại lừa Tây sơn mà trở về nam; kẻ tham hiệp là con quỷ chết hụt ở Trà ñồng, bề tôi Tây sơn mà hàng Nam triều, rồi lại theo Nam triều mà ñánh ñuổi Tây sơn. ðúng là thiên hạ ñảo lộn. Những kẻ như thế làm sao hãm ta vào chổ chết ñược?

Thế rồi cùng Tất Thúc bàn mưu với ðinh Thế Hội, Nguyễn  ðình Giá,  Vũ  ðình Lục.v.v... tụ hợp ñến mấy nghìn người ñóng ñồn ở Kính lão (thuộc huyện  Mỹ lương) thừa cơ cướp phá, náo ñộng cả Bắc hà.

Chất hay tin ñảng giặc nổi lên, mới phục Nguyễn Hoàng ðức có tài trí biết trước sự việc, tự xin ñược dẫn quân ñi bắt giặc.

Hoàng ðức phi báo về triều. Thế Tổ xuống chiếu cho Chất  ñược tùy nghi  ñánh dẹp cho yên ổn. Chất bèn xuất quân, sai cai ñội Ngô Văn Tiến ñi ñầu. Quân   ñi tới Yến vỹ thì gặp phục binh của ðặng Trần Siêu. Tiến bỏ chạy trước, Chất sai ñuổi bắt, chém ñầu Tiến ñể cảnh cáo quân sĩ. Rồi lại sai trấn thủ Sơn nam Nguyễn Văn Xuân tiến binh. ðến Thức cốc, Xuân ñánh tan ñược quân giặc. Siêu và Tất Thức thu tàn quân chạy về tụ tập ở Sơn âm, cướp phá các huyện Tống sơn, Phụng hóa, mưu toan ñánh úp huyện Thiên quan. Tôn Thất Chương cùng với trấn thủ Nghệ an Trịnh Ngọc Trí chia quân giữ nơi hiểm yếu ñể ñợi quâncủa Chất tới, cùng hội quân tiến ñánh quân giặc.

Tất Thức hỏi Siêu:

- Bọn ta quân ít lại hết lương, biết làm thế nào?

Siêu bảo:

- Dân Bắc hà phần nhiều còn nhớ ơn nhà Lê, chúa Trịnh; bọn hào kiệt cũng chưa phải ñã quên hết. Nay ta hành ñộng vì nghĩa, dẫu phải vươn thân làm lính, ngửa cổ cho ñỡ cơn ñói lòng, cững có thể làm kinh loạn cả vùng. Nếu như thế lực sa sút thìrút vào rừng núi ñể mưu tính kế khác.

Bỗng. thấy quân của Chất kéo ñến ñạo Thanh bình. Siêu dẫn quân bỏ chạy tan tác. Lê Chất ñóng quân ở Mai vi, chiêu tập hào mục ñịa phương, tuyên bố uy ñức của triều ñình rồi sai các tướng chiếm giữ các nơi hiểm yếu, dựng ñồn lũy, nghiêm lệnh canh giữ chặt chẽ. Lại dựng thêm lũy Chi nê ñể cắt ñứt ñường qua lại  của quân giặc. Xong xuôi mọi việc, Chất mới báo tin thắng trận về triều. Thấy Chất không cần tốn sức quân sĩ, giặc mới nghe hơi ñã bỏ trốn, Thế Tổ bèn xuống chiếu úy lạo, thăng Chất làm trấn thủ Bắc thành, ñồng thời triệu Nguyễn Hoàng ðức về kinh ñể hầu ñại lễ xây lăng cho Hoàng thái hậu.

ðúng là:

Yên trừ giặc giã công khắc Đá

Sầu thu Trường lạc não nghe chuông

Hồi thứ ba mươi hai:

Nghiêm biên thùy xử lý việc ðá

Vách Giúp lân bang bảo hộ xứ Cao miên

Lại nói Hoàng thái hậu băng hà vào tháng Chín năm Tân Mùi hiệu Gia Long thứ 10 (1811), thọ bảy mươi tư tuổi. Thế Tổ sai ñặt linh cữu ở cung Trường thọ. Quần thần họp bàn, tôn tên thụy là Hiếu Khang hoàng hậu. Bài sách văn viết:

“Kinh Dịch gọi là thành vật, kinh Thi ca ngợi sinh dân. Duy ñức ñây sánh với trời cao, nên tiếng tốt truyền lưu muôn thuở.

Kính nghĩ, ñại hành Hoàng thái hậu thiên tính nhân từ, mẫu nghi quảng ñại, gian khổ giữ lòng trinh, cần cù giúp nhân khảo. Gần ñây nước nhà gặp bước nan truân, mà thần thì hãm thân vòng gian khổ. Người ñã ñem thân nêu gương hiếu thảo, cần cù vì cơ lược lo toan, khiến cho thần tái tạo ñược quốc gia, nhất thống  bốn biển. Tự nghĩ mình nếu không ơn nhờ dạy bảo, làm sao có ñược ngày nay.  Giáo hóa tốt ñẹp hòa khắp bốn phương, tuổi thọ thêm cao, vượt ngoài bảy chục,   vội bỏ thiên hạ không nuôi, viễn du miền thiên ñế. Như trời cao che, muốn báo ơn nhưng không xuể; như ñất dày chở, phải kể ñức ñến vô cùng. Kính cẩn dẫn quân thần, xin mệnh ở tôn miếu, kính dâng kinh sách, tôn phong là Ý Tĩnh Huệ cung An trinh Từ hiến Hiếu khang hoàng hậu. Cúi mong linh thiêng soi xét, vẻ vang tiếp nhận ñại danh, vào ngự cung riêng, muôn ñời hưởng lễ”.

Sau ñó cho dựng lăng ở núi ðỉnh môn, sung Lê Quang ðịnh làm sơn lăng sứ. Khi hoàn thành, kính ñặt tên là lăng Thụy Khánh. Cử Nguyễn Văn Thành, Phạm Văn Nhơn, Nguyễn Hoàng ðức làm chánh, phó sứ tổng hộ sơn  lăng,  Lê  Văn Duyệt và Nguyễn Văn Khiêm làm Phù liễn sứ, Trần Công Lại làm thủ hộ kinh thành, Nguyễn ðức Xuyên ñốc suất binh tượng ñi hộ vệ hai bên. Ngày Quý Sửu tháng Tư mùa hạ năm Nhâm Thân (1812) lễ ñặt lăng hoàn tất. Bèn ñổi  Nguyễn  Văn Thành làm Khân sai chưởng Trung quân, giữ lại nhậm chức ở kinh, Nguyễn Hoàng ðức làm Khâm sai chưởng Tiền quân, vẫn trấn thủ Bắc thành. ðổi Thần Vũ quân làm Hữu quân, trao cho Phạm Văn Nhơn làm Khâm sai chưởng  Hữu quân, kiêm giám quân Thần Sách. Sai Tả quân Lê Văn Duyệt lại vào Quảng ngãi kinh lý giặc ðá Vách.

Thạch bích thuộc về Quảng ngãi, núi ñá cheo leo, dựng ñứng như bức tường. Giặc ñặt sào huyệt ở trong núi, nhiều phen gây họa biên giới. Triều ta hồi ñầu ñịnh dân cư ở ñấy ñã ñặt các ñạo cơ binh là Trung kiên, Tiền kiên, Tả kiên, Hữu kiên, Hậu kiên và Nội kiên, chia phiên nhau trấn giữ, dân nhờ ñó ñược sống yên  ổn.  Thời ðịnh vương Nguyễn Phúc Thuần, giặc Man chống mệnh, triều ñình cử cai bạ Trần Phước Thành ñiều khiển tướng sĩ binh dân của sáu ñạo cùng với binh lính  Quy nhơn, Phú yên dẹp yên ñược. Hồi Tây sơn chiếm Phú xuân, giặc cùng nhiều phen ương ngạnh chống ñối.  ðến khi Thế Tổ trở về kinh ñô,  thường lưu ý việc  biên cương, lệnh cho trấn quan Quảng ngãi là Nguyễn Văn Toản bổ sung ñội ngũ theo quân số củ ñể ñề phòng quân giặc. Khoảng ñầu niên hiệu Gia Long, người Man gây biến, Duyệt cùng hữu quân phó tướng Nguyễn Văn Hiếu ñã ñem quân  ñến ñánh bọn chúng ở Tử Khê, Nhiêu Thủy. Khi Thế Tổ ñi tuần phía băc,  dân Man lại nổi lên, Duyệt vâng mệnh tiến ñánh, quân giặc phải bỏ trốn tan tác. Nhưng khi Duyệt thu quân về, chúng lại làm phản như cũ. Lần này vua sai Duyệt dẫn quân ñi ñánh có trấn thủ Nguyễn Văn Toản chỉ huy quân sĩ ñi theo. Vua dụ rằng:

- Động binh không phải là ñiều hay. Chỉ vì giặc Man gây họa nên mới phải dùng ñến quân lính. Nay các tướng sĩ xông pha nơi hiềm trở, dễ sinh bệnh tật. Các khanh phải biết tùy cơ mà chiêu dụ hay tiến ñánh ñể yên dân chúng. Bất ñắc dĩ cần ñánh thì cũng phải ñem tình hình tâu về trước ñã, không ñược vội vã tiến quân.

Quân của Duyệt ñi tới ðông dương thì tù trưởng  người  Man dẫn quân ra hàng. Duyệt sai chiêu dụ ñám người Man hoang dã về sống yên nghiệp, rồi dâng  sớ tâu về. Triều ñình lệnh cho Trương Phúc Phượng cai quản các ñạo lính cơ lưu lại giữ Quảng ngãi phòng ngự người Man, rồi triệu Duyệt dẫn quân về.

Vua nghĩ việc bình Man phải trải mấy tháng ròng gian lao vất vả, bèn ban thưởng cho các tướng sĩ và ban cho cả bọn tù trưởng người Man ra hàng.

Dạo ấy có viên phó quản cơ Lê Quốc Huy ñối xử với dân chúng người Man  rất hà khắc, vì thế người Man lại kéo nhau ñi nhiễu loạn biên giới. Vua vẫn sai Duyệt dẫn quân ñi ñánh, ñồng thời cho quyền lưu thủ Bình ñịnh Nguyễn văn Hiếu ñi theo Duyệt. Thế Tổ dụ rằng:

Người Man nhiều lần gây ñộng loạn, không thể không ñánh dẹp. Nhưng  ñường sá hiểm trở, không phải dễ gì phá ñược ngay. Phải khéo léo khu xử ñể thu phục nhân tâm. Không cần ñánh mà người ta phải khuất phục, ñó mới là kế sách hay.

Duyệt ra ñi, mật sai vệ úy Tứ và phó vệ úy Nhượng giả làm dư ñảng Tây sơn ngầm trà trộn vào trong trại Man ñể dò la tình hình. Người Man nói với Từ rằng họ vốn không có ý làm phản, chỉ khổ vì Lê Quốc Huy hà khắc chịu không nổi, mới bàn nhau chống lại, cũng chỉ cốt mưu cầu cuộc sống mà thôi. Từ nghe xong về báo lại với Duyệt. Duyệt liền bắt Quốc Huy, kể rõ tội trạng rồi xét xử theo quân pháp, tâu xin chém. Người Man biết chuyện kéo nhau ra hàng rất ñông. Tin thắng lợi báo về kinh. Vua triệu Duyệt trở về cho giữ chức Thị trung ñô thống chế, Nguyễn Văn Khiêm làm thượng thư bộ Lễ, ðặng ðức Siêu làm lưu thủ kinh thành.

Thế Tổ ngự giá Quảng nam, sai Phạm Văn Nhơn, Trần Văn Trạc, Lê Quang ðịnh ñi trước tiếp nhận ñơn khiếu tố của nhân dân, tâu lên vua ñể hiểu rõ  nỗi u  uẩn.

Thế Tổ ñến Quảng nam, triệu trấn thủ dinh Quảng ngãi Trương Phúc Phượng tới hỏi về hiện tình giặc Man. Phượng tâu:

Người Man ngoan ngạnh dựa vào ñịa thế hiểm trở, hễ quan quân ñến thì bỏ trốn, quan quân ñi rồi bọn họ lại kêu nhau tụ tập. Bọn này ngang bướng hơn cả   bọn giặc Cam lộ ở Quảng ñức, giặc Ba phủ ở Thuận thành. Hơn nữa ñất ơ ñây  rộng, quân ta canh phòng không xuể, nếu không có biện pháp thì khó giữ ñược an ninh.

Vua lại sai Lê Văn Duyệt ñi dẹp giặc Quảng ngãi.  Người Man vốn khiếp sợ  uy phong của Duyệt, nghe tin Duyệt ñến thì bỏ trốn. Duyệt xem xét ñịa thế hiểm yếu ñể tính kế phòng bị lâu dài, rồi tâu lên:

- Sáu ñạo lính cơ phòng ngự quá phân tán, khó chế ngự người Man. Vậy xin ở  các xã thôn dọc biên giới của ba huyện Bình sơn, Chương nghĩa, Mộ hoa, tùy ñịa thế mà ñặt hai mươi lân liên lạc với nhau, mỗi lân dựng một hai chiến lũy, mỗi lũy ñặt ra cai lân và phó cai lân ñể cai quản, phối hợp với sáu ñạo lính cơ, chia ñồn ñóng giữ.

Biết Duyệt thấu hiểu tình hình biên cương, Thế Tổ chuẩn cho Duyệt ñược tùy ý bầy bố. Nhân ñó triệu Nguyễn Văn Thành ñến hỏi kế sách chế ngự biên thùy.

Lại nói chuyện Nguyễn Văn Thành bấy giờ ñược sung làm quốc sử tổng tài, từng viết ñiều trần về việc binh. Thứ nhất xin ñặt nông binh ñể sẵn sàng trưng  dụng, thứ hai xin bắt quân sĩ phải thao luyện những khi nhàn rỗi.v.v…Thành còn dâng vua sách Võ bị chí. Bấy giờ nhân vua hỏi ñến, Thành lại dâng sáu ñiều về  biên cương, trong ñó ñiều thứ sáu nói chế ngụ nước thu phục láng giềng ñể  dẹp  yên chiến sự biên giới. Vua dụ rằng:

Nặc Ong Chăn nước Cao miên muốn dựa vào ta ñể xin viện binh nhưng ta ñã kết giao hảo với Xiêm, giờ nên xử trí thế nào ñể ñưa Chăn về nước mà không gây hiềm khích với Xiêm?

Hồi ấy Nặc Ong Chăn lưu ngụ ở thành Gia ñịnh viết thư cho quan  trấn Nguyễn Văn Nhơn xin cho quân ñưa mình về nước. Nhơn dịch thư rồi dâng lên. Vua ñem việc ñó hỏi Nguyễn Văn Thành. Thành xin turớc hết gửi quốc thư, ñem việc ñại nghĩa trách Xiêm.

Nguyên là Xiêm vương Chiêu Lục Thư, con của Phật vương, vì chuyện hai phụ thần của Cao miên là Cao La Hâm và Mang Trà Tri Biện từng ñược thụ phong của Xiêm, bị Nặc Ong Chăn giết, bèn có ý muốn ñánh Chăn, ñã sai Phi Nhã Phì Phạt ñem hiến phương vật (cho triều ta), ñồng thời kể tội Nặc Ong Chăn tàn ác.  Vua ta sai Nguyễn Văn Thành thanh minh là vì bọn La Hâm, Tri Biện âm mưu  phản nghịch, Chăn lấy quyền quốc quân giết ñi, cũng giống như viên quan coi biên giới giết kẻ cấp dưới không tuân quân pháp, như thế sao coi là có tội? Huống hồ nước Xiêm phong cho hai tên kia là không ñúng phép, vì thế gây ra hằn thù mà dẫn ñến tai vạ, sao có thể chỉ trách cứ Nặc Chăn? Phì Phại nghe xong nhận lỗi từ tạ về nước. ðến lúc này, nhân việc Chăn cầu viện binh, Thế Tổ mới sai Thành viết thư trách Xiêm. Người Xiêm tự biết mình sai, liền viế thư sang tạ rằng:

“Trước nay vốn muốn giảng hòa cho anh em Chăn nhưng Chăn không tự biết ñiều ñó, bỏ nước mà ñi. Quân Xiêm ñóng kho phủ, sửa thành lũy ñể ñợi Chăn về. Nay Chăn ñã vào ở Gia ñịnh, việc xử trí thế nào xin tùy triều ñình quý quốc xét quyết”

Thế Tổ lệnh viết thư trả lời, hẹn cùng hội binh ñưa Chăn về nước. Lại ñưa tờ thư của Xiêm cho Chăn xem rồi dụ rằng:

- Người Xiêm vốn không có ý ñưa vương về nước. Sở dĩ trẫm buộc Xiêm hội quân là bởi trẫm muốn không ñể mất hòa khí giữa vương với người Xiêm. Nếu người Xiêm thất tín, gây thù oán thì ñó là lỗi của Xiêm, trẫm ñã có tính toán cả rồi.

Vua muốn ñể một viên ñại tướng ñi trước hội bàn việc ñưa Chăn về nước, bèn triệu Nguyễn Văn Thành về kinh, sai Lê Văn Duyệt giữ chức Tổng trấn Gia ñịnh, Trương Tấn Bửu làm phó tổng trấn, Ngô Nhân Tĩnh là hiệp tổng trấn; thăng Nguyễn Văn Xuân làm Tả quân phó tướng, chỉ huy quân Thần sách Thanh Nghệ cùng với tượng binh của năm quân Bắc thành, tất cả hơn ba ngàn người theo Duyệt ñi trấn thủ. Duyệt tới nơi thì vua Xiêm cũng sai Phi Nhã Ma Ha A Mạc ñến Gia ñịnh. Duyệt báo tin về. Thế Tổ cho Duyệt và Nhân Tĩnh dẫn  thủy binh gồm một vạn ba ngàn người ñưa Chăn về nước, Ma Ha A Mạc dẫn sứ bộ ñi theo. ðó là vào tháng Hai mùa xuân năm Gia Long thứ 12 (1813). Quân ta ñến Long úc, các tướng Xiêm là Phi Nhã Phi Sai Phủ Liên Tháp ra viên môn vái nhận chiếu thư. Nặc Chăn vào thành La Bích. Văn Duyệt sai Cao La Sâm ñem 500 quân ñi hộ vệ. Trước ñây Xiêm cho rằng quân ta lặn lội ñường xa, binh lính tất không ñông, nên bề ngoài ra vẻ hòa hảo, xong bên trong lại tư sửa binh bị, ngầm thừa cơ ñánh úp. Nhưng khi Duyệt ñến, thanh thế lừng lẫy, khiến người Xiêm khiếp sợ không dám ñộng cựa. Duyệt giữ nghiêm hiệu lệnh, cấm cướp bóc vì thế dân Chân lạp ñược yên ổn. Quân Xiêm ở lại Long úc lâu không chịu về, hứa hẹn ñem em Nặc Chăn là Nặc Nguyên về mà vẫn chưa thấy. Duyệt dâng sớ về triều tâu rằng:

- Người Xiêm muốn chiếm Chân lạp nên mới giữ Nặc Nguyên làm bửu  bối. Nước ta muốn che chắn Gia ñịnh cũng phải lấy Nặc Chăn làm phiên vương. Ta ñưa ñược Nặc Chăn lên thì người Xiêm bị bất lợi nhiều. Vua Xiêm chưa chắc là không có mưu ñồ, mà phiên vương chưa chắc là không có lo ngại về sau. Nay quân ta ñóng lại ñây lâu tất mệt mỏi sĩ tốt, tốn kém tiền của. Nhưng nếu rút về thì phiên vương thế cô lực yếu, không phòng bị ñược. Hơn nữa  thành La bích nhỏ hẹp không thể cố thủ. Vậy xin ñắp thành Nam vang cho phiên vương  ở, ñắp thành Lư Yêm ñể ñóng trọng binh. ðợi khi thành ñắp xong ta sẽ lưu một số quân ở lại bảo hộ cho nước ấy, còn ñại binh sẽ rút về, chờ xem ñộng tĩnh. Như thế tình hình khó khăn hay thuận lợi ta ñều tính toán ñược.

Thế Tổ nghe theo, sai Duyệt ñem thủy quân chiếm cứ sông Xà năng, bộ binh thì ñóng ñồn ở các nơi hiểm yếu, rồi ñưa thư trách Xiêm. Xiêm vội lui quân về Bát Tam Bang, sai Nặc Nguyên lấy tình anh em tạ lỗi với Nặ Chăn, rồi cho quân Xiêm rút về nước. Quân ta xây hai thành Nam vang và Lư Yêm, trong thành dựng ñài An biên, trên ñài xây Nhu viễn ñường làm nơi cho phiên vương bái vọng. Nặc  Chăn sợ Xiêm, xin quan ta bảo hộ cho. Duyệt dâng sớ tâu về, Thế Tổ truyền lệnh cho Duyệt rút quân về kinh lý công việ ở thành Gia ñịnh, lưu Nguyễn Văn Thụy cùng một nghìn quân sĩ giữ thành Nam vang; thăng Trần Công ðàn làm tả tham tri bộ Binh hiệp ñồng bảo hộ.

Nặc Chăn dâng tám mươi con voi. Duyệt cho rằng nước phiên mới dựng lại, kho tàng còn trống rỗng, xin ñược xuất tiền trong kho gửi trả cho ñúng giá trị. Thế Tổ chuẩn cho chi tiền.

Văn Thụy ở Cao miên thường chuyên quyền quyết ñịnh mọi việc khiến Nặc Chăn nghi ngờ sợ hãi. Thế Tổ ñược tin bèn triệu các công khanh nghị bàn. Nguyễn Văn Thành cho rằng Chân lạp vốn là thuộc quốc của ta, nhiều ñời kính trọng ta. Nay nước ấy non yếu mà triều ñình nhận bảo hộ, ñó thực là hành ñộng có nghĩa. Nhưng việc bảo hộ tức là củng cố cho họ tồn tại chứ không phải giám sát trông coi nước họ. Xin lệnh cho bọn Thụy ñóng riêng ở La bích,  ñể cho phiên vương ñược xử trí công việc, như thế nhân tâm sẽ tự yên. Thế Tổ nghe theo kế sách ấy, xuống chiếu cho quan bảo hộ Cao miên từ nay phàm các việ quốc gia thì cứ ñể mặc cho vua nước ấy xét xử, chỉ trừ có công văn giấy tờ mới tham gia xem duyệt cho phù hợp với sự thể. Thế Tổ sai Lê Văn Duyệt phi báo cho Văn Thụy biết mà tuân hành.

Duyệt tâu xin ủy cho Nguyễn Văn Xuân trông coi việc ñắp ñồn lũy Châu ñốc ñể giữ nghiêm biên giới. Vua chuẩn y. Ít lâu sau Thế Tổ sai Nguyễn Văn Thành hộ giá ñi Quảng nam, nhân ñó bàn việc phòng bị bờ biển. Thế Tổ sai Thành trong coi việ xây hai ñài ðiện hải và An hải. Lại theo lời Thành ñặt Bảo hóa cục ở Bắc thành, lấy Trương Văn Minh làm ñại sứ, lệnh cho phó tổng trấn Bắc thành Lê Chất trông coi việc này.

Chất cùng với tổng trấn Nguyễn Hoàng ðức dâng sớ tâu trấn thủ Hải dương Trần Công Hiến làm chính sự có thành tích ñặc biệt xin ñược khen thưởng.

ðúng là:

Yên đất Hình, công tích hơn Tề Bá

Trị nước Thục, tài năng át Tống hầu.

Hồi thứ ba mươi ba:

Điện Thanh hòa, Hoàng thái tử yên ngôi Cứu Văn Thuyên, Vũ Lan Trì xuống ngục

Lại nói Trần Công Hiến làm trấn thủ Hải dương, gặp năm trong hạt bị bão lụt, dân tình ñói kém. Hiến bèn lập nhà chẩn tế ở cổng trấn, dân nghèo ñến xin ăn cứ tính theo nhân khảu mà cấp phát, nhờ thế cứu sống ñược rất nhiều người. ðối với những nơi mùa màng bị thiệt hại nặng thì vay thóc giống, ñến khi thu  hoạch sẽ hoàn trả. Hai huyện Vĩnh lại, Tứ kỳ ở gần biển, nước mặn dâng lên gây khó khăn cho canh tác, Hiến ñốc thúc dân chúng ñắp bịt kín các cửa khe  ðộng quất,  Nội  ñan, Kinh bìa, lại cho xây kè ngăn nước biển, giữ ñược hơn tám nghìn mẫu ruộng hè, ñem lợi cho dân chúng rất nhiều nên mọi người ñều gọi kè ấy là kè ông Trần. Thế biết công trạng của Hiến, bèn ban chiếu ken thưởng.

Khi ấy giặc nổi lên ở Thanh hoa, trấn thủ Trần Công Lại phát binh ñi  dẹp, giặc bỏ chạy lên vùng thượng ñạo, Hà Công Thái bắt sống ñược hơn ba chục tên. Vua khen công trạng, sai Nguyễn Hữu Nghi mang vàng lụa tới ban tặng. Cũng trong dịp ñó, Thế tổ sức cho Lê Văn Duyệt ở thành Gia ñịnh sát  hạch quan lại  trong trấn ñể làm trong sạch các phủ huyện. Trấn thủ Hà tiên lúc  bấy giờ  là Trương Phúc Giáo chăm lo chỉnh ñốn trại quân, chiêu tập nhân dân, dựng trường học, khai khẩn ruộng ñất, hoạch ñịnh ñường xá, chợ búa, sắp xếp ñịa bàn cư  trú  cho người Man, người Thanh, người Chân lạp, người Chà và ñược quây quần sinh tụ. Hà tiên trở thành một nơi ñô hội lớn ở biên thùy phía nam. Duyệt ñem sự việc tâu lên, vua rất khen ngợi, sai Duyệt chuyển lời khen Phúc Giáo.

Duyệt nghe tin việc tang hoàng hậu, vội dâng biểu xin về kinh. Vua nghĩ công việc ở thành còn rất bận rộn, bèn xuống dụ không cho Duyệt về.

Hồi còn long ñong, Thừa Thiên Cao hoàng hậu theo hầu Hoàng Thái  hậu,  nếm ñủ gian lao nguy hiểm. Hậu thường tự dệt vải, may chiến phục cấp cho quân  sĩ. Bà cũng thường ñi theo trong quân. Có lần ñi thuyền gặp giặc, vua ñốc thú quân sĩ cố sức ñánh trả, hậu cũng vung mái chèo trợ chiến. Binh  lính thấy vậy thêm  phấn chấn, ñánh bại ñược giặc. Khi Thế Tổ sang Xiêm có tặng hậu một nén vàng để làm tin. ðến lúc bình ñịnh xong thiên hạ, hậu ñem nén vàng trình lên, Thế Tổ bảo:

- Chút vàng ñể làm tin thuở gian nan, nay nên giữ lại ñể con cháu biết.

Gần ñây bà ñược tấn phong vương hậu, Ngô Vị vâng mệnh thảo sắc văn, đại lược viết:

“Vận gặp bước gian truân, vui có ñược bạn hiền. Gian khổ dương cờ Thanh, Vũ, cùng trẫm chia oán nhục tám chin ñời của tiên vương; xa xôi vượt thành Thục ñường Tần, theo trẫm trải phong trần ba chục năm ngoài lân quốc. Vất vả dốc chi kiên trinh, dịu dàng nêu cao ñức tốt. Thuở Trường lạc giúp tròn ñạo hiếu, thân lo toan ngự thiện thơm ngon; chốn Cối kê chia xẻ ñắng cay, tự xe dệt vải gai cùng mặc. Cởi trâm nơi hẻm, bao phen sửa lỗi giúp vua, trông lửa ở minh ñình, nhiều lúc liệu tìm ăn mặc. Miếu ñường hương khói, gót thơm chung một nỗi dầm sương. Quân ñội gian lao, mày liễu giãn co nghe trống thúc. Nếm ñủ lo âu, gửi lòng thành thực, vâng lời dậy bảo, tỏ ñức nhu mì. Chặn gấu che vua Hán, chẳng thẹn với Phùng Cơ, cưỡi ngựa dấy nghiệp Chu, vẻ vang như Khương nữ”

Vua phán lới văn chân thực, không tô vẽ.

Hậu mất nhày Ất Mùi tháng Hai mùa xuân năm Giáp Tuất, niên hiệu Gia Long thứ 13 (1814), thọ 54 tuổi, thi hài quàn ở ñiện Khôn Nguyên.

Thế Tổ giao cho triều thần nghị bàn tấn tôn hụy hiệu, sau ñó sai Khâm sai chưởng Hữu quân kiêm giám Thần sách quân Liêm quân côn Phạm Văn Nhơn và quan thượng thư bộ Lễ Hưng nhượng hầu Phạm ðăng Hưng bưng kim sách, kim bảo tấn tôn tên thụy cho hoàng hậu là Giản cung Tề hiếu chính Thuận Nguyên hoàng hậu, sung Trần ðăng Long làm sơn lăng sứ, vâng mệnh xây Thọ lăng ở núi Thụ sơn xã ðịnh môn, an tang theo quy chế cổ, ñặt tên làng là làng Thiên Thụ. Nguyễn Văn Thành và Nguyễn Văn Nhơn ñượ sung làm sơn lăng tổng hộ chánh, phó sứ, Nguyễn ðức Xuyên làm Phù Liễn sứ, phó ñô thống chế Nguyễn Văn Trí,  thị trung hữu thống chế Trương Phúc ðặng làm thủ hộ kinh thành. Ngày Nhâm  Dần tháng ba mùa xuân năm Ất Hợi (1815)  an tang hoàng hậu ở lăng Thiên thụ,  mé phải Huyền cung. Ngày Ất Tị ñặt thần chủ ở ñiện Hoàng Nhân, hoàng tử thứ tư vâng mệnh ñứng ra làm chủ lễ.

Bấy giờ vua ở ngôi tuổi ñã cao mà việ chọn người kế thừa vẫn chưa quyết.

Vua triệu Nguyễn Văn Thành vào nội ñiện hỏi riêng:

- Hoàng tôn ðán còn nhỏ, trong mấy người con của trẫm, khanh thấy ai ñáng  ñược lập?

Thành trả lời:

- Cháu ñích tôn kế thừa, xét về lễ là chính ñáng. Nay bệ hạ lựa chọn khác ñi, thì biết con không ai bằng cha, ñó không phải là ñiều thần dám dự biết.

Sau ñó Thành mời riêng một số triều thần ñến nhà mình bàn rằng:

- Hoàng tôn ðán là người xứng ñáng, chúng ta nên tâu vua xin lập thừa kế cho hoàng tôn.

Trịnh Hoài ðức ngăn rằng:

- ðây là ñại sự của triều ñình, tất phải ñể thánh thượng tự ý quyết ñoán. Nay bọn  ta nếu tham công vá trời mưu tính riêng này khácthì tội ñó thực nặng lắm.

Thành bèn thôi. Về sau cứ mỗi khi triều thần nhắc lại việc xin lập ngôi hoàng trừ, vua ñều trầm ngâm không nói. ðến khi có tang hoàng hậu, quần thần có người xin ñể hoàng tôn ðán dâng lễ, vua mới bảo:

- Hoàng tử thứ tư là con của hoàng hậu, ñã có khế ước. Hoàng hậu ñã ñem tín  kim ban cho hoàng tử thứ tư, vậy nên ñể hoàng tử thứ tư làm chủ lễ. Kế sách lớ của quốc gia không thể câu nệ như nghi lễ trong gia ñình.

Nguyễn Văn Thành cho rằng như thế xưng hô trong văn khấn sẽ khó khăn.

Vua nói:

- Con vâng mệnh cha ñứng ra tế mẹ, thế là danh chính ngôn thuận, có gì không

ñược.

Thế rồi quyết ñịnh ñể hoàng tử thứ tư chủ lễ. Lễ tang hoàng hậu xong, vua  lệnh triệu tập Lê Văn Duyệt về hầu ñại lễ sách lập Hoàng Thái tử.

Trước ñó, Duyệt từ Gia ñịnh vâng triệu về kinh. Gặp khi dân thượng Quảng ngãi quấy nhiễu biên thùy, trấn thủ Phan Tiến Hoàng ñem quân ñánh dẹp không ñược. Vua sai Nguyễn Văn Tịnh cai quản vệ binh Tả bảo, Nguyễn Văn Tuyên cai quản vệ binh Hữu bảo, theo Văn Duyệt tiễu phỉ. Văn Duyệt tới nơi, người thượng bỏ chạy hết. Duyệt cho ñắp một lũy dài dọc biên, cho sáu cơ binh ñóng giữ, ñặt tên là ñạo Bình Man.

Duyệt biết ý vua muốn lập hoàng tử thứ tư, bèn tâu rằng:

- Nước có bậc quân trưởng, ñó là phúc cho xã tắc. Hoàng tử thứ tư xứng ñáng kế vị hoàng thượng.

Hoàng tử thứ tư năm ấy 26 tuổi, có Lễ bộ ðặng ðức Siêu làm phủ ñạo chỉ bảo cho nhiều ñiều bổ ích, có tiếng là bậc hiền  minh, nhân hiếu, các ñại thần ñều có ý tôn lập. Vua mệnh cho bộ Lễ sửa soạn lễ cáo Giao miếu, sai tham tri bộ Lại Phạm Quang Triệt làm quan phụng chiếu, thượng thư bộ Hộ Nguyễn  ðình  ðức  làm quan tuyên chiếu, ñến ngày mười một thánh Sáu năm Gia Long thứ 15 (1816) sách lập hoàng tử thứ tư làm Hoàng thái tử, ngự ở ñiện Thanh hòa, cử Nguyễn  Hoài Quỳnh làm quan phụ ñạo. Phàm những việc lớn quốc gia và quân ñội ñều  phải trình Thái tử quyết ñịnh, sau ñó mới tâu lên vua.

Xiêm la, Cao miên sai sứ sang chúc mừng, nhờ quyền trấn thủ Gia ñịnh Trương Tấn Bửu tâu lên. Bửu tâu về, nhân ñó xin cử người ra quản việc trấn. Vua sai Nguyễn Hoàng ðức làm tổng trấn Gia ñịnh. Hoàng ðức gần ñây từ Bắc thành  xin về nghỉ dưỡng bệnh tại Bình ñịnh, nay nhận lệnh mới lại thu xếp lên ñường ngay. Về kinh, Hoàng ðức vào yết kiến Thế Tổ rồi tâu rằng:

- Thần vốn bất tài, nay ñi trấn thủ ở nơi có nhiều chuyện gay cấn, công việc dồn tích, e một mình không kham xuể, xin bệ hạ chọn người cho làm phó trấn.

Vua bèn xuống chiếu sai Lại bộ Trịnh Hoài ðức vào làm Hiệp tổng trấn Gia định. Hoài ðức từ tạ ra đi.

Quan bộ tâu lên: quan trấn Bắc thành là Lê Chất dâng sớ kể tội ðặng Trần Thường không theo pháp luật. Nguyên ðặng Trần Thường vốn có hiềm khích với Lê Chất. Khi Chất ñược thăng tước quận công, Thường nói với mọi người rằng:

- Chất mà làm quận công thì bọn ta ñáng phải làm Thập quận công!

Khi Chất ñược thăng chức Bình Tây tướng quân, Thường bảo: Chất mà làm tướng Bình Tây thì ai bình Chất?

Chất biết chuyện căm tức lắm. ðến khi ra trấn Bắc thành, nghe ñược chuyện trước ñây khi trong thành sửa sang kê khai lại thần  tích, Thường ñã che dấu tội  xâm lấn phương Nam ñể liệt kê lẫn cả Hoàng Ngũ Phúc vào ñiển thờ, lại vì thân quên mà kê khai là phúc thần. Viên tham tri bộ Lễ Nguyễn Gia Cát cùng hùa theo mà mạo cấp sắc phong. Sự việc bị phát giác ra, Lê Chất bèn dâng sớ hặc tội. Vua giao cho ñình thần xét ñịnh. Nguyễn Văn Thành cho rằng Thường tuy có lỗi,  nhưng vì lấy công bù tội thì có thể giảm nhẹ ñược. Vua cho là Thành bênh kẻ có tội, hạ chiếu trách phạt Thành. Triều ñình nghị tội ðặng Trần Thường tội ñáng bị cách, còn Gia Cát tội ñáng chết. Tham biện Hình bộ sự vụ Lê Bá Phẩm nói:

- Thường với Cát cùng một tội mà lại xử phạt khác nhau như thế không phải là hình luật. Cả hai ñều phải xử tội chết mới phải.

Vua nói:

- Phẩm nói thế là xác ñáng lắm.

Rồi bắt Thường và Cát giam lại ñợi ñem chém. Về sau vua thương Thường ñã có công phò nghĩa, cho giảm tội, ñược lưu cư tại kinh. Ít lâu sau, Lê Chất lại dâng sớ nói Thường chiếm ñoạt nhiều ñầm, hồ, giấu diếm các khoản thuế ñình,  thuế ñiền, xin bắt lại ñể xử tội chết. Thường bị bắt nằm trong ngục, uống rượu nói văng mạng, lại làm bài Vương tôn phú, tự ví mình với cảnh ngộ Hàn Tín, lời lẽ oán  trách. Triều ñình bèn khép tội chết.

Thường bị treo cổ, tịch thu hết tài sản. Nguyễn Gia Cát thì bị giáng xuống   làm thường dân. Cát nói với mọi người:

- Thường coi khinh phép vua, chết là ñáng lắm. Còn tội tôi là lầm nghe theo Thường. May ñược ñội ơn vua, giữ ñược cái ñầu trên cổ, ơn ấy Cát tôi thực cắn cỏ ngậm vành, ñến kiếp sau cũng không trả hết. Chỉ thương cho Nguyễn Văn Thành gặp phải ñứa con bất hiếu, bị các ñại thần oán trách nặng nề, xét theo phép thì khó mà giữ ñược vẹn toàn.

(*): về vụ án của ðặng Trần Thường và Nguyễn Gia Cát, xem thêm phần phụ lục “Các tướng Tây sơn và tướng chúa Nguyễn”.

Nguyên con của Thành tên là Thuyên, ñỗ cử nhân khoa  Quý Dậu (1813),  thích dùng văn thơ giao du với tân khách. Nghe ñồn Nguyễn Văn Khuê, Nguyễn ðức Nhuận ở Thanh hoa có văn tài nổi tiếng, Thuyên bèn làm bài thơ, sai gia nhân là Nguyễn Trường Hiệu cầm ñi mời hai người. Bài thơ có câu:

“Phen này giá ñược ông chúa núi Ngang dọc giúp ta chuyển hóa cơ”

Lời thơ hơi có ý tứ ngỗ nghịch. Tên Hiệu ñem bài thơ cho Nguyễn Hữu Nghi xem. Nghi xui Hiệu tố cáo với Lê Văn Duyệt. Duyệt và Thành xưa nay có nhiều ý

tứ không hợp nhau, Duyệt nhân cớ ấy bèn làm cáo trạng, kể tội phản nghịch của Thuyên. Thế Tổ xem xong thấy tội trạng chưa có gì rõ rang, cứ gác lại ñể xem sao ñã, rồi gửi trả tờ cáo trạng. Hiệu giữ luôn tờ giấy ấy ñể nhiều lần bắt Thuyên phải nộp tiền hối lộ. Có lần Hiệu ñón Nguyễn Văn Thành ở giữa ñường, níu áo ñòi tiền thưởng. Thành bất ñắc dĩ phải bắt cả Thuyên và Hiệu tống vào ngục huyện Quảng ñức, rồi tự vào triều tâu trình sự việc. Thế Tổ giao cho triều thần xét hỏi, Thuyên và Hiệu ñối chất biện bác. Lời nói của Hiệu tỏ ra không có chứng cớ xác thực. Thế Tổ nghĩ thành có công lớn với nước, cho phép Thành vẫn ñược hầu triều. Lại  truyền tha cho Thuyên ñược về nhà. Ở phủ Quảng trị có viên ký lục Nguyễn Duy Hòa vốn oán ghét Thành, nhân về triều bệ kiến, hắn kẹp trong tay áo bức thư hặc  tội Nguyễn Văn Thành. ðại khái trong thư hắn nói Nguyễn Thuyên ngầm mưu làm ñiều bất hợp pháp, ñến khi sự việc tiết lộ ra, Thành chẳng những không ñến cửa khuyết chịu tội mà vẫn mũ áo nghênh ngang ñứng trên của triều ñình, thực không  ra thể thống gì. Thành lại còn tiến cử Trần Hựu là một tên giặc phỉ, che dấu cho  hắn tội cưỡng dâm vợ người, ngấm ngầm kết bè ñảng, làm theo tự ý, lại còn xây cất mộ phần cho mẹ vượt thể chế quy ñịnh trái ñạo làm bề tôi, tội không gì nặng bằng. Nếu bệ hạ thương xót y có công, thì cũng cứ giao y cho triều ñình nghị xét, dùng pháp luật uốn nắn, xong rồi gia ân bảo toàn cho y. Như thế mới giữ ñược  phép nước mà kẻ gian thần thấy vậy cũng phải sợ hãi.

Sau ñó triều ñình nghị xét, Nguyễn Văn Thành biện bạch ñược hết. Bấy giờ có việc lễ Nam giao, các quan có người bảo Thành không xứng ñáng tham dự. Vua phán:

- Thành là kẻ trọng thần. Con của ông ta phóng túng, phạm lỗi ngỗ nghịch, sự  việc còn chưa rõ, sao có thể chỉ nghe thiên lệch một bên?

Rồi vẫn ñể Thành cùng với các bề tôi huân cựu dâng lễ tế Giao.

Một hôm, vào lúc bãi chầu, vua vừa mới bước vào ñến cửa thì Thành níu áo vua, khóc mà tâu rằng:

- Thần từ nhỏ ñến lớn theo hầu bệ hạ cho ñến ngày nay, tự xét thấy mình vô tội. Nay bị rơi vào vòng hãm hại, bệ hạ lẽ nào lại nhẫn tâm nhìn  bọn chúng giết  thần mà không rủ chút lòng thương giải cứu cho thần hay sao?

Bấy giờ Nguyễn ðức Xuyên lớn tiếng nói:

- Khanh có tội  hay vô tội ñã có công nghị ở chốn triều ñình, sao lại dám vô lễ  như thế!

Rối quát Thành lui ra. Từ ñấy có lệnh cấm không cho Thành vào tham dự  triều nghị.

Vua nói với các ñại thần hầu cận:

- Thuyên không có tâm làm phản, sao lại làm thơ ngỗ ngược như thế?

Vũ Trinh (1) là thầy học học của Thuyên, ý muốn bênh vực cho Thuyên bèn

tâu:

- Bài thơ ấy cố nhiên là thô thiển, ngỗ ngược. Nhưng trong câu “Hàng tối tỏa hương xa nghìn dặm”, chữ “hương” ñáng lẽ dùng chữ trên thảo ñầu, dưới chữ ðông, bộ ngoài là chữ Môn (2), vì kiêng quốc húy nên ñổi là Hương. Nhu vậy dường như không có ý phản nghịch.

(1): Vũ Trinh (hiệu:Lan trì ngư giả;1759-1828), nhà văn Việt Nam. Quê:Làng Xuân Lan, huyện Lương Tài, trấn Kinh Bắc, nay thuộc tỉnh Bắc Ninh; anh rể nhà thơ Nguyễn Du; ñỗ Hương tiến khi 17 tuổi. Ông trung thành với nhà Lê cho ñến phút chót; lúc Lê Chiêu Thống trở về Thăng Long(1789) ông ñược gọi vào triều giữ chức Tham tri chính sự. Khi Gia Long ra Bắc Hà thu dụng những quan lại cũ nhà Lê ông ñược giữ chức Thị trung học sĩ và cử ñi sứ nhà Thanh. Năm 1816, ông có liên quan ñến vụ án Nguyễn Văn Thuyên (con Nguyễn Văn Thành), bị tố cáo là phản nghịch, nhà vua ñày vào Quảng Nam, 12 năm sau mới ñược ân xá.Về nhà mấy ngày thì mất. Tác phẩm:”Lan trì văn lục” gồm 45 truyện lạ, ghi chép hồi ân cư ở Hồ Sơn, năm 1789. Cũng như “Vũ Trung tùy bút” của Phạm ðình Hổ, “Tang thương ngẫu lục” của Phạm ðình Hổ và Nguyễn Án, “Lan trì văn lục” tiếp nối dòng truyện truyền kì của Việt Nam, bắt ñầu từ thế kỉ 16 với Nguyễn Dữ. Câu “Nợ tình chưa trả cho ai, khối tình mang xuống tuyền ñài chưa tan” trong truyện Kiều của Nguyễn Du lấy ñiển ở truyện “Thanh trì tình trá” trong “Lan trì văn lục” của Vũ Trinh.

(2); Tức chữ Lan, lệ kiêng húy triều Nguyễn trong các văn bản không ñược dùng chữ này, phải tìm chữ ñồng nghĩa mà thay vào.

Vua nổi giận vì thói bè ñảng bênh nhau, bèn cách hết chức tước của Vũ Trinh rồi tống ngục. Rồi nhân ñó sai Lê Văn Duyệt tra xét Nguyễn Văn Thuyên. Duyệt mới chỉ tra tấn chút ñỉnh, Thuyên ñã phải khuất  phục ngay. Thành hoảng sợ xin tha tội. Thế Tổ ñưa tờ biểu tạ tội cho các quan xem. Phạm ðăng Hưng tâu:

- Lời lẽ của Thành không rõ ràng, muốn ñem trí mọn lừa dối triều ñình, xin tạ tội mà dường như không thật lòng.

Quần thần xin hạ ngục. Vua phán:

- Thành cố nhiên có tội, nhưng về lễ ñối ñãi với kẻ ñại thần thì cũng nên có khu xử khác.

Rồi nhà vua ra lệnh thu hồi ấn tín của Thành, cho trở về nhà riêng.  Sai  Nguyễn Văn Nhơn kiêm giữ ấn vụ trung quân của Thành. Án dâng lên, quần thần nói theo phép thì cha con Thành phái ñáng tội chết. Tham tri bộ Lại Trần Văn  Tuân cho rằng vụ án Nguyễn Văn Thuyên là do Lê Văn Duyệt bày ñặt ra, bèn nói với Duyệt:

- Trung quân Thành công trạng không kém gì quan Tả quân. Nay tình cảnh của Trung quân như thế này, không biết ngày sau Tả quân sẽ ra sao?

(*): về vụ án Nguyễn Văn Thành và con Nguyễn Văn Thuyên rồi sau ñó vụ án Lê Văn Duyệt và con Lê Văn Khôi làm phản, xin xem phần thêm phụ lục “Tướng nhà Tây sơn và Tướng chúa Nguyễn”.

Duyệt có ý muốn hòa giải. Tuân bèn dâng sớ tâu Thành không biềt dạy con là tội nhẹ; Lê Duy Hòa vu cáo bậc ñại thần mới là tội nặng. Vua bảo:

- Như thế là khóa miệng người khác, chẳng phải là bè ñảng hay sao?

Rồi vẫn sai ñình thần nghị xét lại vụ án. Vừa trong dịp này, con cháu nhà Lê   là Diên Tự công Lê Duy Hoán mưu làm phản, bị các quan Bắc thành tra xét tống ngục, giải về kinh. Bộ Hình xét hỏi, Duy Hoán khai Nguyễn Văn Thuyên viết thư xui làm phản. Quan bộ Hình tâu lên, ñình thần xin bắt trị tội tất cả. Vua liền ra  lệnh bắt Thành và các con giam cả vào quân xá ngự dinh. ðình thần hội cả ở nhà

Vũ công ñể tra xét. Hỏi Thành có làm phản không, Thành trả lời “không!”, hỏi có biết trước không, ñáp “không!”.

Thành trả lời xong ñi ra trở về quán xá, nói với quan Thị trung thống chế Hoàng Công Lý:

- Án ñã xong, nhà vua bắt bề tôi chết, bề tôi không chết là bất trung vậy.

Rồi Thành vào nhà, hồi lâu sau uống thuốc ñộc mà chết (năm ấy Nguyễn Văn thành sáu mươi tuổi). Chợt viên quan lại tìm thấy tờ biểu của Thành ñể lại. Hoàng Công Lý ñem biểu ấy dâng lên vua, trong có câu:

“… ngày ñêm nung nấu, thêu dệt cho cha con thần những ñiều cực ñộc ác.

Thần không biết kêu xin khiếu tố vào ñâu, chỉ còn một chết mà thôi”.

Vua xem xong biểu văn, bật khóc thảm thiết, quay sang hỏi Phạm ðăng Hưng

(1):

- Thành chết rồi, an tang theo lễ nào?

ðăng Hưng ñáp:

- Như dân thường.

(1): Danh thần, tác giả Phạm ðăng Hưng thời chúa Nguyễn Phúc Ánh ( 阮 福 映 ) (tức Gia Long), tự Hiệt Củ, quê ở huyện Tân Hòa, tỉnh Gia ðịnh, nay là thành phố Hồ Chí Minh. Năm Bính Thìn (1796), ông ñỗ tú tài trường thi Gia ðịnh, ñược bổ làm Lễ sinh ở phủ, sung Cống sĩ Viên, rồi thăng Tham luận ở Vệ Phấn Võ, ñem quân ra ñánh Phú Yên. Khi trở về

Gia ðịnh, ông lại nhận lịnh theo Nguyễn Văn Trương và Nguyễn Huỳnh ðức ñem binh viện trợ cho nước Xiêm (Thái Lan) ñánh bại Miến ðiện. Năm Kỷ Mùi (1799), ông làm Tham tri bộ Lại, nhưng thường theo quân ñội làm Tham mưu. ðến  khi Nguyễn Ánh  lên ngôi,  ông từng ñược cử ñi Thanh tra Trường thi Hương Kinh Bắc (1807). Rồi thăng dần Thượng thư  bộ Lễ (1813), sung chức Tổng tài Quốc sử quán (1821). Vì ở bộ Lễ có ñiều sai phạm, ông bị ngưng chức một thời gian, rồi lại ñược bổ Học sĩ Viện Hàn lâm sau ñổi  làm Tham tri  bộ  Lại, coi sóc luôn Viện Hàn lâm kiêm Phó Tổng tài Quốc sử quán. Năm Giáp Thân (1824), ông ñược phục chức Thượng thư bộ Lễ. Năm sau Ất Dậu  (1825) ông  mất, hưởng  thọ 60  tuổi, ñược tặng tước Vinh Lộc ðại Phu, Trụ quốc Hiệp biện ñại học sĩ, thụy Trung Nhã.

ðến ñời Tự ðức (嗣 德 ; 1829-1883) năm Mậu Thân (1848), phong tặng ông là ðặc tấn Vinh lộc ñại phu, Thái bảo, Cần chánh ñiện ñại học sĩ, tước ðức Quốc Công. Con gái của ông là Phạm Thị Hằng ñược tuyển vào cung hầu ðông cung thái tử (sau là vợ vua Thiệu Trị) ñến ñời Tự ðức tấn phong Từ Dũ hoàng thái hậu. Ông có 4 người con, người con thứ tư là Phạm ðăng Thuật ñược chọn làm Phò mã ðô úy, giữ chức Lang trung bộ Lễ.

Vua sai một viên cai ñội Trung quân cùng ba chục quân sĩ lo việc chôn cất. Ban cho năm trăm quan tiền, cấp trả lại mũ áo, ban hai bức gấm Tống, mười tấm vải. Các con Thành ñược bị giam ñều ñược thả ra. Nguyễn Văn Thuyên bị ghép tội chết. Vua thăng Nguyễn Duy Hòa làm Hữu tham tri bộ Hình ñể thưởng công dám hặc tội Nguyễn Văn Thành. Vua thường nói với thị thần:

- Nguyễn Văn Thành gian nan ñi theo trẫm, có nhiều công lớn, thế mà trẫm  không bảo toàn ñược y, ñó là vì ñức trẫm mỏng vậy.

Các quan hầu cận nhân ñó xin bàn ñịnh khen thưởng những người có công  theo hầu sang Vọng các.

Thế Tổ từng hai lần sang Xiêm. Phàm những người ñi theo hộ tống hồi ấy thì nay ở trước tên quan chức ñều ñược ñề hai chữ “Vọng các” ñể biểu dương công lao. Lại làm sổ “Ghi công Vọng các”, từ Tôn Thất Huy trở xuống  gồm hơn ba  trăm người. Những người quy phục về sau nhưng có công lao hiển hách như Nguyễn Văn Trương, Hà Hỉ Văn thì cũng ñược ghi vào sổ ấy. Từ cấp chưởng cơ trở lên tăng cho lương bổng gấp ñôi; từ chánh vệ chánh chi trở xuống chia ra ba hạng: hạng ưu cấp tiền gạo. Các bề tôi chết trận hay ốn chết thì ñược xếp làm năm bậc, xét cấp mộ phu, cấp tiền gao cho vợ con. Nay lại ñịnh phẩm cấp ấn thụ: một là Khinh xa ðô úy (trận tòng nhị phẩm), hai là Kiêu kỵ ðô  úy (trật tòng tam phẩm), bà là Kỵ ðô úy (trật tòng tứ phẩm), bốn là Phi kỵ úy (trật tòng ngữ phẩm), năm là An kỵ úy (trật tòng lục phẩm), sáu là Phụng ân úy (trật tòng thất phẩm), bảy là Thừa ân úy (trật tòng bát phẩm). Tất cả bảy cấp, xếp theo công lao lớn nhỏ khác nhau. ðình thần bàn bạc xong tâu lên, vua chuẩn y cho thi hành.

Trấn thủ Vĩnh thanh tâu về vụ án Lưu Phúc Tường. Tổng trấn Gia ñịnh Nguyễn Hoàng ðức xin bãi chức Bảo hộ của Tường, giao cho Nguyễn Văn Xuân quyền giữ chức quân ở Cao miên.

ðúng là:

Thưởng cao lao lệ nhà Chu đã định

Giúp lân quốc, quân nước Trịnh chưa nhàn

Hồi thứ ba mươi tư:

Bình thổ phỉ, bậc ñại tướng hành bình

Xây sơn lăng, vua kế ngôi dâng lễ

Lại nói, Nguyễn Văn Thụy làm bảo hộ Cao miên trải ñã  ba năm. Vua xét  công lao cho Thụy về kinh, thăng cho Lưu Phúc Tường làm thống chế, sai ñi Cao miên, cấp cho ấn ñồng bảo hộ, ñược giữ trọng quyền. Trước khi Tường ñi, Thế Tổ ban cho năm mươi quan tiền, cho phép mộ người lập một đội thuộc sai ñi theo. Sau ñó Thế Tổ lại sai Nguyễn Văn Thụy vào làm trấn thủ Vĩnh thanh. Hồi trước Phước Tường ở Vĩnh thanh ñã cùng cai bạ Nguyễn ðắc Tần,  ký lục Nguyễn Bá  Bảo nhân vụ thu thuế lấy trộm của công hàng mấy vạn. Việc bị phát giác, Nguyễn Văn Thụy tâu lên. Vua sai các quan thành Gia ñịnh xét trị tội, giao cho  Nguyễn Văn Xuân quyền giữ quốc ấn Bảo hộ Cao miên. Văn Thụy trông coi việc ñào cảng ðông xuyên hoàn tất, ñược Thế Tổ ban tên là sông Thụy Hà ñể biểu dương công tích, trao cho Thụy chức khâm sai thống chế, lại ñiều làm Bảo hộ Cao miên, Trần Văn Tuân hiệp ñồng nhung vụ, cho Nguyễn Văn Xuân về làm trấn thủ Vĩnh thanh, trông coi việc ñắp ñồn Chiến sai và Tân châu.

Nguyễn Văn Thụy gửi biểu văn về tâu việ Nặc Ong Chăn tuổi cao, làm việc cẩu thả tạm bợ, chính sự giao phó về tay quan lại, mà bọn  này thì không  muốn chịu ơn bảo hộ.

Thế Tổ sai chịu Văn Thụy về làm trấn thủ Vĩnh thanh, cùng với thống chế quản ñồn Uy viễn Nguyễn Văn Tồn, Hữu quân vệ úy Nguyễn Văn Tuyên ñốc thúc binh dân nạo vét sông Vĩnh tế. Triệu Nguyễn Văn Xuân về kinh hầu vấn ñề sự thể Cao miên. Xuân tâu:

- Nặc Ong Chăn nhu  nhược, chính sự do Chiêu Trùy nắm giữ cả. Nay Chiêu  Trùy tài giỏi ñể làm phò tá mà  Ốc Nha thì không thể nắm giữ toàn bộ ñược.  Vậy xin lệnh cho phiên vương chọn một người giúp việc cho Chiêu Trùy ñể công việc có ñầu mối kỷ cương, nội tình Cao miên sẽ tự ổn ñịnh.

Vua chuẩn y lời tâu của Văn Xuân. Chợt có sớ của Lê Văn Duyệt  xin tinh giản quan ở kinh ñô ñể ñưa ra ñóng giữ Nghệ an, vua bèn sai Nguyễn Văn Xuân ra trấn thủ Nghệ an.

Hồi ấy, hai trấn Nghệ an, Thanh hoa gặp năm ñói kém, dân chúng nhiều nơi tụ tập làm giặc, quan sở tại không thể chế ngự ñược. Thổ phỉ ở ñạo Thanh bình, Thiện quan cũng tụ họp nổi lên. Thổ tù ðặng Tất Thúc ở  huyện  Sơn  am cậy ñịa thế hiểm vững, chiêu dụ nhiều lần vẫn không chịu ra. Vua lênh cho Lê Văn Duyệt ñi kinh lý các ñịa phương Thanh Nghệ, lấy phó ñô thống Nguyễn Văn Trí, vệ úy Tôn Thất Huy ñi theo giúp việc binh, tham tri Nguyễn Bá Phẩm làm tham lý quân cơ, tham bồi Nguyễn Hữu Nghi giữ việc từ hàn. Phàm các công việc cơ nghi, ñiều khiển quân dân, thấy có lợi thì làm, cái hại thì trừ, cho ñến sự tham nhũng của   quan lại, oan khuất của nhân dân ñều ñược tùy nghi xử trí, những việc lớn thì làm xong phải tâu báo về triều ñình. Vua bảo Văn Duyệt rằng:

- Thanh hoa là ấp thang mộc của quốc gia. Nghệ an cũng là quận tay chân của trẫm. Chuyến ñi này cốt yếu bình ñịnh cho yên  ổ. ðối với kẻ phục mệnh quay  về thì tha cho tội chết; với kẻ quy thuận lập công thì khuyến khích, tùy theo tài năng mà trọng dụng. Công việc của khanh ñiều cốt yếu là khiến cho dân chúng trở lại với cuộc sống yên ổn làm ăn mà thôi.

Văn Duyệt tới Nghệ an, ban bố uy ñức của triều ñình, hỏi han nỗi khốn khổ, bệnh tật của dân. Bọn trộm cướp nghe uy mà tan rã, kẻ thì ñến ñầu thú trước cửa quan, kẻ thì quan quân giết hoặc bắt sống. Trong vùng trở nên yên tĩnh.

Văn Duyệt tâu là dân Nghệ an sở dĩ ñiêu linh khổ sở ñến mức này, xét cho kỹ là bởi hai ñiều: quan trên thì cai trị bất tài, bên dưới nha lại tham lam bạo ngược, khiến dân phải ñi làm giặc. Vậy xin hoàng thượng cử trấn thần ra Nghệ an chiêu  tập họ về an cư, miễn giảm tô thuế, ngừng việc phu dịch thì dân sẽ tự yên.

Thế Tổ chuẩn tâu, sai Nguyễn Văn Xuân ra trấn thủ Nghệ an, Lê Bá Phẩm quyền lãnh hiệp trấn; xuống chiếu miễn thuế ba năm ấy cho Nghê an và  xóa tô  năm trước. Phàm những công việc của trấn mà không cần kíp thì ñều cho bãi bỏ. Duyệt tuyên chiếu xong dân tình ñều vui mừng hớn hở. Xuân lưu lại trấn nhậm, quan trấn cũ là Trần Văn Năng theo Duyệt ñưa quân ra Thanh hoa, truyền hịch cho các phủ huyện trong trấn, phàm bọn ñạo tặc ñang bị truy bắt ñều tha cho về ñầu  thú. Lại sai Nguyễn Văn Khuê, Nguyễn ðức Nhuận  mang thu ñi hiểu dụ các thổ  tù, chỉ cho họ thấy các ñiều họa phúc, khuyên về quy hàng. Trong thời gian đó Văn Duyệt cho ñóng quân bất ñộng. Trấn thủ Thanh hoa lúc bấy giờ là Trần Công Lại không biết ngăn cấm quan lại, ñể chúng sách nhiễu của cải của dân, bị dân tố cáo. Duyệt bèn hặc tội, xin cho bắt tống ngục. Rồi Duyệt lệnh cho các quan sở tại phủ dụ yên ổ dân chúng.

Tin tức tâu lên, vua thấy Duyệt hết lòng thương xót dân chúng, xuống dụ cho dân trấn Thanh hoa và ñạo Thanh bình ñược miễn hết các khoản tô thuế ruộng ñất và các sản vật phải nộp còn thiếu kể từ năm Mậu Dần trở về trước. ðối với dân lưu tán trở về thì miễn tô thuế, binh dịch trong 3 năm. Chiếu ban ra, bọn tội phạm bị  săn ñuổi nhiều năm ñông có ñến mấy trăm ñều bỏ khí giới ñầu hàng, quan quân khôn phải ñi bắt. Nghe tin ấy bọn tội phạm ở các hạt Bắc hà cũng ñều ra ñầu thú. Thổ tù Thượng ñạo là bọn Nguyễn ðình Giá, Quách Tất Thúc, ðinh Thế ðội nghe hịch truyền ñều sợ hãi khuất phục, sai con là Công ra hàng trước. Văn Duyệt bảo Công:

- Về nói lại với cha mày là không ñánh ñược thì ra hàng, nếu không chỉ sớm tối  ta sẽ sai quân ñến hỏi tội.

Công về báo lại bọn Tất Thúc cùng dẫn vợ con mặc áo trắng ra lạy hàng.

Duyệt dâng sớ tâu rằn:

- Xứ sơn man ñịa thế hiểm ác, ít ai dám ñến. Bọn giặc trốn tránh lấy ñó làm nơi ñi về. Nếu cử ñại binh ñi tiễu trừ thì quan tới nơi, bọn chúng ñều bỏ trốn ñược hết. Nếu ñóng giữ lại ở ñất ñó thì núi khe phong chướng, không trụ ñược lâu. Vì thế mà các triều ñại ñều cho ñó là nơi heo hút mà bỏ qua. Nay nhờ oai trời chấn ñộng, bọn chúng ñều bó thân quy hàng. Vậy xin nhân lúc chúng chịu quy phục, ta lấy ñức phủ dụ dạy bảo ñể bọn chúng sửa ñổi cả trong lòng. ðối  với  bọn phủ ra hàng, xin ñược thu dùng tất cả, cho chúng có dịp chuộc tội, phân tán sung vào trong quân, nếu có thành tích thì ñược ghi công, lại làm ñiều ác thì  giết. ðó là một cách quyền nghi ñể chế ngự vậy.

Vua xem biểu khen là kế hay, bèn sai tha tội cho bọn ðình Giá. Chiếu văn viết:

“Bọn các ngươi lâu nay chống lại giáo hóa triều ñình, ñáng phải trừng trị. Nhưng nghĩ rằng bọn ngươi man rợ, dại dột nên chưa tức khắc ra  oai, muốn khoan dung ñể các ngươi tự sửa ñổi. Gần ñây sai quan ñại thần ñi kinh lược, chuyên phủ dụ, chiêu tập dân chúng, chứ bọn tù mọn chúng bay chưa ñáng  hỏi  ñến. Nay các ngươi ñã hối tội ñầu hàng, thể tình ñáng ñược tha thứa. Ta cho phép ñược rửa sạch tội lỗi xưa, gắng sức làm ñiều tốt, ñặng giữ ñược thủy chung”

Văn Duyệt ñược lệnh tiếp nhận cho ðình Giá làm Phòng ngự sứ, Tất  Phúc làm Phòng ngự ñồng trị, bọn Thế ðột chín người làm Phòng ngự thiêm sự, thường cho quần áo, tiền bạc. Từ ñấy giặc giã chấm dứt, dân cư ñược yên ổn.

Mười ñộng châu Sầm Tư trước thuộc về nước Vạn tượng, nay nghe tin Duyệt ñi kinh lược, viên tù trưởng Phì Xỉ Vu Hâm cũng ra trước quân xin nội phụ vào nước ta. Duyệt tâu lên, vua chuẩn cho liệt vào hàng Cống man.

Vừa khi ấy, hiệp tổng trấn Gia ñịnh Trịnh Hoài ðức tâu việc  tổng  trấn  Nguyễn Hoàng ðức bị ốm chết.

Từ năm Gia Long thứ 15 (1816) Nguyễn Hoàng ðức vào trấn thủ Gia ñịnh, thi hành chính lệnh nghiêm minh, bọn trộm cướp ñều biệt tăm, vừa ñây ñược vua giao cho trọng trách phiên trấn phương Nam. Nay nghe tin ðức mất, vua nói với thị thần:

- Hoàng ðức bất khuất không chịu hàng giặc, lặn lội theo trẫm muôn ngàn hiểm nguy, thực hơn hẳn mọi người nhiều lắm. Mấy năm gần ñây, ðức lại vì trẫm ra trấn giữ ba cửa ngõ lớn của quốc gia, ñức nghiệp huân vọng khó ghi ñược hết.

Rồi ban cho gấm lụa, tiền bạc, lại sai quan trấn ðịnh tường ñến làm lễ dụ tế.

Một mặt sai Nguyễn Văn Nhơn lãnh chức tổng trấn Gia ñịnh.

Hồi trước, vua muốn phát ñộng quân ñội và dân chúng Cao miên ñào vét sông Châu ðốc, nhưng Nguyễn Văn Nhơn cho rằng, việc khơi sông là công trình to lớn, nay ñược nước phiên vừa mới phụ về ta, nếu cứ bắt tiến hành nhiều công việc thổ mộc e rằng gây ra kinh ñộng mà khó làm nên việc lớn. Vua ñem ý ñấy hỏi Nguyễn ðức Xuyên, Xuyên xin làm theo lời bàn của Nhơn.  Xuyên nhân ñó tâu với  Thế  Tổ:

- Thiên hạ tuy ñang yên ổn nhưng không thể bỏ lơi việc chiến ñấu. Xin lệnh cho các thành, doanh, trấn lấy ngày mồng bảy tháng Giêng hàng năm thao diễn ñánh trận bằng tượng binh, liền trong ba ngày ñể nhàn việc võ bị.

Khi ấy Xuyên cai quản tượng binh nên bàn như thế. Vua chuẩn y lời tâu của Xuyên.

Việc ở Thanh hoa cũng ñã yên ổn, vua triệu Lê Văn Duyệt về kinh. Duyệt vào triều, gặp lúc vua không khỏe. Vua cho triệu Phạm ðăng Hưng tới, sai thảo di chiếu, sai Lê Văn Duyệt kiêm trông coi năm doanh quân Thần Sách. Duyệt cùng ðăng Hưng nhận di chiếu cố mệnh. Thế rồi vua băng hà ở ñiện Trung hòa.

Vua sinh năm Nhâm Ngọ (năm Càn Long thứ 17 nhà Thanh, Cảnh Hưng thứ 23 triều Lê – 1762). Năm Giáp Ngọ (1774) theo Duệ Tông  vào Nam, sau ñược  nắm giữ quốc chính. Năm Canh Tí (1780) lên ngôi vương. Năm Tân Dậu (1801)  trở về cố ñô Phú xuân. Năm Nhâm Tuất (1802) ñại ñịnh thiên hạ, năm Bính Dần (1806) lên ngôi hoàng ñế, ở ngôi tất cả 40 năm (vương vị 26 năm, ñế vị 14 năm), thọ 58 tuổi.

Lúc ấy các vị thân huân như quốc thúc Tôn Thất Thăng, quý thích Trần Hưng ðạy, Hồ Văn Vui, các bề tôi huân cựu như Phạm Văn Nhơn, Nguyễn Văn Khiêm ñều ñã lần lượt qua ñời. Nguyễn Văn Nhơn thì ở Gia ñịnh, Lê Chất ở Thăng long. Thế là Lê Văn Duyệt, Phạm ðăng Hưng và Nguyễn ðức Xuyên  dẫn văn võ  bá  quan sửa soạn lễ cáo miếu. Ngày mồng 1 thánh Giêng năm Canh Thìn tôn lập hoàng thái tử lên ngôi hoàng ñế, ñổi  niên hiệu là Minh Mệnh, tức là Thánh tổ  Nhân hoàng ñế của bản triều.

Thánh tổ lên ngôi, dẫn quần thần nghị bàn, dâng tôn thụy cho vua cha là Khai thiên hoằng ñạo lập kỷ thùy thống thánh  văn thần vũ tuấn ñức phong công chí  nhân ñại hiếu Cao hoàng ñế, miếu hiệu là Thế Tổ.

Lê Chất, Nguyễn Văn Nhơn dâng biểu xin ñược về kinh chịu tang. Thánh tổ truyền chiếu khen ngợi, bảo Chất tạm ở lại lo việc phòng giữ Bắc thành, cho Trịnh Hoài ðức quyền lãnh trấn thủ Gia ñịnh, cho phép Nguyễn Văn Nhơn ñược về hầu  ñể cùng với ñình thần lo việc tang. Hiệp trấn Thanh hoa Nguyễn Xuân Thạc ñược triệu về kinh sung chức Sơn lăng sứ. Sau ñó sức cho Hộ tào Nguyễn Tường vân và phó tổng trấn Lê Văn Phong ở Bắc thành trông coi công việc Bắc thành ñể cho phép Lê Chất về kinh, cùng với Lê Văn Duyệt sung làm Tổng hộ sứ Sơn lăng. Nguyễn văn Nhơn và Nguyễn ðức Xuyên sung làm Phù liễn sứ. Chọn ngày tốt an tang linh cữu ở lăng Thiên Thụ. Quan hữu tham tri bộ Lại Ngô Vi vâng mệnh soạn văn bia Thánh ñức Thần công. Văn bia viết:

“Năm Giáp Tuất niên hiệu Gia Long thứ 13 sắc xây dựng sơn lăng làng Thiên Thụ ở bên phải là bảo y của hoàng tỷ là Cao hoàng hậu, bên trái là thọ lăng. Hai hàng mà cùng mộ ñó là lấy ý nghĩa càn khôn hợp ñức vậy. Ngày ðinh Mùi  19  thánh Chạp năm Kỷ Mão niên hiệu Gia Long thứ 18 (1819) Hoàng khảo băng hà, ñể di chiếu lại cho thần nối ngôi hoàng ñế. Thần chịu tang bên ñiện chai, lễ nghi khâm liệnm nhất nhất tuân theo mệnh, hết mức lụa là gấm vóc, không cùng trang sức ngọc châu. ðến như việc lo toan ñại sự, dù có ñem tất cả sự giầu có của bốn bể ra làm cũng không dám coi là quá. Tháng tư Tân Sửu năm nay là năm Canh Thìn (1820), việc xây sơn lăng hoàn tất. ðứng trước nấm mồ xanh cỏ, ngắm nhìn sông núi trải dài, ngửng ñầu nghĩ tới thánh ñức công thần rạng rỡ mở mang khai thác, cao dầy vô cùng như trới ñất. Nhưng Hoàng ñế, Chuyên Húc không ham vàng ñá, Nghiêu Thuấn ngai tuổi kiều tùng muốn rong ruổi cao xa, níu kéo chẳng ñược. Chỉ còn biết thuật kể lại sự vẻ vang, rạng rỡ lúc sinh tiền ñề lại cho hậu thế vô cùng, cho nguôi bớt nỗi bi thương khôn xiết, tỏ lòng hiếu thảo chẳng cùng.

Kính nghĩ, Thái Tổ Gia Dụ hoàng ñế ta, mở nên nghiệp chúa, các thánh nối truyền ba trăm năm, bồi ñắp nhưng chưa ñược cao, ñẽo gọt mà chưa tô ñiểm. Nhờ có trời xanh xét người có ñức mà sinh ra hoàng khảo Thế Tổ Cao hoàng ñế ta, bẩm sinh thông tuệ, chí khí anh hùng, giữa tuổi xuân gặp vận khốn khó, trong mất mát tìm sự sống còn. Thề mũi tên diệt cừu thù, vung chiến bào dẹp yên loạn lạc. Thuở ban ñầu giương cờ tuần thú phương Nam, con ñường hiểm nguy trắc trở. Tuy  người thuận kẻ nghịch khác nhau, nhưng bên ít bên ñông khó ñịch. Gian nan trăm trận, lúc thắng lúc thua, quanh quẩn một vùng, khi ñược khi mất. Rồi thông quan  hệ với Lãng Sa, sống nương nhờ Vọng Các. Báo ñen nấp trong mù dầy ñặc, rồng thần ẩn ñáy vực sâu. Vậy mà những bộc thần theo hầu vẫn luôn nhớ tới  xã tắc  nước Tần, các bậc phụ lão ñối với các quan nhà Hán ngày ngày vẫn có  ý  chờ mong. Thế rồi tụ họp những người trung thành tài giỏi, ngự giá quay quân trở về.  ðổ rượu xuống sông cùng hưởng, vác  ñá  trước chịu gian lao. Ban áo long cáo  trước chiến chinh ñể ba quân cùng hưởng. Nếm cơn lúc mạch lúc gấp gáp, dầu trăm nỗi chẳng sờn. Ấy bởi lòng nhân bao trùm muôn vật,  lòng hiếu thảo cảm  ñộng thần linh. Văn ñủ ñể quần thần theo về, vũ ñủ ñể bạo tàn khiếp sợ, mưu của người ñã sẵn, trời lại thuận giúp cho. Sông Tân bình dòng chảy trong xanh, biển Cần giờ trào dâng nước ngọt. Thần Vũ hưởng ứng, chẳng mấy chốc ñủ ñầy, tam linh phù hộ, gian nam thành bằng phẳn. Bởi thế mới có thể dẫm mây dày, lội sông sâu, ầm ầm khí thế không gì chống cự nổi. Quân ta ñến ñâu, gió nổi bão cuốn, lật nhào tổ quạ, bắt sạch chim non, diệt kẻ thù không ñội trời chung, dựng cơ ñồ ñang cơn rối loạn. Làm rạng rỡ nước non xưa, khôi phục lại toàn cõi ñất Việt. Nên công bình ñịnh, rạng ngời chấn ñộng cổ kim, kể từ năm Giáp Ngọ cho ñến năm Nhâm Tuất, trải 29 năm, phía bắc lên ñến Lạng sơn, nam ñến Hà tiên, mở ra 29 miền ñất, cùng quy về hưởng phúc trạch nghiệp lớn, tận hưởng thái bình. Lễ, nhạc, hình, chính thi hành; ñiển chương, pháp ñộ ñầy ñủ. Trường thọ yên vui, yêu thường thân thiết. Khôi nguyên giáo hóa, từ trong nhà ra toàn quốc. Thông qua láng giềng tây bắc mà gây mối hòa hảo lân bang bền vững. Thương xót con cháu Lê, Trịnh mà gìn giữ chẳng phế bỏ ñiển thờ. Dùng binh lâu dài, hiệu quả to lớn, giữ ñược tận thiện tận mỹ, thực không sách vở nào có thể ghi hết ñược. Ôi, lớn lao thay! Công lao ñức nghiệp của hoàng khảo ta ngời ngời trước mắt, như mặt trời mặt trăng không thểche khuất ñược. Thần chỉ kính cẩn tóm tắt những nét ñại lược khắc vào bia Thánh ñức thần công, ñể con cháu thảo hiền ñời ñời chiêm ngưỡng, biết việc tạo dựng ban ñầu ñâu có dễ dàng, ñể nhớ tới gánh nặng gian nan, từ ñó mà tuân theo, ñáp lại lời giáo huấn quý báu của hoàng khảo ta, ñặng kéo dài sự nghiệp tông xã ta ñến muôn vạn năm vô cùng.

Ngày Bính Thìn thánh Bảy năm Minh Mệnh thứ nhất (1820), kính cẩn cúi ñầu chắp tay soạn bài minh rằng:

Hiền hậu là trời Giúp ñỡ muôn dân

Lớn lao là thánh Cứu vớt gian truân

Thời buổi nhiễu nhương Vo ve ruồi nhặng

Phải vận mệnh chăng? Vua là thánh nhân

Tiêu trừ cừu hận Vương sư ñến  ñâu Như sấm như sét!

Bắt ñược kẻ thù Võ công hoàn tất

Trải mười tám năm Mở nền thịnh trị Công ñức lớn lao

Trước sau hoàn mỹ Thánh nhân lìa thế Phép tắc còn ñây

Bóng hình trong mộng Tưởng nhớ chẳng khuây

Nhìn núi Cảnh sơn Nhớ sông Phong thủy Kính khắc bia to

Lưu cho con cháu Thừa hưởng giữ gìn Phát huy rạng rỡ

Nước Việt vững bền ðất trời muôn thuở.

Văn soạn xong dâng lên, Thánh Tổ mừng rỡ, sai khắc vào bia dựng ở phía trước tôn lăng. Sau ñó sai Ngô Vị cùng Hoàng Long Hoán ñi sứ sang nhà Thanh báo việc tang và cầu phong.

HẾT

Mục lục:

Hoàng Việt Long Hưng Chí (Hồi 1 -21)

Hoàng Việt Long Hưng Chí (Hồi 22-34end)