BA THẬP KỶ TRÌ TRỆ CỦA NHẬT BẢN

Thuyết Âm Mưu Từ Bên Ngoài

Năm 1985, năm nước lớn ký Hiệp định Plaza để cân bằng lại thương mại toàn cầu. Đồng yên Nhật tăng giá gấp đôi chỉ trong hơn một năm. Nhiều người nghĩ đây là âm mưu của Mỹ để làm hại Nhật. Nhưng điều kỳ lạ xảy ra: sau cú sốc ban đầu, kinh tế Nhật lại bùng nổ mạnh mẽ từ 1987 đến 1989. Vậy thì vấn đề ở đâu?

Vấn đề nằm ở cách Nhật Bản phản ứng. Chính phủ Nhật hoảng sợ đồng yên mạnh sẽ giết chết ngành xuất khẩu, nên đã làm một việc điên rồ: cắt lãi suất xuống rất thấp và giữ ở mức đó suốt hơn hai năm. Hãy tưởng tượng bạn đột nhiên có thể vay tiền gần như không tốn lãi - bạn sẽ làm gì? Dĩ nhiên là đi vay và đầu tư. Và đó chính xác là điều mọi người Nhật đã làm, tạo ra một cơn sốt đầu cơ khủng khiếp.

Vậy nên, không phải Mỹ phá hoại Nhật. Chính Nhật Bản đã tự bắn vào chân mình bằng chính sách tiền tệ sai lầm và cách xử lý khủng hoảng tồi tệ sau đó.

Nền Tảng Của Thành Công Và Thất Bại

Để hiểu tại sao Nhật sụp đổ thảm hại, phải hiểu họ đã thành công như thế nào. Từ những năm 1950 đến 1980, Nhật Bản tạo ra "kỳ tích kinh tế" - tăng trưởng điên cuồng và trở thành nền kinh tế lớn thứ hai thế giới. Nhưng chính mô hình này chứa đựng hạt giống của thất bại.

Hệ thống Keiretsu - Khi gia đình lớn trở thành trở ngại. Tưởng tượng các tập đoàn khổng lồ như Mitsubishi, Mitsui hay Sumitomo - chúng không phải là những công ty đơn lẻ mà là cả một "gia đình" gồm hàng trăm công ty nhỏ hơn. Họ nắm cổ phần của nhau, có ngân hàng riêng cho nhau vay tiền rẻ, và làm ăn với nhau suốt đời. Trong thời hoàng kim, đây là lợi thế lớn: họ bảo vệ nhau, lên kế hoạch dài hạn, chia sẻ công nghệ.

Nhưng khi khủng hoảng ập đến, cái "gia đình" này trở thành xiềng xích. Khi một công ty yếu, cả "gia đình" phải cứu nó dù biết nó đã hết thuốc chữa. Khi cần phải thay đổi nhanh, họ phải bàn bạc với cả trăm thành viên. Khi cần phá sản công ty kém, không ai muốn làm vì đó là "anh em" của mình. Cái lợi thế ngày xưa trở thành gánh nặng khủng khiếp.

Phụ thuộc vào xuất khẩu - Khi thị trường trong nước bị bỏ quên. Nhật xây dựng cả nền kinh tế quanh việc bán hàng ra nước ngoài. Họ làm điều này quá giỏi đến mức quên mất phát triển thị trường trong nước. Người Nhật tiết kiệm nhiều, tiêu ít. Các ngành phục vụ trong nước yếu kém. Điều tệ hơn: Nhật phải nhập khẩu gần 100% năng lượng - dầu, khí đốt, than. Khi giá năng lượng tăng, toàn bộ nền kinh tế rung chuyển.

Văn hóa cải tiến nhỏ, sợ đột phá lớn. Nhật nổi tiếng với "kaizen" - cải tiến liên tục từng bước nhỏ. Điều này tuyệt vời cho sản xuất ô tô và điện tử. Nhưng trong thời đại internet và công nghệ số, bạn cần đột phá lớn, thử nghiệm nhanh, và chấp nhận thất bại. Văn hóa Nhật lại coi thất bại là ô nhục suốt đời. Quyết định phải có sự đồng thuận của mọi người, nên rất chậm. Kết quả: Nhật không có công ty công nghệ lớn nào giống Google, Amazon hay Facebook.

Cơn Điên Bong Bóng

Sau khi BOJ cắt lãi suất xuống rất thấp và giữ nguyên suốt hơn hai năm, một điều kỳ diệu xảy ra: tiền trở nên rẻ đến mức mọi người đều muốn vay để đầu cơ. Giá cổ phiếu tăng điên cuồng, giá đất tăng điên cuồng hơn nữa.

Hệ thống keiretsu khiến mọi thứ tệ hơn. Công ty A nắm cổ phần công ty B, công ty B nắm cổ phần công ty C, và công ty C lại nắm cổ phần công ty A. Khi giá cổ phiếu tăng, giá trị tài sản của tất cả các công ty đều tăng. Ngân hàng trong "gia đình" thấy tài sản tăng nên cho vay nhiều hơn. Công ty lấy tiền vay để mua thêm cổ phiếu. Giá lại tăng. Vòng lặp điên rồ này cứ tiếp diễn.

Các công ty phát hiện ra kiếm tiền từ đầu cơ dễ hơn nhiều so với sản xuất. Tại sao phải cực nhọc làm ra sản phẩm khi chỉ cần mua bán cổ phiếu và bất động sản là đã giàu? Một số công ty có tỷ lệ giá so với lợi nhuận lên tới hàng trăm lần - điều hoàn toàn phi lý. Cả nước tin rằng giá đất Nhật "không bao giờ giảm". Người ta nói vùng đất nhỏ xíu quanh Hoàng cung Tokyo đắt hơn toàn bộ bất động sản California.

Rồi năm 1990, BOJ tỉnh ngộ và bắt đầu tăng lãi suất gấp đôi trong một năm. Bong bóng vỡ tung. Chỉ số chứng khoán Nikkei rơi từ gần 39.000 xuống còn 15.000 trong hai năm. Giá đất Tokyo cuối cùng chỉ còn 1% so với đỉnh. Hàng nghìn nghìn tỷ đô la bốc hơi.

Sai Lầm Chết Người: Nuôi "Xác Sống" Thay Vì Thanh Lý Nhanh

Đây là lúc mọi chuyện trở nên tồi tệ thực sự. Khi bong bóng vỡ, hàng loạt ngân hàng và công ty nợ chồng chất. Điều bình thường các nước khác làm là: cho phá sản nhanh, thanh lý sạch, để những người khỏe mạnh hơn thay thế. Nhưng Nhật không làm vậy.

Thay vào đó, các ngân hàng che giấu nợ xấu bằng cách cho vay tiền mới để công ty trả nợ cũ. Họ gia hạn nợ mãi mãi. Họ không ghi nhận là nợ xấu trong sổ sách. Tại sao? Vì nếu thừa nhận sự thật, ngân hàng sẽ bị phá sản. Họ cũng hy vọng giá tài sản sẽ phục hồi. Và trong văn hóa keiretsu, bạn không thể để "anh em" của mình chết được.

Hậu quả là thảm khốc. Trong suốt hơn mười năm, hệ thống ngân hàng Nhật không kiếm được lợi nhuận. Đến giữa những năm 1990, hơn một phần tư doanh nghiệp Nhật trở thành "zombie" - công ty không đủ lợi nhuận để trả lãi vay, chỉ sống nhờ ngân hàng liên tục cho vay mới.

Những công ty zombie này gây hại kinh khủng. Chúng bán phá giá vì được trợ cấp lãi suất, khiến các công ty khỏe mạnh không cạnh tranh được. Các doanh nghiệp khởi nghiệp không thể phát triển vì zombie chiếm hết thị trường. Vốn và lao động bị đóng băng trong các công ty kém hiệu quả. Không có áp lực cạnh tranh nên không ai cải tiến. Ngân hàng yếu không dám cho vay dự án mới. Cả hệ thống bị tê liệt.

Trong khi đó, Nhật cũng bỏ lỡ cuộc cách mạng công nghệ thông tin. Trong khi Mỹ và châu Âu đầu tư mạnh vào máy tính, internet, phần mềm từ giữa những năm 1990, Nhật vẫn dành 80% ngân sách công nghệ để duy trì các hệ thống cũ. Một số cơ quan chính phủ Nhật vẫn yêu cầu sử dụng đĩa mềm cho đến tận gần đây.

Chính trị cũng trở ngại. Đảng cầm quyền từ 1955, tạo ổn định nhưng cũng trì trệ. Các cải cách quan trọng đều bị hoãn: mở cửa thị trường lao động, cắt giảm trợ cấp nông nghiệp, cho phép nhập cư nhiều hơn, phá vỡ các tập đoàn cứng nhắc. Văn hóa đồng thuận khiến mọi quyết định đều chậm. Chính phủ sợ thất nghiệp và bất ổn xã hội hơn là lo về hiệu quả kinh tế.

BOJ in tiền và giữ lãi suất gần bằng 0 suốt nhiều thập kỷ. Nhưng thay vì tạo tăng trưởng, chính sách này chỉ giúp zombie tiếp tục sống. Tiền rẻ nhưng không ai muốn vay để đầu tư vì tương lai quá bi quan và không có cơ hội sinh lời.

Nguyên Nhân Quyết Định: Người Già Nhiều, Trẻ Em Ít

Nhưng ngay cả khi Nhật Bản bắt đầu dọn dẹp các công ty zombie từ đầu những năm 2000, nền kinh tế vẫn không phục hồi. Tại sao? Bởi vì có một yếu tố khác đang âm thầm nghiền nát mọi nỗ lực: dân số già đi quá nhanh.

Đây là điểm then chốt mà nhiều người không nhận ra. Mọi vấn đề khác - bong bóng, zombie, thiếu công nghệ, cải cách chậm - đều có thể sửa được trong 10-20 năm nếu có quyết tâm. Nhưng già hóa dân số thì không. Nó cần ít nhất 30-50 năm để đảo ngược, và không có quốc gia nào làm được điều này thành công.

Hãy nghĩ đơn giản thế này: Hiện tại, cứ 100 người đang làm việc ở Nhật thì phải nuôi 49 người già. Đến năm 2050, con số này sẽ là 79 người già trên 100 người lao động. Tưởng tượng gánh nặng đó. Số trẻ em sinh ra mỗi năm ở Nhật giảm liên tục. Năm 2024, chỉ có khoảng 686 nghìn em bé chào đời - thấp nhất kể từ năm 1899. Nếu xu hướng này tiếp tục, Nhật Bản sẽ mất 30% dân số trong 40 năm tới.

Già hóa dân số không chỉ là thiếu người lao động. Nó tạo ra một vòng xoắn ốc tàn phá toàn diện. Người già tiêu dùng ít hơn người trẻ rất nhiều, nên nhu cầu hàng hóa giảm và doanh nghiệp không muốn mở rộng. Chi phí y tế và hưu trí tăng vọt, hút sạch ngân sách nhà nước, không còn tiền để đầu tư vào cơ sở hạ tầng hay giáo dục. Thị trường trong nước co lại, khiến cả nhà đầu tư trong và ngoài nước đều né tránh Nhật Bản. Doanh nghiệp khởi nghiệp không có chỗ để phát triển. Người già tiết kiệm nhiều nhưng không vay, tạo ra dư thừa tiền nhưng lại thiếu cơ hội đầu tư sinh lời. Xã hội già thì bảo thủ, ngại thay đổi, ít sáng tạo. Tâm lý bi quan lan tỏa cả sang thế hệ trẻ.

Chính phủ Nhật đã chi rất nhiều tiền để khuyến khích sinh con: trợ cấp sinh đẻ, hỗ trợ chăm sóc trẻ, nghỉ thai sản có lương. Nhưng kết quả gần như bằng không. Tại sao? Vì chi phí nuôi con, giá nhà và chi phí giáo dục quá cao. Thu nhập không tăng trong 30 năm. Văn hóa làm việc quá tải, nhiều người chết vì làm việc quá sức. Cân bằng công việc và gia đình rất tệ. Áp lực xã hội phải là "mẹ hoàn hảo" khổng lồ. Kết hôn muộn và ít hơn. Tỷ lệ độc thân tăng cao. Người trẻ bi quan về tương lai và không muốn con cái phải chịu khổ như mình.

Điểm quan trọng nhất: Nhật Bản đã bắt đầu dọn dẹp các công ty zombie từ đầu những năm 2000. Hệ thống ngân hàng đã lành mạnh hơn nhiều vào giữa những năm 2000. Nhưng tăng trưởng kinh tế vẫn không bật lại. Tại sao? Bởi vì dân số già làm cho tiêu dùng yếu, đầu tư giảm và động lực đổi mới biến mất. Ngay cả khi đã dọn dẹp zombie, thị trường trong nước vẫn tiếp tục co lại do già hóa, khiến doanh nghiệp không có lý do gì để đầu tư và mở rộng. 

Vòng Luẩn Quẩn Không Lối Thoát

Tất cả các nguyên nhân này không tồn tại độc lập mà tương tác và làm tệ hơn lẫn nhau. Bong bóng vỡ làm ngân hàng ngập nợ xấu. Ngân hàng che giấu bằng cách cho vay mới trả nợ cũ. Zombie banks cho vay zombie firms. Nguồn lực bị đóng băng trong các doanh nghiệp kém. Năng suất đình trệ vì không có đổi mới. Tăng trưởng yếu dẫn đến thu nhập thấp. Dân số càng già thêm, tiêu dùng càng giảm, chi y tế càng tăng. Thị trường co lại. Doanh nghiệp không đầu tư. Lãi suất giảm xuống âm. Chính sách tiền tệ mất tác dụng. Ngân sách cạn kiệt vì chi hưu trí và y tế. Không đủ tiền cho cải cách. Tiếp tục phải nuôi zombie. Rồi quay lại vòng lặp. Mỗi vòng lặp làm tình hình tệ hơn, tạo ra những vết sẹo không thể xóa.

So với các nước khác: Mỹ sau khủng hoảng 2008 thanh lý ngân hàng nhanh, dân số còn trẻ, và phục hồi chỉ sau 5-6 năm. Châu Âu sau khủng hoảng nợ 2010 tuy chậm hơn nhưng vẫn có cơ chế thanh lý, có nhập cư để bù đắp già hóa, phục hồi không đồng đều nhưng không trì trệ 30 năm. Còn Nhật Bản nuôi zombie suốt 15-20 năm, già hóa nhanh nhất lịch sử mà hầu như không có nhập cư, hệ thống keiretsu cứng nhắc không thay đổi được, và văn hóa sợ thất bại khiến mọi cải cách đều khó khăn. Kết quả: trì trệ hơn 30 năm và vẫn chưa thấy hồi kết.

Tại sao Nhật không thể thoát ra? Vì sự kết hợp chết người của bốn yếu tố: thời điểm tồi tệ (bong bóng vỡ đúng lúc dân số bắt đầu già nhanh), phản ứng sai lầm (nuôi zombie thay vì thanh lý nhanh), cấu trúc cứng nhắc (chính trị, văn hóa và hệ thống keiretsu cản trở mọi cải cách), và nhân khẩu học (già hóa ngăn chặn mọi nỗ lực phục hồi).

Vậy Nhật Bản có cơ hội nào không? Rất khó, nhưng không hoàn toàn vô vọng. Một số điều đã quá muộn: không thể đảo ngược già hóa trong một hai thập kỷ, đã mất cả một thế hệ người trẻ lớn lên trong bi quan và thiếu động lực đổi mới, tụt hậu công nghệ số rất khó bù đắp.

Nhưng vẫn có vài điều có thể làm: Thứ nhất, tự động hóa và trí tuệ nhân tạo ở mức tối đa. Robot và AI có thể bù đắp phần nào sự thiếu hụt lao động và tăng năng suất. May mắn là Nhật vốn có thế mạnh về robot công nghiệp. Thứ hai, cải cách nhập cư một cách triệt để. Hiện tại chỉ có khoảng 2% dân số Nhật là người nước ngoài. Nếu mở cửa rộng rãi hơn, sẽ có thêm lực lượng lao động trẻ. Đây là giải pháp nhanh nhất, nhưng gặp kháng cự văn hóa rất lớn. Thứ ba, thanh lý những zombie còn sót lại để giải phóng nguồn lực cho các doanh nghiệp mới. Thứ tư, cải cách thị trường lao động bằng cách phá bỏ hệ thống việc làm suốt đời, tăng tính linh hoạt và khuyến khích khởi nghiệp. Thứ năm, tăng tỷ lệ phụ nữ tham gia lao động vì hiện tại chỉ có 53% phụ nữ làm việc so với 75% nam giới.

Triển vọng thực tế: GDP Nhật có thể sẽ tiếp tục tăng trưởng rất chậm, khoảng 0-1% mỗi năm. Chất lượng sống có thể duy trì được nhờ tự động hóa. Nhưng rất khó để Nhật trở lại là "cường quốc kinh tế" như thập niên 1980. Già hóa dân số sẽ là thách thức an ninh quốc gia lớn nhất của thế kỷ 21, không chỉ cho Nhật Bản mà cho cả thế giới.

Nguồn Nghiên cứu Lịch Sử