Cộng Hòa (The Republic)-Plato (3)

‘Quý hữu sẽ nghĩ chẳng có gì kỳ lạ người nào đó sau khi chiêm ngưỡng cuộc đời siêu việt đi xuống cuộc đời trần thế, chứng kiến mọi thói hư tật xấu của cuộc đời cư xử vụng về, tỏ ra hết sức luống cuống, nực cười, nếu trong khi vẫn còn lóa mắt, chưa làm quen với bóng tối bao quanh, nếu bị ép buộc ra tòa hoặc đâu đó tranh biện về bóng mờ của công bình chính trực hoặc hình thù chỉ là bóng mờ, bị đẩy vào vòng tranh luận về khái niệm bóng mờ, [e] người chưa hề nhìn thấy công bình chính trực chủ trương phải không?’

‘Thưa, chuyện đó chẳng có gì kỳ lạ.’

‘Nhưng [518a] người hiểu biết sẽ nhớ mắt có thể không nhìn thấy theo hai cách khác nhau, do nguyên nhân từ hai trạng huống khác nhau, chuyển dịch từ ánh sáng vào bóng tối hoặc từ bóng tối ra ánh sáng. Nếu chấp nhận sự kiện người đó cũng nhận ra sự thể tương tự có thể áp dụng cho tâm trí. Vì  thế khi thấy tâm trí ai đó ở tình trạng hỗn loạn, không thể nhận định sự việc rõ ràng, người đó sẽ không cười mà không suy nghĩ. Thay vì thế người đó sẽ tự hỏi phải chăng tâm trí người này vừa từ lối sống liên hệ tới thế giới sáng sủa đi vào nên bị lóa mắt vì bóng tối không quen thuộc, hay phải chăng đi từ chỗ tương đối tối tăm sang chỗ tương đối sáng sủa do ánh sáng mãnh liệt bị quáng lóa nên không nhìn thấy gì. Khi đã phân biệt hai trạng huống và hai lối sống, người đó sẽ khen ngợi bất kể ai [b] người đó thấy ở trạng huống thứ hai,thương hại bất kỳ ai ở trạng huống thứ nhất. Nếu người đó định tâm cười người nào ở trạng thái thứ hai, giải trí như vậy trong trường hợp này không phi lý bằng cất tiếng cười nhằm người từ ánh sáng trên cao trở về.’

‘Tiên sinh trình bày chí ư hợp lý.’

‘Nếu điều đó đúng, ngô bối phải bác bỏ quan niệm giáo dục có người chủ trương, họ nói tâm trí không có hiểu biết, họ có thể đưa hiểu biết vào tâm trí

[c] làm như họ có thể đem thị giác vào cặp mắt bị mù.’ ‘Thưa, họ khẳng định như thế thật.’

‘Trái lại tranh luận hiện tại cho thấy khả năng học hỏi tồn tại tự nhiên trong tâm trí mọi người, bộ phận cơ thể con người sử dụng để học hỏi giống con mắt không thể quay từ bóng tối sang ánh sáng nếu toàn bộ cơ thể không xoay; vì thế tâm trí phải xoay toàn bộ từ thế giới biến dịch tới lúc tâm trí có thể nhìn thẳng thực tại, [d] chói lọi hơn hết trong mọi thực tại, ngô bối gọi là chân thiện, phải thế không?’ ‘Thưa, phải.’

‘Giáo dục là nghệ thuật thực hiện việc làm vừa kể, nghệ thuật chuyển đổi. Giáo dục phải trù tính phương pháp làm thế nào tâm trí có thể xoay quanh hết sức dễ dàng và hữu hiệu. Giáo dục không phải nghệ thuật đưa thị giác vào tâm trí, mà phải tiến hành từ ý thức tâm trí đã sở đắc khả năng đó, song xoay không đúng cách hoặc nhìn không đúng chỗ. Đó là việc giáo dục phải giải quyết.’

‘Chắc vậy quá.’

‘Cho nên phần còn lại của cái thường gọi là phẩm chất của tâm trí [e] có lẽ giống phẩm chất của thể xác, ở chỗ phẩm chất đó thực ra không bẩm sinh, mà được cấy trồng do huấn luyện, thực tập về sau. Dẫu thế, chắc hẳn dường như có phẩm chất thiêng liêng, hiểu biết không bao giờ mất khả năng của nó, [519a] trái lại tác dụng hữu dụng và bổ ích, hoặc vô dụng và vô ích theo hướng tâm trí xoay tới. Quý hữu đã bao giờ để ý ánh mắt sắc sảo, cách nhìn ma lanh của loại người thường gọi là xấu xa, song khéo léo chưa? Tâm trí nhỏ mọn, nhưng thị giác bén nhạy, xuyên suốt nhìn thẳng vấn đề liên quan tới họ; thị giác của họ thực ra không yếu, song họ bị ép buộc phải phục vụ mục đích xấu xa, bởi thế thị giác càng sắc sảo, xấu xa càng xác thực.’

‘Thưa, tiện nhân có nhận thấy điều đó.’

‘Trái lại giả dụ nếu tâm trí loại này được uốn nắn, xén tỉa ngay từ lúc còn thơ ấu, [b] phát triển dị hợm, bất thường thuộc về thế giới trần thế bứt bỏ, tiệc tùng, ăn uống lu bù, khoái lạc tương tự, tất cả như cục chì nặng trĩu lôi kéo tâm trí nhìn xuống... và giả dụ nếu, bản nhân nhắc lại, thoát khỏi ràng buộc vừa kể, tâm trí quay nhìn sự vật thực sự, lúc đó vẫn tâm trí đó của vẫn người đó cũng sẽ nhìn sự vật rõ ràng, như nhìn sự vật tâm trí quay nhìn bây giờ.’

‘Vâng, chắc vậy.’

‘Hơn thế, phải chăng không phải hay quả thực chỉ là hậu quả tất nhiên đối với nhận xét ngô bối đưa ra trước đây: người vô học không có kinh nghiệm về sự thật chẳng bao giờ có thể cai quản thành quốc đích đáng, [c] người được phép bỏ cả cuộc đời theo đuổi trí thức thuần túy liên tục đến cùng cũng vậy? Người thứ nhất sẽ thất bại vì không có mục đích duy nhất để theo đuổi khi làm việc công cũng như tư. Người thứ hai sẽ thất bại vì không hành động cụ thể, trong khi còn tại thế, tưởng tượng đã lẻn ra ngoài thế giới tới định cư ở đảo thần tiên.’ ‘Thưa, đúng thế.’

‘Do vậy với tư cách người làm luật, nhiệm vụ của ngô bối là ép buộc tâm trí tuyệt hảo [d] vươn tới cái ngô bối mệnh danh hình thức cao nhất của hiểu biết, đi lên để nhìn thấy chân thiện như ngô bối miêu tả. Khi tâm trí đã hoàn tất hành trình, nhìn thấy chân thiện đầy đủ, ngô bối không nên để họ xử sự như họ được phép xử sự bây giờ.’

‘Tiên sinh muốn nói gì vậy?’

‘Ở lại thế giới trên cao, không muốn trở lại hang động phía dưới, chia sẻ cùng tù nhân nhọc nhằn cũng như vui thú, bất kể tầm thường hay cao cả.’

‘Nhưng như vậy không công bình chút nào. Ngô bối bắt họ sống cuộc đời khổ sở hơn cuộc đời sung sướng họ mong đợi.’

‘Quý hữu ơi, quý hữu lại quên mục đích của việc soạn thảo luật lệ [e] không nhằm đem sung sướng đặc biệt cho thành phần đặc biệt nào trong xã hội, mà mang sung sướng cho toàn thể xã hội. Nhà làm luật sẽ sử dụng thuyết phục hoặc ép buộc [520a] quần chúng đoàn kết, giáo dục họ chung hưởng lợi ích mỗi cá nhân cống hiến cho cộng đồng, cùng lúc nuôi dưỡng thái độ không để bất cứ ai thỏa mãn bản thân, muốn xoay hướng nào tùy ý, mà làm mỗi người là mắt xích kết nối, ràng buộc tất cả.’

‘Tiên sinh nói phải, tiện nhân quả thực quên mất.’

‘Vậy Glaucon ơi, quý hữu sẽ thấy ngô bối không bất công với triết gia xuất hiện trong thành quốc mà sẽ nói chuyện hoàn toàn công bình khi yêu cầu họ phải chăm lo và có trách nhiệm với người khác. Ngô bối [b] sẽ nói với họ người trở thành triết gia chào đời ở thành quốc khác có lý khi từ chối không tham dự chính sự phiền hà, nhọc nhằn. Bởi sản sinh ra họ xã hội hoàn toàn không chủ tâm, không cố ý. Vì thế và chỉ vì thế cái tự phát tự sinh sẽ cảm thấy không phải đền trả công lao nuôi dưỡng và không nợ nần ai hết. Nhưng ngô bối sẽ nói: “Quý vị không phải vậy. Ngô bối nuôi dưỡng quý vị vì quý  vị và vì thành quốc để hành xử như lãnh tụ và quân vương trong quần chúng như ong chúa trong tổ ong; quý vị được giáo dục tốt đẹp, chu đáo hơn người khác, trang bị phẩm chất giá trị để đủ khả năng tham dự như người hành động và người suy tư phối hợp triết lý với chính trị áp dụng cả hai vào cuộc đời. [c] Do đó quý vị phải từng người lần lượt đi xuống sống với đồng bạn trong hang động, làm quen nhìn trong bóng tối. Làm quen xong quý vị sẽ nhìn tốt hơn họ sống mãi mãi ở dưới đó cả ngàn lần; quý vị sẽ nhận ra bóng mờ khác nhau là thế nào, quý vị sẽ biết bóng mờ đó của hình ảnh nào, vì quý vị đã nhìn sự thật về cái chân, cái thiện, cái mỹ. Bởi thế quý vị và ngô bối sẽ thấy cuộc đời trong thành quốc thực sự thức tỉnh, chứ không mơ màng, như ở đa số thành quốc hiện hữu, sống trong đó con người giao chiến với nhau về bóng mờ, giành giật với nhau về quyền hành chính trị [d] làm như đó là phần thưởng lớn lao. Sự thật hoàn toàn khác hẳn, và sự thật thế này. Ở thành quốc người cầm quyền tương lai đón nhận nhiệm vụ không mấy hăm hở, chính quyền sẽ vô cùng tốt đẹp, xã hội rất ư ổn định, trong khi ở thành quốc người cầm quyền đón nhận nhiệm vụ hết sức hăng say, chính quyền sẽ vô cùng tồi tệ.”’

‘Chắc chắn vậy, tiện nhân hoàn toàn đồng ý.’

‘Quý hữu có nghĩ khi nghe ngô bối nói thế người ngô bối nuôi dưỡng sẽ nghi ngờ không đồng ý, sẽ từ chối không tham gia việc cai trị nặng nhọc, từng người luân phiên điều khiển thành quốc, trong khi vẫn sống với nhau phần lớn thời gian trong vùng đất thanh khiết, không khí trong lành không?’

‘Không, họ không thể từ chối. Vì ngô bối chỉ đưa ra yêu cầu công bình với người công bình. [e] Hiển nhiên, khác người cầm quyền hiện thời ở các thành quốc ngày nay, họ sẽ tiến tới việc cầm quyền như nhiệm vụ cần thiết, không thể trốn tránh, như đòi hỏi tất yếu không thể miễn trừ.’

‘Đúng thế, quý hữu. Sự thật là nếu muốn có thành quốc cai trị tốt đẹp xuất hiện, quý hữu phải tìm cho người cầm quyền tương lai cuộc đời tốt đẹp hơn việc cầm quyền. Vì chỉ khi đó [521a] và chỉ ở đó thôi, quý hữu mới có chính quyền do người giàu có thực sự điều khiển, nghĩa là, giàu có không phải về vàng bạc, mà giàu có về khả năng đem lại hạnh phúc, sung sướng, thảnh thơi cho cuộc đời và con người. Trái lại, trong việc trị nước, nếu quý hữu để bọn nghèo đói, thèm khát lợi ích riêng tư cầm quyền, tưởng tượng vị thế ưu tiên, thầm nhủ quyền bính vô hạn, họ sẽ vồ chộp, vơ vét của cải con người thèm muốn, quý hữu sẽ không có thành quốc cai trị tốt đẹp hiện hữu. Khi quyền hành trở thành đối tượng cần giành giật, đó là chiến tranh, đó là nội chiến, chiến tranh trong gia đình, họ tìm cách giếtlẫn nhau, mâu thuẫn nội tại hủy hoại cả họ lẫn xứ sở.’

‘Thưa, đúng quá!’

‘Theo quý hữu có cuộc đời nào ngoài cuộc đời triết lý chân thực [b] coi nhẹ địa vị, xem thường quyền hành chính trị mang lại không hở?’

‘Không, trời ơi, thưa không, tiện nhân không thấy.’

‘Điều ngô bối cần là người cầm quyền phải là người không mê quyền hành. Nếu không ngô bối sẽ có địch thủ tranh giành, đánh lộn vì ham quyền hành.’

‘Chắc vậy.’

‘Vậy người nào quý hữu sẽ yêu cầu đảm đương trọng trách bảo vệ thành quốc nếu không phải người ngoài am tường nguyên tắc cai trị khôn khéo, sở đắc uy thế khác uy thế chính trị, vui hưởng cuộc đời tốt đẹp hơn cuộc đời chính trị?’

‘Quả thực không có người nào.’

‘Vậy [c] quý hữu có muốn ngô bối tìm hiểu người loại này đào tạo như thế nào, dẫn lên nhìn ánh sáng ra sao, như người trong chuyện nhỏm dậy bay từ âm phủ lên thiên đình gia nhập hàng ngũ thần linh không?’

‘Làm sao không, thưa, tiện nhân rất muốn.’

‘Sự thể không phải việc ngô bối có thể giải quyết như tung mảnh sứ sấp ngửa, mà là chuyển đổi tâm trí từ ngày tối như đêm sang ngày sáng thật sự, leo lên đi vào thực tại ngô bối sẽ khẳng định là triết lý chân thực, theo đuổi hiểu biết thực sự.’

‘Vâng, dĩ nhiên.’

‘Do vậy ngô bối phải cố gắng tìm cho ra loại môn học có khả năng tạo tác dụng như thế.’ [d]

‘Nhất định.’

‘Ờ, vậy thì, Glaucon ơi, môn học nào là môn học lôi kéo tâm trí con người từ thế giới biến dịch đưa sang thế giới thực tại? Ô, khi nói câu này bản nhân sực nhớ ngô bối nói người cầm quyền lúc trẻ phải huấn luyện là quán quân trong chiến tranh, phải không?’

‘Vâng, ngô bối nói thế.’

‘Vậy môn học ngô bối tìm kiếm cũng phải có đặc tính này ngoài đặc tính khác, không vô dụng đối với chiến tranh.’

‘Tiên sinh muốn nói thế nào?’ ‘Phải có giá trị đối với chiến binh.’ ‘Vâng, nhất định phải, nếu có thể.’

‘Ừ, ngô bối đã sắp xếp huấn luyện họ về thể dục, văn chương và âm nhạc.’ [e]

‘Đúng thế.’

‘Trong hai môn, huấn luyện thể dục liên hệ tới thực trạng biến dịch và băng hoại, vì môn này trông coi tình trạng tăng trưởng và suy tàn của thân thể.’

‘Vâng, rõ ràng.’

‘Vậy sẽ không là môn học ngô bối tìm kiếm.’ [522a] ‘Không.’

‘Thế vấn đề giáo dục văn chương và âm nhạc ngô bối miêu tả trước đây thì sao?’

‘Nhưng nếu tiên sinh còn nhớ, cả hai bổ sung huấn luyện thể dục. Cả hai huấn luyện vệ quốc để có thói quen, sử dụng âm nhạc cùng nhịp điệu để sản sinh hài hòa nội tâm, quân bình tính tình, không sản sinh hiểu biết. Liên hệ với thể dục là thói quen khác, gần gũi thói quen này, phô diễn trong văn chương, hư cấu hay hiện thực, nên có tác dụng tương tự. Tuy thế người ta không thấy trong đó có cái gì có thể dẫn dắt người học hỏi tới mục đích tiên sinh đang tìm kiếm lúc này.’

‘Trí nhớ chính xác, [b] nhờ thế bản nhân nhớ lại! Đúng rồi, ngô bối sẽ không tìm cái ngô bối muốn tìm ở đó. Nhưng, trời đất ơi, ngô bối tìm cái đó ở đâu, hở Glaucon quỷ quái? Vì mọi khả năng kỹ thuật, tay nghề thực tiễn đều có vẻ quá tầm thường.’

‘Chắc vậy. Nhưng nếu ngô bối gạt bỏ cả hai, cũng như thể dục và văn hóa, thử hỏi còn cái gì?’

‘À, nếu không thể nghĩ ra cái gì ngoài mấy môn vừa kể, ngô bối phải tìm đặc trưng nào đó tất cả đều chia sẻ.’

‘Tiên sinh muốn nói thế nào?’

‘Chẳng hạn, [c] có một cái mọi ngành nghề, công nghệ, trí thức hay khoa học đều sử dụng, một trong những cái đầu tiên tất cả ngô bối cần phải học.’

‘Tiên sinh muốn nói cái gì?’

‘Cái hoàn toàn tầm thường để phân biệt giữa một, hai, ba. Tóm lại, bản nhân muốn nói con số và cách tính. Có đúng mọi khoa học, mọi kiến thức, mọi nghệ thuật đều phải làm vậy không hở?’

‘Thưa, đúng, tất cả đều phải.’

‘Cả chiến tranh nữa và bất kể hoạt động nào?’ ‘Không sao tránh khỏi.’

‘Bản nhân [d] tự hỏi không biết quý hữu có nhận ra Agamemnon là vị tướng tức cười hết sức hay không. Quý hữu không để ý ư mỗilần xuất hiện trong bi kịch Palamedes lại khẳng định vì đã phát minh ra con số anh ta dàn quân vây hãm thành Troa, kiểm tra chiến thuyền cùng mọi thứ đem theo? Sự thể hàm ý trước đó chưa ai đếm, Agamemnon dường như không biết ông có bao nhiêu chân, vì quả thực không biết đếm. Nếu sự thật là vậy quý hữu nghĩ ông ta là loại tướng thế nào?’

‘Hết sức kỳ cục, theo tiện nhân, nếu quả thực là thế.’

‘Vậy [e] ngô bối có sẽ đòi hỏi người lính phải biết tính và đếm cùng nhiều việc khác không?’

‘Vâng, dĩ nhiên, cần thiết hơn hết, nếu người lính muốn hiểu tổ chức đội quân, nhất là theo tiện nhân, nếu muốn trở thành con người.’

‘Có ý kiến về môn học, song bản nhân không biết [523a] quý hữu có đồng ý với bản nhân không?’

‘Môn nào?’

‘Có vẻ như đó là môn học ngô bối đang tìm, dẫn đưa một cách tự nhiên đến hành động nhận thức. Nhưng hình như chưa ai sử dụng đúng cách khả năng hoàn bị của nó để lôi kéo con người hướng tới thực tại.’

‘Tiên sinh nói thế là thế nào?’

‘Bản nhân sẽ cố gắng giải thích quan điểm. Trong tâm trí bản nhân phân biệt sự vật có khả năng dẫn tới hoặc không dẫn tới cái ngô bối đang nói. Bản nhân sẽ cố gắng đưa quý hữu tới chỗ cũng nhận ra tình trạng khác biệt, rồi cho biết có đồng ý hay không, như vậy ngô bối mới có thể nhìn rõ hơn sự thể có đúng như bản nhân linh cảm không.’

‘Xin giải thích.’

‘Vâng, đồng ý. Quý hữu biết có nhận thức không đòi hỏi vận dụng tư tưởng, vì [b] giác quan có thể nhận xét thích đáng, nhưng có nhận thức đòi hỏi vận dụng tư duy, vì giác quan không thể cung ứng kết quả khả tín.’

‘Chắc hẳn tiên sinh muốn nói sự vật xuất hiện từ xa hay sự vật vẽ theo phối cảnh.’

‘Không, quý hữu chưa hiểu ý bản nhân.’ ‘Vậy tiên sinh muốn nói thế nào?’

‘Nói nhận thức không đòi hỏi tư tưởng trợ giúp bản nhân muốn nói nhận thức không cùng lúc đem vào nhận thức trái ngược; [c] nhận thức đòi hỏi tư tưởng trợ giúp là nhận thức đưa vào giác quan như thế nên trong giác quan cảm giác trở nên mơ hồ giữa hai trái ngược, bất kể khoảng cách gần xa. Tuy nhiên, quý hữu sẽ hiểu rõ hơn nếu bản nhân nói thế này. Đây là, ngô bối nói, ba ngón tay, ngón út, ngón áp út, ngón giữa.’

‘Vâng, đúng thế.’

‘Tưởng tượng bản nhân nói về ba ngón tay như thể đang nhìn thật gần. Dẫu vậy còn điểm nữa bản nhân muốn quý hữu để ý.’

‘Điểm gì?’

‘Ờ, mỗi ngón trông đều là ngón tay, không có khác biệt nếu ở cuối hay ở giữa, [d] trắng hay đen, dầy hay mảnh. Chỗ này hầu như không có gì ép buộc tư tưởng người bình thường hỏi hoặc nghĩ thế nào là ngón tay, vì trong quá trình nhìn thị giác không hề cho tư tưởng hay ngón tay cũng là đối nghịch của ngón tay.’

‘Chắc chắn không.’

‘Bởi thế nhận thức loại này hiển nhiên không kêu gọi hoặc đánh thức tư tưởng.’ [e]

‘Chắc không.’

‘Nhưng kích thước ngón tay thì sao? Thị giác có thể phân biệt chính xác ngón tay to hay nhỏ không? Có cần phân biệt trong khi nhìn ngón nào ở giữa hay ở cuối không? Xúc giác có thể phân biệt độ dầy, độ mỏng, độ cứng, độ mềm không? Mọi giác quan có thực bất lực không thể nhận thức đặc tính như thế không? Giác quan có hoạt động như thế này không: [524a] xúc giác chẳng hạn quan tâm tới độ dầy cũng phải quan tâm tới độ mỏng, báo cáo cho tâm trí biết theo nhận thức của xúc giác vật đó vừa cứng vừa mềm. Đúng không?’

‘Thưa, đúng vậy.’

‘Trong trường hợp như thế tâm trí có thấy khó hiểu giác quan này nói cứng nghĩa là gì, nếu giác quan này nói vật đó cũng mềm không? Hoặc nhẹ và nặng nghĩa là gì, nếu giác quan liên hệ cho thấy cái tưởng nặng lại nhẹ và cái tưởng nhẹ lại nặng?’

‘Thưa, có, [b] vì chỉ dẫn như vậy khiến lúng túng tâm trí cần tìm hiểu.’

‘Bởi thế trong trường hợp này tâm trí triệu gọi lý luận và tư duy tìm cách điều tra mỗi sự vật báo cáo cho tâm trí hay là một hay hai.’

‘Dĩ nhiên.’

‘Nếu câu trả lời là hai, vậy mỗi cái có là thực thể riêng biệt không?’ ‘Có.’

‘Nếu mỗi cái là thực thể riêng biệt, và hai cái là hai, tâm trí sẽ nhận thức hai thực thể riêng biệt; [c] vì nếu hai cái không tách biệt, tâm trí sẽ không nhận thức là hai, mà là một.’

‘Thưa, đúng thế.’

‘Nhưng trong ví dụ hiện thời ngô bối nói thị giác cũng nhận thức lớn và nhỏ không như phẩm chất riêng biệt, song hòa lẫn với nhau. Có phải thế không?’

‘Vâng, ngô bối nói vậy.’

‘Muốn làm sáng tỏ vấn đề tư duy buộc lòng phải áp dụng cách tiếp cận đối nghịch, nhìn lớn và nhỏ như phẩm chất khác biệt và riêng biệt, không hòa lẫn với nhau – tiến trình ngược với tiến trình thị giác.’

‘Thưa, đúng.’

‘Bởi thế mới có câu hỏi, bản chất lớn và nhỏ thực sự là gì?’ ‘Vâng, đúng quá.’

‘Và vì thế ngô bối đi tới chỗ gọi cái là lý tính phân biệt với cái là hữu hình.’ ‘Chí lý quá chừng.’ [d]

‘Ơ, đúng rồi, đó là điều bản nhân muốn diễn tả trước đây khi nói có sự vật triệu gọi, có sự vật không triệu gọi tư duy. Sự vật ảnh hưởng giác quan theo đường lối trái ngược cùng thời gian bản nhân xác định là triệu gọi tư duy, trong khi sự vật không ảnh hưởng giác quan bản nhân miêu tả như không triệu gọi hành động nhận thức.’

‘Thưa, bây giờ am tường tiện nhân đồng ý với tiên sinh.’

‘Vậy theo quý hữu trong hai loại thì con số và đơn vị một thuộc loại nào?’ ‘Thưa, tiện nhân không biết.’

‘Ấy, căn cứ vào những gì ngô bối nói trước đây quý hữu lý luận tìm cho ra. Nếu nhận thức về đơn vị một của ngô bối, trong nó và chính nó, bằng thị giác hay bất kể giác quan nào, hoàn toàn không mơ hồ, trong trường hợp đó nhận thức không lôi kéo tâm trí [e] hướng tới thực tại như nhận thức của ngô bối về ngón tay đã làm. Trái lại, nếu luôn luôn phối hợp với nhận thức của cái đối nghịch, và hình như bao hàm cả đơn vị nhiều lẫn đơn vị một, trong trường hợp đó nhận thức kêu gọi vận dụng suy luận, thúc đẩy tâm trí phải tìm hiểu, tâm trí phải vùng vẫy suy nghĩ và gạn hỏi đơn vị một chính nó là gì; nếu sự thể là vậy, tìm hiểu đơn vị một là một trong số tìm hiểu dẫn tâm trí đi lên, [525a] đưa tâm trí hướng tới hình ảnh thực tại.’

‘Vâng, nhận thức về đơn vị một theo thị giác chắc chắn có đặc tính này tới mức độ đáng kể. Vì ngô bối nhìn cùng một vật cùng một lúc vừa như đơn vị một vừa như đơn vị nhiều bất tận.

‘Nếu đúng với đơn vị một, sự thể sẽ đúng với mọi con số nói chung.’

‘Chắc vậy.’

‘Hơn thế, nghệ thuật đếm và tính hoàn toàn liên hệ tới con số.’ ‘Dĩ nhiên.’

‘Do vậy [b] xem ra có vẻ như cả hai sẽ dẫn tâm trí hướng tới sự thật.’ ‘Vâng, nhằm mục đích đó cả hai hiệu lực vô cùng.’

‘Vậy cả hai sẽ nằm trong số môn học ngô bối đang dò tìm. Quân nhân phải nghiên cứu để có thể tổ chức hàng quân, triết gia về phần mình vì bổn phận phải học hỏi để có thể rời bỏ thế giới biến dịch đi vào tiếp xúc với thực tại, nếu không sẽ chẳng bao giờ có khả năng lý luận và tính toán.’

‘Đúng thế.’

‘Vệ quốc của ngô bối phải vừa là chiến binh vừa là triết gia.’ ‘Dĩ nhiên.’

‘Bởi thế, Glaucon ơi, môn này là môn thích hợp. Ngô bối lập pháp và thuyết phục người nắm địa vị quan trọng trong thành quốc theo học số học. [c] Ngô bối sẽ đòi hỏi họ đừng tiếp cận môn học một cách tài tử, mà phải miệt mài theo đuổi chừng nào thấu hiểu mới thôi, bằng tư duy thuần túy, con mắt của tâm trí, chiêm nghiệm bản chất con số thực sự là gì. Họ không được theo đuổi môn này nhằm sử dụng vào dịch vụ thương mại, như thể họ là thương gia hoặc chủ tiệm, mà sử dụng vào mục đích chiến tranh và vươn tới thoải mái nhằm chuyển đổi tâm trí từ thế giới biến dịch sang thế giới thực tại và sự thật.’

‘Phát biểu tuyệt vời.’

‘Hơn thế, [d] vì đã nói tới học hỏi số học, bản nhân nhận thấy môn học quả thật là phương tiện ý nhị và ích dụng rộng lớn về nhiều mặt đối với mục đích của ngô bối, nếu học hỏi vì mục đích hiểu biết, không vì mục đích thương mại.’

‘Theo cách nào?’

‘Theo cách ngô bối vừa nói. Môn học cương quyết lôi kéo tâm trí đi lên, ép buộc tâm trí tranh luận về con số, nhất định không chấp nhận giới hạn tranh

luận vào con số gắn liền với vật thể hữu hình hoặc hiển nhiên. Quý hữu biết

[e] toán học gia tài ba xử sự ra sao? Nếu trong tranh luận có người bảo có thể chia đơn vị một, họ sẽ cười và không đồng ý. Nếu quý hữu chia đơn vị một thành phần nhỏ, họ sẽ nhân làm thế nào đơn vị một không bao giờ có vẻ là đơn vị mà như thừa số nhân lên.’

‘Thưa, đúng quá.’

‘Glaucon, quý hữu nghĩ họ sẽ trả lời thế nào [526a] nếu ngạc nhiên có người hỏi: “Sự thể kỳ lạ hết sức, con số quý vị bàn luận là gì, trong đó đơn vị một cấu thành, như quý vị quy định, tất cả đều bằng nhau, không mảy may khác biệt, không thể chia thành phần?”’

‘Tiện nhân nghĩ họ sẽ đáp họ đang bàn luận vấn đề chỉ có thể nắm bắt bằng lý luận, không thể đề cập theo bất kỳ cách nào.’

‘Quý hữu thấy môn học đối với ngô bối thực sự cần thiết chứ, [b] vì hiển nhiên ép buộc tâm trí sử dụng tư tưởng thuần túy nhằm đạt tới sự thật.’

‘Vâng, môn học chắc chắn có tác dụng như vậy.’

‘Hơn thế, quý hữu có để ý nhờ thiên phú người giỏi số học hầu như luôn luôn, như người ta nói, giỏi mọi môn, người kém số học, nếu được huấn luyện và thực tập thế nào cũng khá hơn, giỏi hơn trước kia phải không?’

‘Thưa, đúng thế.’ [c]

‘Dẫu vậy bản nhân nghĩ quý hữu sẽ không dễ dàng tìm thấy môn nào cần phải cố gắng nhiều hơn như khi nghiên cứu và thực tập môn này.’

‘Chắc chắn không.’

‘Vậy, vì lý do vừa kể, ngô bối phải duy trì, sử dụng môn này để huấn luyện công dân tuyệt hảo.’

‘Thưa, đồng ý.’

‘Vậy là giải quyết xong môn thứ nhất. Bước tiếp theo ngô bối cần xem môn thứ hai có thích hợp mục đích không.’

Môn gì vậy? Có phải tiên sinh định nói hình học không hở?’

‘Đúng rồi!’

‘Môn này [d] hiển nhiên thích hợp mục đích của ngô bối, vì ích dụng trong chiến tranh. Dựng trại, chiếm lĩnh vị trí, tập trung quân lính, dàn trận trên phạm vi lớn nhỏ, hay trong mọi điều động quân sự trên chiến trường, lúc di hành, sự thể sẽ khác hẳn đối với người nếu hiểu hình học.’

‘Đúng, nhưng vì mục đích đó, hiểu biết sơ qua hình học, số học đủ rồi, không cần toàn bộ. Ngô bối phải xem liệu hình học nhìn chung, nếu đẩy cao hơn, [e] có tác dụng làm cho hiểu biết hình trạng cái chân thiện dễ dàng không. Như ngô bối thường nói môn học nào cũng có khuynh hướng đó, nếu ép buộc tâm trí hướng về thế giới hạnh phúc tối hậu, nơi thực tại hiện hữu, tâm trí phải ngước nhìn bằng mọi giá.’

‘Thưa, đúng thế.’

‘Do vậy, nếu và nếu chỉ thúc đẩy tâm trí ngắm nhìn thực tại, môn học ích lợi vì thích hợp mục đích ngô bối theo đuổi; ngược lại, nếu thúc đẩy tâm trí ngắm nhìn thế giới biến dịch, môn học trở nên vô bổ.’

‘Quan điểm của ngô bối là vậy.’

‘Ờ, [527a] thế thì về mặt này không ai dù hiểu biết sơ đẳng về hình học sẽ phủ nhận sự kiện ngành này là khoa học hoàn toàn khác với từ ngữ nhà toán học sử dụng để miêu tả.’

‘Tiên sinh nói thế nghĩa là thế nào? Xin giải thích.’

‘Về hình học chữ dùng cung cách hoàn toàn tức cười, song khó tìm chữ khác, họ đành phải dùng. Họ nói như thể đang tính chuyện thương mại, và như thể lý luận của họ có mục đích thiết thực. Moi mãi họ rặn ra mấy chữ “bình phương”, “áp dụng”, “bổ sung” và đủ thứ tương tự, trong khi thực ra mục đích duy nhất của môn học là vì hiểu biết.’

‘Vâng, đúng thế.’ [b]

‘Và còn điều nữa ngô bối cũng phải đồng ý.‘ ‘Cái gì?’

‘Đối tượng của hiểu biết là cái tồn tại vĩnh viễn, không phải cái sẽ là cái này rồi cái kia, thay đổi, suy đồi, thôi không hiện hữu.’

‘Điều đó không thành vấn đề, đồng ý dễ dàng, vì đối tượng của hiểu biết hình học là cái tồn tại vĩnh viễn.’

‘Cái đó sẽ, quý hữu khả ái ơi, lôi kéo tâm trí về với sự thật, hướng dẫn lý luận của triết gia nhìn lên, thay vì nhìn xuống, như ngô bối đang làm sai lầm hiện tại.’

‘Sự thể đúng ra phải thế.’

‘Vậy đúng ra quý hữu phải đặc biệt đòi hỏi [c] công dân thành quốc lý tưởng không được lơ là hình học. Bản nhân muốn nói lợi ích môn này cũng đáng kể.’

‘Lợi ích thế nào?’

‘Lợi ích liên hệ tới chiến tranh quý hữu vừa kể, và đương nhiên dễ dàng học hỏi môn khác trong đó ngô bối cũng thấy khác biệt lớn lao, toàn diện giữa người học hình học và người không học hình học.’

‘Vâng, trời ơi, quả thật là hai thế giới.’

‘Bởi thế ngô bối có nên ghi môn này là môn thứ hai thanh niên của ngô bối phải học không?’

‘Nên lắm.’

‘Ờ, môn thứ ba sẽ là thiên văn. Quý hữu [d] đồng ý chứ?’

‘Thưa, chắc chắn. Có khả năng nắm vững lịch trình mùa, tháng, năm, mức độ nhận thức ích dụng không những với nông nghiệp, hàng hải mà cả nghệ thuật quân sư.’

‘Quý hữu khả ái, quý hữu y hệt người trước đám đông lo sợ họ sẽ phủ nhận nếu môn học quý hữu đề nghị không có lợi ích thiết thực. Sự thể thực ra không dễ mà rất khó – thuyết phục người ta tin tưởng trong tâm trí mỗi người ngô bối có cơ năng môn học này sẽ tẩy sạch, sẽ nhóm sáng, sau khi bị hủy hoại, đui mù vì môn học khác, [e] cơ năng đáng cứu vớt hơn cả ngàn con mắt. Vì nhờ cơ năng, chỉ cơ năng này thôi, ngô bối có thể nhận thức sự thật. Người đồng ý sẽ nghĩ quý hữu đang nói khá ư khả tín, trái lại người chưa hề biết sự kiện thế nào cũng nghĩ quý hữu đang nói điều vô lý, vì họ không nhìn thấy lợi ích đáng kể có thể hy vọng từ môn học như thế. Vậy phải suy tính ngay bây giờ quý hữu nói với đám nào hay không nói với cả

hai, [528a] mà chỉ theo đuổi tranh luận phần lớn vì sở thích cá nhân, không đố kỵ với ai bất kể lợi ích thế nào người đó có thể thu gặt do lời quý hữu phát biểu.’

‘Tiện nhân chọn cách thứ hai, nói, hỏi, đáp chỉ nhằm thỏa mãn bản thân.’

‘Ờ, vậy quý hữu phải đằng sau quay, lui bước một chút, trở về vị thế trước đây, vì ngô bối sai lầm khi chọn môn học theo sau hình học.’

‘Lỗi thế nào?’

‘Sau hình học mặt phẳng, ngô bối tiến thẳng chọn hình học hình khối chuyển động, [b] trước khi chọn hình học không gian. Đúng ra phải tiến từ chiều thứ hai sang chiều thứ ba, làm vậy ngô bối sẽ tới hình lập phương và hình ba chiều.’

‘Thưa, đúng thế, nhưng tiên sinh ơi, môn học dường như vẫn chưa có người khai thác.’

‘Vì hai lý do. Một, không thành quốc nào chú ý, môn học lại khó, vì thế không được theo đuổi nhiệt tình. Hai, theo đuổi sẽ không thành công nếu không có người hướng dẫn, hiện nay khó kiếm người như thế, ngay cả kiếm thấy, [c] trong hoàn cảnh hiện thời người làm công việc khai thác, thái độ cao ngạo cũng sẽ không chịu nghe theo. Trái lại, nếu thành quốc giúp đỡ người hướng dẫn trông nom, kiểm tra, nếu thành quốc đề cao môn học, người hướng dẫn sẽ được nghe theo, nếu môn học được theo đuổi liên tục và nhiệt tình, vấn đề sẽ sớm trở nên rõ ràng. Còn bây giờ, lơ là, chểnh mảng, không được đề cao, nhiều người coi thường, theo đuổi bởi người tìm hiểu không thể giải thích ích lợi của môn học, dẫu vậy, mặc dù trắc trở vừa kể, với vẻ quyến rũ đặc biệt, môn học bắt buộc phát triển, sự thể sẽ không ngạc nhiên chút nào nếu vấn đề được giải quyết.’

‘Vâng, [d] quả thực môn học lôi cuốn, và lôi cuốn khác thường, nhưng xin giải thích rõ hơn nữa điều vừa phát biểu, tiên sinh khẳng định hình học là môn học bàn tới mặt phẳng.’

‘Đúng thế.’

‘Thoạt đầu tiên sinh nói sau hình học là thiên văn, nhưng sau đó tiên sinh quay lại điều đã nói.’

‘Nhằm kết thúc tranh luận hối hả đề cập vì thế chậm trễ trình bày. Trong lúc

vội vã do tình trạng tìm kiếm tức cười bản nhân bỏ qua hình học không gian, đáng lẽ phải kể tiếp theo, vì phát triển dưới mức một cách phi lý, lại kể thiên văn liên hệ tới khối thể chuyển động, sau hình học mặt phẳng.’ [e]

‘Vâng, đúng rồi, tiên sinh làm thế.’

‘Vậy ngô bối xếp thiên văn vào hàng thứ tư, thầm hiểu loại hình học bây giờ ngô bối loại bỏ sẽ xuất hiện độc lập nếu thành quốc khuyến khích công việc nghiên cứu.’

‘Như vậy nghe có vẻ hợp lý. Vì tiên sinh vừa khiển trách tiện nhân ca ngợi thiên văn theo cách tầm thường, bây giờ cho phép tiện nhân áp dụng nguyên tắc của tiên sinh, ngợi ca thiên văn theo cách tiên sinh tiếp cận thiên văn. [529a] Bởi tiện nhân trộm nghĩ hiển nhiên với mọi người trong các môn học thiên văn là môn học thúc đẩy tâm trí nhìn lên, dẫn đưa tâm trí từ sự vật ở đây đến sự vật đằng ấy, từ thế giới này tới thế giới đó.’

‘Có lẽ điều đó hiển nhiên với mọi người, theo ngu ý, trừ bản nhân.’ ‘Tại sao thế?’

‘Theo bản nhân vì hiện tại vận dụng bởi số người tìm cách dẫn dắt, lôi kéo mọi người đi vào triết học, môn học hoàn toàn tạo tác dụng khiến tâm trí con người nhìn xuống, không nhìn lên.’

‘Tiên sinh nói thế nghĩa là thế nào?’

‘Bản nhân có cảm tưởng quý hữu dường như có quan niệm khá hào phóng  về tìm hiểu sự vật trên cao! Xem ra hình như quý hữu nghĩ ngửa đầu về đằng sau quan sát hình vẽ trên trần nhà, [b] hay tìm hiểu sự việc theo cách tương tự là sử dụng tâm trí chứ không phải con mắt! Rất có thể quý hữu chín chắn, rất có thể bản nhân ngây ngô, nhưng phần riêng, bản nhân không thể tin có môn học điều khiển tâm trí nhìn lên nếu không phải môn học tìm hiểu cái thực tại, cái vô hình. Nếu có người muốn tìm hiểu cái gì về thế giới giác quan, trố mắt nhìn lên, chớp mắt nhìn xuống, bản nhân không nghĩ người đó thực sự tìm hiểu - không có nhận thức nào [c] sở đắc về sự vật như vậy- và bản nhân cũng không nghĩ tâm trí người đó nhìn lên, mà nhìn xuống, dù người đó nằm ngửa dưới mặt đất hay trên mặt biển.’

‘Trách cứ xác đáng, tiện nhân cúi đầu nhận lỗi. Nhưng tiên sinh muốn nói gì khi bảo phải tìm hiểu thiên văn theo cách khác, không như bây giờ, nếu muốn tìm hiểu hữu dụng cho mục đích?’

‘Như thế này. Tinh tú tô điểm bầu trời, vì được thêu thùa trên nền cụ thể,  ngô bối tưởng đó là sự vật hoàn hảo, ngoạn mục vô cùng. [d] Nhưng do ở trong thế giới hữu hình, so với thực tại chân thực, hoa hình đó kém xa về vẻ đẹp và độ chuyển động, chuyển động trong đó sự vật nhanh thực sự, sự vật chậm thực sự, thành số lượng chân thực, hình thù chân thực, di chuyển tương quan với nhau, và khi di chuyển vận chuyển những gì hình thù chân thực chứa đựng. Dĩ nhiên, sự vật như thế chỉ có thể nhận thức bằng lý luận và tư duy, không bằng giác quan. Quý hữu đồng ý không?’

‘Thưa, có.’

‘Ừ, vì vậy, ngô bối phải coi bức thêu hữu hình trên bầu trời như họa phẩm mẫu mực để tìm hiểu thực tại chân thực, như người ta coi họa đồ tuyệt vời Daedalus phác tả chi ly hay bất kể nghệ sĩ hoặc nghệ nhân nào. [e] Người hiểu hình học nhìn họa đồ như thế sẽ thán phục tài năng do đó họa đồ thành hình, song sẽ nghĩ phi lý nếu tìm hiểu họa đồ mà lại hy vọng nhất định học hỏi sự thật về bằng nhau, gấp đôi hoặc bất kể tỉ lệ nào.’

‘Hy vọng như thế rõ ràng phi lý.’ [530a]

‘Vậy, quý hữu có nghĩ nhà thiên văn thực sự sẽ có cảm nghĩ tương tự khi ngước nhìn sao trời di chuyển không? Nhà thiên văn sẽ nghĩ bầu trời và thiên thể là công trình ngoạn mục nghệ nhân đã sáng tạo theo phương cách tuyệt vời dành cho sự vật như thế. Song nhà thiên văn cũng sẽ nghĩ xem ra phi lý nếu cho rằng luôn luôn có quan hệ bất biến giữa ngày với đêm, giữa ngày, đêm với tháng, giữa tháng với năm, [b] hoặc sao trời với ngày, tháng, năm, và sao trời với sao trời. Tất cả luôn luôn như thế, không biến đổi, tất cả đều hữu hình và vật thể, tìm kiếm sự thật chính xác trong chúng là phi lý phải không?’

‘Khi nghe tiên sinh giải thích tiện nhân thấy đối với tiện nhân sự thể cũng vậy.’

‘Bởi thế ngô bối sẽ coi thiên văn, cũng như hình học, như phương tiện giải quyết vấn đề, bỏ qua không màng tới sự vật trên trời, nếu muốn biến thiên văn thành môn học chân thực, sử dụng thiên văn chuyển nhận thức tự nhiên

[c]      của tâm trí từ tình trạng vô dụng thành mục đích hữu dụng.’

‘Việc làm tiên sinh đòi hỏi khó khăn gấp bội việc tìm hiểu thiên văn hiện tại.’

‘Ngô bối sẽ đòi hỏi tương tự nếu tỏ ra hữu dụng là nhà làm luật. Dẫu thế quý

hữu có nghĩ tới môn học nào thích hợp để đề nghị không?’ ‘Lúc này, thưa, không.’

‘Ờ, dù sao đi nữa có nhiều loại chuyển động [d] chứ không phải chỉ có một. Bản nhân nghĩ người thành thạo có thể kể rất nhiều, song bản nhân phân biệt hai loại dễ dàng.’

‘Hai loại là loại nào?’

‘Loại ngô bối đang bàn và loại bổ túc loại đó.’ ‘Tiên sinh muốn nói loại nào trong hai loại?’

‘Dường như mắt sinh ra là để dùng vào thiên văn, theo chiều hướng tương tự tai sinh ra để dùng vào hòa âm. Nếu vậy hai ngành hiểu biết liên hệ với nhau. Và như trường phái Pythagore khẳng định, ngô bối tán đồng, hai môn là khoa học chị em, Glaucon ạ, phải thế không?’

‘Thưa, phải.’

‘Vì [e] công việc khó khăn, phức tạp ngô bối sẽ tham khảo trường phái đó xem quan điểm của họ thế nào, giải quyết vấn đề ra sao, và tìm hiểu xem họ có thêm thắt gì không. Dẫu thế suốt quá trình ngô bối phải duy trì nguyên tắc đã đặt.’

‘Nguyên tắc nào?’

‘Như ngô bối vừa nói khi bàn về thiên văn, học viên không được bỏ dở môn học hoặc không vươn tới đối tượng cuối cùng. [531a] Quý hữu không thấy họ làm tương tự với hòa âm ư? Độ vang và âm thanh họ nghe họ đo cái này lẫn cái kia, loay hoay phí thì giờ vô ích, y hệt các nhà thiên văn.’

‘Vâng, trời đất ơi, đúng thế, họ làm vậy thật tới mức độ tức cười! Gọi khoảng cách giữa âm thanh là ‘đặc’ họ ghé tai vào đàn chăm chú lắng nghe làm như đang nghe hàng xóm nói chuyện. Sau đó có người nói họ có thể phân biệt một nốt giữa hai nốt, đó là khoảng cách ngắn nhất họ phải đo, trong khi người khác gân cổ bảo không có khác biệt giữa nốt đang bàn, âm thanh là một. Cả hai [b] đều thích dùng tai thay vì tâm trí.’

‘Quý hữu nghĩ tới số người tài ba hì hục căng dây, cố bứt sự thật khỏi dây bằng cách vặn dây trên chốt. Bản nhân không muốn đẩy mạnh hình ảnh ẩn

dụ để hình dung số người đó cầm móng gẩy đập nện, chê bai, phủ nhận, tán dương trong khi dây đàn chối bai bải, căng trơ trơ kêu ầm ĩ. Bỏ qua hình ảnh so sánh bản nhân sẽ không nói tới số người này mà muốn nói với quý hữu bản nhân đang nghĩ tới số người trường phái Pythagore, ngô bối sẽ hỏi ý kiến về hòa âm. Vì làm như các nhà thiên văn, họ tìm liên hệ con số [c] trong độ vang họ nghe, song không tiến lên vấn đề xem xét số nào hòa hợp, số nào không, và nguyên nhân trong mỗi trường hợp là thế nào.’

‘Việc làm tiên sinh nêu ra là việc làm khủng khiếp.’

‘Nhưng hữu ích, khi mục đích là tìm kiếm cái toàn mỹ, cái chân thiện, song vô ích nếu đuổi theo mục đích khác.’

‘Có thể thế lắm.’

‘Đúng vậy. Bởi chỉ khi nào ngô bối theo đuổi môn học vừa kể [d] tới nơi tới chốn, tới khi nom thấy tình trạng liên hợp và tương quan, tìm ra liên hệ mật thiết giữa chúng với nhau, lúc đó công cuộc tìm hiểu mới đóng góp vào mục đích ngô bối mong muốn, công sức bỏ ra mới không vô ích, trái lại, nếu không hoàn toàn vô ích.’

‘Tiện nhân cũng tưởng tượng sự thể như vậy, có điều là công việc tiên sinh nói là công việc lớn lao, khó khăn.’

‘Sao? Quý hữu muốn nói mở đầu hay thế nào? Quý hữu không biết môn học vừa kể chỉ là mở đầu đối với chủ đề chính yếu ngô bối phải tìm hiểu ư? Vì chắc hẳn quý hữu không nghĩ người am tường môn học là người thành thạo đối thoại.’

‘Không, trời ơi, [e] trừ số nhỏ đôi khi tiện nhân có dịp gặp mặt.’

‘Vậy quý hữu có nghĩ người không thể giải thích hợp lý phát biểu của họ và không thể tiếp nhận giải thích của người khác có thể đạt tới hiểu biết ngô bối đòi hỏi không hở?’

‘Thưa, không, họ không thể.’

‘Glaucon ơi, [532a] đây đúng là chủ đề biện chứng pháp khai thác. Dĩ nhiên chủ đề có tính cách lý tính, song có thể miêu tả bằng khả năng thị giác, như ngô bối nói, qua tiến trình nhìn từ bóng mờ tới sinh vật thực sự, sao trời thực sự, cuối cùng mặt trời thực sự. Bởi thế khi dự định tìm kiếm mỗi sự vật là gì trong chính nó, qua việc áp dụng biện chứng pháp, không có giác quan nào

trợ giúp, mà chỉ bằng lý luận, nhất định không bỏ cuộc [b] chừng nào nắm bắt chân thiện trong chính nó bằng nhận thức, tư duy thuần túy, người ta mới tới mục đích tối hậu của thế giới lý tính như tù nhân trốn khỏi hang động nhìn mặt trời bước tới mức đến cuối cùng của thế giới hữu hình.’

‘Thưa, đúng quá.’

‘Tiến trình này ngô bối gọi là biện chứng pháp, phải không?’ ‘Thưa, phải.’

‘Tù nhân giải phóng khỏi ràng buộc trong hang động quay nhìn xung quanh, từ bóng mờ tới hình người, ánh lửa, lối mòn đi lên ra ngoài ánh sáng; [c] tới nơi vẫn chưa thể nhìn súc vật, cây cối và ánh nắng, song có thể nhìn hình ảnh tuyệt trần của súc vật, cây cối, bóng mờ phản chiếu trên mặt nước, bóng mờ của vật thể, vật thể thực sự, nghĩa là, không phải bóng mờ hình ảnh rọi chiếu do ánh lửa chính nó là hình ảnh so với mặt trời. Ờ, tìm hiểu môn học ngô bối vừa miêu tả có khả năng khích động phần tinh hoa hơn hết của tâm trí, dẫn dắt đi lên quan sát cái tuyệt hảo trong những cái hiện hữu, y như giác quan mẫn nhuệ hơn hết trong cơ thể con người bị lôi cuốn ngắm nhìn sự vật đẹp nhất [d] trong thế giới vật chất, hữu hình.’

‘Tiện nhân đồng ý sự thể là vậy, song sự thể như thế tiện nhân nghĩ khó chấp nhận vô cùng, mặt khác cũng thấy khó phủ nhận hoàn toàn. Tuy nhiên, vì đây không phải cơ hội duy nhất ngô bối sẽ có dịp lắng nghe, mà trong tương lai sẽ phải thường xuyên quay lại. Bởi thế chấp nhận giải thích của tiên sinh là chính xác, ngô bối tiếp tục bàn chủ đề chính yếu kỹ lưỡng như đã làm với dạo khúc. Vậy xin cho ngô bối hay cung cách biện chứng pháp vận hành, khả năng nhập xuất, hình thức phân chia, [e] con đường tiến tới thế nào. Vì tất cả dường như cuối cùng sẽ dẫn tới nơi con người sẽ tìm thấy nghỉ ngơi, kết thúc mục đích và hành trình dài dặc’.

‘Glaucon quý hóa ơi, [533a] quý hữu sẽ không thể đi theo bản nhân tới đó đâu, không phải vì về phần mình bản nhân thiếu nhiệt tình, mà vì cái quý hữu sẽ nhìn sẽ không còn là hình ảnh cái ngô bối đang bàn, mà là sự thực, nghĩa là, ít nhất như bản nhân nhìn thấy. Bản nhân có thể đúng, bản nhân có thể sai, cái đó thực sự là vậy hay không, chuyện đó ngô bối không bàn lúc này, song ngô bối có thể khẳng định đó là cái thuộc loại đáng nhìn, quý hữu nghĩ thế nào?’

‘Thưa, đáng lắm.’

‘Ngô bối có nên nói thêm chỉ có phép biện chứng mới có khả năng phát hiện vấn đề cho người nghiền ngẫm môn học ngô bối vừa miêu tả, không có cách nào khác, đúng không?’

‘Ngô bối có thể khẳng định chắc chắn như vậy.’

‘Ờ, dù sao không ai có thể phủ nhận [b] khi ngô bối nói phép biện chứng là phương thức nghiên cứu duy nhất (vượt qua và ở trên phương thức ngô bối vừa mô tả) nhắm định hiểu biết có hệ thống, có phương pháp, để ý từng sự vật, tất cả sự vật, trong chính nó thực sự thế nào. Trái lại, ngành chuyên môn khác hoặc nhắm thỏa mãn ước muốn, quan niệm của con người, hoặc hướng tới tiến trình hình thành, sinh hóa của sự vật, hoặc chăm lo, săn sóc sinh vật phát triển tự nhiên hay sự vật cấu tạo một cách tổng hợp. Ngành còn lại, hình học chẳng hạn, tuy nắm bắt thực tại tới mức độ nào đó, [c] song ngô bối thấy tất cả đều mơ màng, không thể có cái nhìn tỉnh táo về thực tại, chừng nào còn sử dụng giả thiết, để nguyên không đụng tới và không thể giải thích sự vật một cách hợp lý. Nếu tiền đề là cái quý hữu không biết, nếu kết luận và khoảng giữa là mớ dữ kiện quý hữu cũng không biết, lý luận của quý hữu có thể kiên định, song làm thế nào biến lý luận như thế thành hiểu biết?’

‘Đương nhiên không thể.’

‘Phép biện chứng là phương thức duy nhất tiến hành theo cách đó, bỏ qua giả thiết tiến thẳng tới nguyên tắc đầu tiên để tìm cơ sở biện luận. Khi con mắt tâm trí thực sự sa lầy trong vũng bùn man rợ biện chứng pháp nhẹ nhàng lôi ra, dẫn đi lên, [d] sử dụng môn học ngô bối vừa miêu tả để trợ giúp trong tiến trình chuyển đổi. Do thói quen trong quá khứ ngô bối nhiều lần gọi số này bằng tên khoa học hàm ý ngành hiểu biết, song số này thực sự cần tên gọi khác, nhằm chỉ mức độ sáng hơn quan niệm, tối hơn hiểu biết, ngô bối dùng chữ “lý luận” đâu đó trước đây.[e] Dẫu thế, theo bản nhân, ngô bối không nên cãi lộn về tên gọi, vì vấn đề ngô bối trực diện cũng quan trọng như vấn đề ngô bối tìm hiểu lúc này.’

‘Chắc là không.’

‘Vậy dùng bất kể chữ nào cũng được miễn biểu lộ độ sáng của tâm trí ở trạng thái đặc biệt.’

‘Vâng.’

‘Vậy ngô bối đồng ý chữ ngô bối sử dụng trước đây chia đường thẳng làm bốn phần, gọi tuần tự, phần thứ nhất hiểu biết (A), phần thứ hai lý luận, phần

thứ ba tin tưởng, [534a] phần thứ tư tưởng tượng. Hai phần dưới gộp lại ngô bối gọi là quan niệm; hai phần trên gộp lại ngô bối gọi là nhận thức (A+B), quan niệm liên quan tới tiến trình biến hóa, thế giới hữu hình; nhận thức (A+B) liên quan tới thực trạng hiện hữu, thế giới thực tại. Hiện hữu đối với biến hóa làm sao, nhận thức (A+B) đối với quan niệm làm vậy, nhận thức thuần túy (A) đối với quan niệm thế nào, nhận thức (A+B) đối với niềm tin và lý luận đối với tưởng tượng thế nấy. Trái lại, tương quan giữa thế giới lý tính và thế giới cảm tính, giữa nhận thức (A+B) và quan niệm, hoặc mỗi phần chia thành hai, mỗi khu vực thành tỉ lệ, ngô bối nên bỏ qua, Glaucon ạ, kẻo sẽ bị đẩy vào tranh luận dài dòng, lâu la, phức tạp nhiều hơn trước đây.’

‘Thưa, [b]trừ mấy điểm đó, phần còn lại, chừng nào còn có thể đi theo, tiện nhân chắc chắn đồng ý với tiên sinh.’

‘Thế quý hữu cũng đồng ý gọi người có thể giải thích bản chất cốt yếu của sự vật một cách hợp lý là nhà biện chứng chứ? Trái lại, người không thể giải thích như vậy với chính mình hay với người khác, tới mức nào đó, quý hữu có khẳng định là không hiểu đề tài không?’

‘Làm sao tiện nhân có thể làm khác?’

‘Vậy về quan niệm chân thiện sự thể có tương tự không hở? Nếu không thể tóm tắt, không thể định nghĩa hình trạng của chân thiện một cách hợp lý, trong giải thích không thể phân biệt rõ ràng cái đó với cái khác, [c] liều mạng chống đỡ mọi phản đối, căn cứ vào thực tại, không vào quan niệm, quyết tâm biện bác, không chệnh choạng, chao đảo khi tranh luận, nếu gặp người ở trạng thái như thế, quý hữu sẽ bảo người đó không hiểu chân thiện hoặc bất kể chân thiện khác là gì. Khái niệm lờ mờ như thế người đó biểu lộ là sản phẩm của quan niệm, không phải của nhận thức. Người đó đang sống trong giấc mơ, lịm ngủ suốt cuộc đời hiện tại. [d] Trước khi tỉnh giấc ở thế giới bên này người đó sẽ sang thế giới bên kia, xuống âm phủ nơi cuối cùng người đó sẽ ngủ, ngủ li bì, và ngủ vĩnh viễn.’

‘Vâng, ý kiến vừa nêu tiện nhân hoàn toàn đồng ý với tiên sinh.’

‘Nhưng đám con tưởng tượng đang nuôi nấng, giáo dục trong lý thuyết nếu ngày nào đó phải nuôi nấng, giáo dục trong thực tế, bản nhân thầm nghĩ quý hữu sẽ không để nắm quyền cai trị thành quốc, giữ trọng trách chủ yếu trong xã hội trong khi chúng vẫn như đường thẳng vô tỷ.’

‘Thưa, không.’

‘Bởi thế quý hữu quy định như điều luật chúng phải đặc biệt dồn tâm dồn trí nghiền ngẫm, môn học sẽ giúp chúng đặt câu hỏi, trả lời câu hỏi với trình độ hiểu biết hết sức cao.’

‘Được tiên sinh trợ giúp, [e] tiện nhân sẽ làm.’

‘Nhưng quý hữu có đồng ý ngô bối đặt phép biện chứng trên các môn học trong chương trình như hòn đá phủ mái tường ngôi nhà, không môn học nào có thể để cao hơn, [535a] và việc giải thích đề tài môn học đến đây hoàn tất không?’

‘Thưa, tiện nhân đồng ý.’

‘Bây giờ điều cần làm là quý hữu lập bảng chỉ định, cho biết ai sẽ học các môn vừa kể và học như thế nào.’

‘Thưa, sẵn sàng.’

‘Quý hữu có nhớ loại người ngô bối lựa khi chọn người cai trị không?’ ‘Dĩ nhiên có làm sao không nhớ.’

‘Ờ, theo phần lớn đòi hỏi, ngô bối phải lựa người cùng phẩm chất tự nhiên, đương nhiên tới mức tối đa, ngô bối thích người kiên quyết, can đảm, tuấn tú hơn hết. [b] Ngoài phẩm chất vừa kể ngô bối sẽ không chỉ kiếm người về mặt đạo đức phong cách cương trực, đĩnh đạc, mà còn phải có thái độ hồn nhiên với giáo dục loại này.’

‘Làm thế nào tiên sinh nhận ra sự thể?’

‘Ờ, quý hữu quý hóa ơi, họ cần nhiệt tình trí thức, họ phải học hỏi mau lẹ, học hỏi dễ dàng không khó khăn. Vì tâm trí con người, quý hữu biết, thường dễ nản, buông xuôi trước môn học khó khăn hơn tập luyện thể dục. Vì học hỏi cực nhọc hầu như thuộc về tâm trí, học hỏi là việc riêng tư của tâm trí, không chia sẻ với thể xác.’

‘Vâng, đúng vậy.’

‘Dĩ nhiên, [c] họ phải có trí nhớ minh mẫn, quyết tâm và ham thích việc khó bất kể thế nào, trong mọi hoàn cảnh. Nếu không, làm thế nào họ sẽ sẵn sàng gánh vác công việc đòi hỏi cố gắng thể xác, đồng thời hoàn tất học hỏi, thực hành nhiều như thế?’

‘Không ai có thể, trừ người có tài năng thiên phú lớn lao.’

‘Sự thể giải thích quan điểm sai lầm hiện tại về triết học, thái độ coi thường đối với triết học, tại sao triết học mang tai mang tiếng, như ngô bối nói trước đây, ấy chỉ vì số người không xứng đáng theo đuổi triết học. Triết học phải được người chân chính nâng niu, không phải hàng ngụy tạo.’

‘Tiên sinh nói thế nghĩa là thế nào?’

‘Trước hết [d] người theo đuổi triết lý phải không có cố tật ngần ngại việc khó khăn, cực nhọc. Người đó không được nửa vời, nửa thích làm, nửa không thích làm. Chẳng hạn như người thích săn bắn, thể thao và đủ loại thể dục, song không có xu hướng học hỏi, lắng nghe, tìm hiểu và không thích cố gắng trí thức như thế. Người thích làm lại theo chiều hướng trái ngược cũng là loại khập khễnh,

què quặt.’ ‘Đúng quá.’

‘Cũng như đối với sự thật, ngô bối sẽ coi là khuyết tật, [e] tâm trí ghét nói dối cố ý, không chấp nhận nói dối, tức giận ra mặt khi người khác nói dối, song sẵn sàng chấp nhận nói dối vô tình, diễn tả sai lầm quy ước, không bực tức khi nghe mà không biết, chấp nhận dễ dàng, vì thiếu học hỏi, ngụp lặn trong vũng bùn tăm tối như con heo trong chuồng.’

‘Vâng, đúng thế.’ [536a]

‘Đối với tiết độ, can đảm, quảng đại và mọi mặt của đạo đức cũng thế, ngô bối phải hết sức thận trọng phân biệt người đích thực với người ngụy tạo. Thiếu hiểu biết cần có đối với phân biệt như thế về phần cá nhân hay thành quốc chỉ dẫn tới sử dụng vô ý thức người què quặt và kẻ giả mạo, coi người này là bằng hữu, người kia là người cầm quyền.’

‘Chắc vậy quá.’

‘Do vậy ngô bối phải tránh sai lầm, phải để ý cẩn thận vấn đề vừa kể. Nếu lựa [b] người lành lặn về thể xác, lành mạnh về tâm trí đưa vào chương trình giáo dục quan trọng, huấn luyện lâu dài, công bình chính trực tự nó sẽ không trách cứ, ngô bối sẽ bảo vệ thành quốc và thể chế chính trị. Trái lại, nếu chọn người loại khác, kết quả đương nhiên sẽ trái ngược, ngô bối sẽ nhấn chìm triết học càng ngày càng sâu xuống bể lố bịch như hiện tại.’

‘Nếu làm vậy sẽ hổ thẹn vô cùng.’

‘Tất nhiên. Không những thế hiện giờ bản nhân lại có vẻ hơi lố bịch.’ ‘Như thế nào?’

‘Quên bẵng ngô bối đang giải trí tìm vui [c] với phác họa tưởng tượng, bản nhân nói năng khoa trương, quá ư tình cảm. Trong lúc phát biểu bản nhân để mắt nhìn Triết Học. Thấy nàng bị vấy bùn lên mặt, hạ nhục không xứng đáng, lạm dụng rất bất công, dường như mất bình tĩnh, cầm lòng chẳng đặng, nổi giận với đám phê bình gây ra nông nỗi, bản nhân tuôn lời hết sức quyết liệt.’

‘Ô, không, trời ơi! Tiện nhân không có cảm tưởng như vậy khi nghe tiên sinh phô diễn cảm nghĩ.’

‘Nhưng bản nhân cảm thấy thế khi ngỏ lời. Dẫu vậy đừng quên trước đây khi chọn ngô bối lựa người lớn tuổi, song bây giờ không làm thế nữa. Vì ngô bối

[d]     không thể đồng ý với Solon, lão nhân nói về già con người có thể học hỏi nhiều điều; so với chạy đua con người không thể làm vậy; mọi cố gắng lớn lao, thận trọng nên thực hiện khi đầu còn xanh tuổi còn trẻ.’

‘Đương nhiên.’

‘Vậy số học, hình học và các môn sơ đẳng dẫn tới phép biện chứng phải dẫn nhập từ tuổi ấu thơ, khi giảng dạy không nên ép buộc bất kể dưới hình thức nào.’

‘Tại sao?’

‘Vì người tự do không nên học bất kể cái gì [e] do cưỡng bức như người nô lệ. Cực nhọc thể xác thực hiện bởi bắt buộc không gây tác hại đối với thân xác, song học hỏi vì ép buộc không cái gì ở lại trong tâm trí.’

‘Vâng.’

‘Vậy, quý hữu quý hóa ơi, đừng sử dụng cưỡng bách trong giáo dục, [573a] trái lại để học sinh học tự nhiên, bài học như trò chơi. Theo cách đó quý hữu sẽ biết nhiều về khả năng tự nhiên của chúng.’

‘Điều tiên sinh nói nghe hữu lý.’

‘Quý hữu có nhớ ngô bối nói con trẻ phải cho cưỡi ngựa quan sát chiến trận, nếu tình trạng an toàn không nguy hiểm tới tính mạng, có thể đem tới gần cho nếm máu như chó săn?’

‘Thưa, có.’

‘Ừm, ngô bối phải ghi tên số chọn lọc vào danh sách, những trẻ tỏ ra tự nhiên như ở nhà, trước hoàn cảnh gây nên sợ hãi, trong thử thách, tìm hiểu, nguy hiểm như thế vẫn tỏ ra bình tĩnh, khôn khéo.’

‘Tới tuổi nào?’ [b]

‘Khi huấn luyện thể dục cơ bản vừa chấm dứt. Trong thời gian đó, dù hai hoặc ba năm, chúng sẽ không thể làm gì. Thể xác mỏi mệt, buồn ngủ không muốn học hỏi. Thời gian huấn luyện thể dục đồng thời cũng là một trong số thử nghiệm quan trọng hơn hết xem mỗi trẻ thực hiện như thế nào ở phòng tập dượt.’

‘Dĩ nhiên.’

‘Sau thời gian đó, đến tuổi hai mươi, một số sẽ được chọn đề bạt lên cấp. [c] Môn học đã giảng dạy rời rạc trong thời thơ ấu bây giờ phải tổng kết để số này có cái nhìn toát yếu về môn học liên hệ với môn học và môn học liên hệ với bản chất thực tại như thế nào.’

‘Đó là cách duy nhất để sở đắc nhận thức lâu bền.’

‘Và cũng là thử nghiệm hữu hiệu hơn hết về khả năng đối với biện chứng pháp. Vì người nhìn sự vật bao quát là nhà biện chứng; người không nhìn bao quát không phải nhà biện chứng.’

‘Đồng ý.’

‘Quý hữu sẽ phải theo dõi đòi hỏi vừa kể, [d] lựa lần nữa trong số ứng viên đã chọn khi họ qua tuổi ba mươi. Số tỏ ra kiên nhẫn trong học hỏi, cương quyết trong chiến trận, kiên định trong nhiệm vụ luật pháp quy định, số này sẽ được nâng lên hàng cao hơn, có khả năng theo đuổi sự thật trong thế giới thực tại thuần túy, không sử dụng thị giác hay bất kỳ giác quan nào, trắc nghiệm qua khả năng biện chứng. Đến đây, quý hữu ơi, quý hữu sẽ phải canh chừng hết sức cẩn thận.’

‘Thưa, tại sao lại đặc biệt đến thế?’

‘Quý hữu không thấy [e] tác hại ghê tởm bây giờ đã đến với phép biện chứng hay sao?’

‘Tác hại thế nào?’

‘Người tập sự biện chứng trở nên bừa bãi, thiếu kỷ luật, vô phép tắc.’ ‘Ô, dạ, tiện nhân có thấy rõ ràng như thế.’

‘Sự thể như vậy khiến quý hữu ngạc nhiên hả? Quý hữu có động lòng trắc ẩn đối với nạn nhân không?’

‘Tại sao tiện nhân phải thế?’

‘A, xin kể hình ảnh loại suy. Hãy tưởng tượng đứa trẻ vô thừa nhận bị đánh tráo làm con [538a] nuôi nấng trong gia đình giàu sang, quyền thế giữa đám theo đóm ăn tàn chuyên nghề nịnh hót; và tưởng tượng lớn lên khám phá thấy nó không phải con đẻ ông bà gọi là cha mẹ, song không thể tìm ra cha mẹ thực là ai. Quý hữu có thể phỏng đoán thái độ nó sẽ cảm thấy thế nào đối với đám xiểm nịnh cũng như ông bà nhận là cha mẹ, trước nhất lúc nó vẫn không biết ông bà không phải cha mẹ thực, tiếp đến lúc nó biết tông tích cha mẹ thực, hoặc có muốn nghe bản nhân phỏng đoán thế nào không hở?’

‘Thưa, xin vui lòng, đó là điều tiện nhân mong muốn.’

‘Ờ, bản nhân phỏng đoán [b] trong thời gian không biết sự thực, ông bà không phải cha mẹ đẻ ra mình, nó nên tỏ lòng kính trọng bà mẹ, ông bố và số người cho là có liên hệ hơn đám nịnh hót, quan tâm tới nhu cầu của họ, không nên làm hay nói điều gì xúc phạm đối với họ, hoặc không vâng lời khi giải quyết sự việc quan trọng.’

‘Hẳn phải vậy.’

‘Nhưng khi tìm ra sự thật, bản nhân phỏng đoán, nó nên giảm bớt tỏ lòng kính trọng đối với ông bà, thay vì thế dành nhiều cảm tình cho đám nịnh hót; ảnh hưởng của đám này đối với nó sẽ gia tăng, nó sẽ hòa hợp chân tình, sống theo lối sống của đám này. [c] Nếu bản chất đặc biệt phong nhã, nó chẳng cần quan tâm tới ông bố nổi tiếng trước đây cùng số người cho là có liên hệ.’

‘Thưa, sự thể tiên sinh miêu tả diễn ra đúng quá! Nhưng hình ảnh vừa kể có liên quan gì tới số người tham dự tranh luận triết học?’

‘Như thế này. Ngay từ khi còn nhỏ ngô bối đã có niềm tin về thế nào là phải, thế nào là đẹp. Niềm tin đó cấu thành bối cảnh giáo dục, ngô bối chịu ảnh hưởng như chịu ảnh hưởng của cha mẹ, ngô bối tuân theo và kính trọng.’

‘Thưa, đúng.’

‘Ngược lại [d] với niềm tin vừa kể là cách sống đem lại vui thú, có sức lôi cuốn, lừa dối tâm trí, song không thể thuyết phục người thuộc hàng phong nhã, đề cao lối sống ngô bối đề cập, kính trọng, trung thành với niềm tin mãnh liệt tổ tiên để lại.’

‘Thưa, đúng thế!’

‘Nhưng sự thể sẽ thế nào khi người ở tình trạng đó nghe câu hỏi: “Quý nhân hiểu thế nào là đẹp về mặt đạo đức?” Nếu người đó trả lời truyền thống đã nuôi dạy như thế, biện luận sẽ bẻ lại quyết liệt. Nếu sự thể diễn ra nhiều lần và nhiều cách khác nhau, người đó sẽ bị đẩy tới chỗ nghĩ không có khác biệt giữa đẹp và xấu, sự thể cũng giống với giá trị khác, như công bình và chân thiện [e] người đó thường đề cao. Sau đó quý hữu nghĩ thái độ của người đó cuối cùng sẽ thế nào đối với đề cao, kính trọng niềm tin từ truyền thống?’

‘Chắc hẳn người đó không đề cao và kính trọng niềm tin như thế nữa.’

‘Nếu không đề cao hoặc kính trọng niềm tin trước kia, trong khi vẫn chưa tìm ra niềm tin chân thực, người đó sẽ xoay trở ra sao? [539a] Phải chăng sẽ chấp nhận bất kỳ cuộc đời thế nào hơn là cuộc đời tâng bốc thèm muốn?’

‘Thưa, chắc không phải vậy.’

‘Bởi thế ngô bối sẽ thấy người đó từ người tôn trọng pháp luật trở thành kẻ chống đối luật pháp.’

‘Đương nhiên.’

‘Sự thể diễn ra là hậu quả tự nhiên của việc mở đường tranh luận triết học theo lối này, như bản nhân vừa nói, ngô bối có đủ lý do để tha thứ.’

‘Vâng, và thương hại nữa.’

‘Vậy nếu muốn tránh thương hại số người ba mươi tuổi, quý hữu phải hết sức cẩn thận làm thế nào dẫn đưa họ vào phép biện chứng.’

‘Đúng rồi, phải hết sức cẩn thận.’

‘Và [b] quý hữu cũng phải dự phòng tối đa, ấy là đừng để họ nếm mùi biện chứng pháp quá sớm. Quý hữu phải để ý thanh niên, sau khi nếm mùi biện chứng pháp lần đầu, dùng bậy làm như đó là trò chơi, luôn luôn sử dụng chỉ để nói ngược cho khoái miệng. Họ bắt chước người họ nghe đối đáp, chất vấn lẫn nhau, họ đối đáp, chất vấn người khác, vui mừng như chó con thích nhay, thích cắn, thích xé tranh biện với bất kể ai lại gần.’

‘Vâng, có khuynh hướng tự nhiên phi thường như thế.’

‘Qua đối chất, cật vấn sau khi thấy nhiều người sai lầm, bản thân cũng sai lầm, thay đổi tâm trí quyết liệt, họ hăng hái, mau lẹ nghi ngờ sâu sắc [c] những gì tin tưởng trước đây đều không thực. Kết quả, quý hữu thấy, họ nghi ngờ chính họ, đồng thời nghi ngờ toàn bộ việc làm của triết học trước mắt mọi người.’

‘Điều đó quá ư rõ ràng.’

‘Nhưng người lớn tuổi hơn một chút sẽ từ chối tham dự chuyện xuẩn động như thế; họ không bắt chước số người nói ngược, lý sự cùn, ưa cãi vã, chỉ cốt vui đùa, song sẽ theo người biện luận nhằm tìm cho ra sự thật. Họ là người biết phải trái, họ sẽ làm cho triết học trở nên tiếng tăm thay vì tai tiếng.’ [d]

‘Đúng thế.’

‘Về điểm này những gì ngô bối nói trước đây đều nhằm lưu ý phải thận trọng chỉ người bản chất kiên cường, tiết độ mới được chấp nhận vào đàm luận triết học, chứ không như bây giờ ai cũng có thể tham gia mặc dù hoàn toàn bất xứng.’

‘Tiện nhân đồng ý cả hai tay.’

‘Nghiên cứu biện chứng pháp liên tục, tích cực, không làm gì khác, nhằm bổ túc cung cách tương tự tập luyện thể dục, song thời gian gấp đôi, như vậy có đủ không hở?’

‘Tiên sinh muốn nói sáu hay bốn năm?’ [e]

‘Đừng bận tâm, chuyện đó không thành vấn đề, năm năm là vừa. Sau thời gian đó họ phải trở lại hang động, bắt buộc đảm nhiệm chức vụ quân sự hoặc dân chính thích hợp với người trẻ để có kinh nghiệm thực tiễn [540a] không

thua kém đồng bạn. Đến đây họ lại phải qua trắc nghiệm xem kiên cường hay chao đảo, có thể đương đầu hay gục ngã trước quyến rũ đủ loại.’

‘Thời gian đó tiên sinh ấn định mấy năm?’

‘Mười lăm năm. Tới tuổi năm mươi số người vượt qua trắc nghiệm lý thuyết và thực hành đạt mức độ xuất sắc sẽ được đưa tới thử nghiệm lần chót. Thụ huấn để nâng con mắt tâm trí nhìn nguồn ánh sáng, nhìn chân thiện, họ có thể lấy làm khuôn mẫu để tổ chức, quy định đời họ [b] cũng như đời thành quốc và đời quần chúng. Phần đời còn lại họ sẽ bỏ thời gian tìm hiểu triết lý; nhưng khi đến lượt, họ sẽ luân phiên đảm nhận công việc chính trị buồn chán, vì lợi ích của xã hội làm nhiệm vụ người cầm quyền, không vì vinh dự chức vụ mang lại, mà vì nhu cầu thành quốc đòi hỏi. Do có thái độ như thế, họ luôn luôn giáo dục người khác, sau khi đưa người kế vị giống họ nắm vai trò vệ quốc thay thế, họ sẽ ra đi đến sống trên đảo người diễm phúc. Thành quốc sẽ thiết lập đài tưởng niệm, quần chúng sẽ tổ chức tế sinh kính dâng,

[c]      nếu sấm đền Delphi đồng ý chấp thuận, kính dâng như á thần, nếu không như người sung sướng, tuyệt vời.’

‘Socrates, như nhà điêu khắc tài hoa, tiên sinh đã sáng tạo người vệ quốc ngoạn mục toàn diện!’

‘Glaucon ơi, trong đám họ có cả phụ nữ. Những gì bản nhân nói về nam giới đều áp dụng ngang bằng với nữ giới, nếu họ có khả năng thiên phú.’

‘Dĩ nhiên, nếu họ chia sẻ đồng đều mọi thứ với nam giới, như ngô bối miêu tả.’

‘Ờ, vậy quý hữu [d] có đồng ý xã hội và cơ chế ngô bối phác tả không phải giấc mơ hão huyền, mặc dù thực hiện có thể khó khăn không? Điều cần thiết là quyền hành chính trị phải trong tay một hay hơn một triết gia thực sự. Họ coi vinh dự hiện tại chính trị mang lại đều tầm thường, rẻ rúng, không giá trị. Chỉ quan tâm tới làm điều phải [e] cùng vinh dự điều phải mang lại, trong khi coi công bình chính trực là tối quan trọng, tối cần thiết, suốt quá trình tổ chức, họ ra sức phục vụ, nuôi dưỡng, chuyển tải công bình chính trực cho xã hội và thành quốc.’

‘Tiến hành ra sao?’

‘Bắt đầu họ sẽ đưa hết công dân trên mười tuổi về miền quê; [541a] làm vậy là tách rời trẻ con khỏi ảnh hưởng cha mẹ trong lối sống hiện tại, họ sẽ nuôi dạy theo phương pháp và nguyên tắc của họ, nguyên tắc và phương pháp ngô

bối vừa miêu tả. Đó là đường lối hữu hiệu, mau lẹ hơn hết để thiết lập thành quốc và cơ chế ngô bối vừa bàn luận, nhằm đạt hạnh phúc, mang lại lợi ích tối đa cho

mọi người.’

‘Vâng, đường lối đó tốt đẹp hơn hết, tiện nhân thấy tiên sinh đã giải thích khá tường tận làm thế nào xã hội như thế có thể hiện hình, nếu có bao giờ hiện hình.’ [b]

‘Thế ngô bối chẳng đã nói khá đủ về thành quốc của ngô bối và mẫu người tương ứng rồi sao? Rõ ràng ngô bối sẽ cần loại người như thế nào.’

‘Thưa, khá rõ ràng. Với câu hỏi tiên sinh vừa đưa, tiện nhân thiển nghĩ tiên sinh chẳng cần nói gì thêm nữa, ngô bối đã tới điểm chót cuộc đàm luận.’

PHẦN VIII

(543a - 569c)

Miêu tả thành quốc lý tưởng cùng nhân vật triết gia đến đây hoàn tất, bây giờ Socrates nhắc lại cuộc thảo luận ở cuối phần 4 ông sắp sửa miêu tả bốn loại thành quốc suy đồi và mẫu người tương ứng trong thành quốc đó. Ông sử dụng thời gian như chuỗi xích làm như đang miêu tả tiến trình lịch sử và ông nói như thể trong tương lai tình trạng băng hoại xảy ra thường xuyên hết thế hệ này đến thế hệ kia.

Trước hết ông phải giải thích tại sao thành quốc lý tưởng của ông sẽ băng hoại. Làm vậy là ông muốn nói bất kỳ cái gì có sinh đều có tử, đó là lẽ tự nhiên trên cõi đời. Bằng ngôn từ bay bướm, hoa mỹ, ông kêu gọi Thi Thần ban cho ta huyền thoại toán học nổi tiếng về con số. Chi tiết về huyền thoại không quan trọng lắm, song ta không nên quên ý nghĩa hệ trọng, ấy là quy luật vũ trụ có thể diễn tả theo toán học, nếu ta có đủ kiến thức.

Bước đầu tiên đặt chân xuống đường suy đồi là chế độ vị danh (timarchia) còn gọi là chế độ tài bản, phú hào hay kim quyền (timokratia) theo mô hình thành quốc Sparta. Lẽ phải không còn ngự trị nữa, mà thành phần hung hãn nắm quyền, quân đội thống trị. Bởi thế chiến tranh và chiến thắng trở thành việc làm giá trị. Vệ quốc vẫn bảo vệ thành quốc chống lại kẻ thù từ bên ngoài, nhưng bây giờ họ cai trị hà khắc, đồng thời đòi hỏi tài sản riêng tư. Văn hóa suy đồi, nghệ thuật băng hoại, giáo dục xuống dốc thảm hại. Con người mê tiền, song mê bí mật, mê kín đáo. Bước thứ hai là chế độ quả đầu (oligarchikos) còn gọi là chính thể thiểu số, chính thể đầu sỏ, hay chính thể tập đoàn (ploutokratia) trong đó việc yêu tiền hám của xuất hiện công khai, tiền của là thước đo giá trị trong xã hội, cây cầu đưa tới chức vụ, và trong đó có hố ngăn cách, hố này càng ngày càng sâu, càng rộng khôn lường. Bởi thế trong mẫu người cầm quyền nảy nở tinh thần chuộng tiền, dòng máu say của, tinh thần này như diều gặp gió lên cao khủng khiếp, lẽ phải và tinh thần như đày tớ, nô lệ ngoan ngoãn cúi đầu, luồn cúi, nâng bi thần tài. Tình trạng vẫn đòi hỏi kiềm chế lòng tham, song không đúng loại. Bước thứ ba đi trên đường dân chủ, nhưng đường này không hề có kiểm soát, mọi ước muốn đều như nhau. Mô tả chế độ dân chủ và mẫu người dân chủ với vẻ châm biếm, nét chữ uyển chuyển, màu mực đậm đà, rõ ràng Plato cảm thấy khoái trí. Ham mê tiền bạc quá độ tiêu hủy chế độ quả đầu, ham mê tự do quá độ thủ tiêu chế độ dân chủ dẫn tới chế độ độc tài chuyên chế, còn gọi là chế độ bạo chính trong đó không có tự do, quần chúng là bầy cừu ngoan ngoãn. Chế độ

độc tài ra đời là do quần chúng chọn thủ lĩnh, người này sử dụng mọi mánh lới nắm giữ mọi quyền hành với sự trợ giúp, ủng hộ của quần chúng ngây thơ, họ bầu ra làm vệ sĩ. Trong giai đoạn cuối cùng trên đường suy đồi lòng tham tồi tệ hết sức điều khiển thành quốc.

***

‘Ờ,[543a] phải rồi, Glaucon, ngô bối đã đồng ý là trong thành quốc hoàn hảo phụ nữ, trẻ con đều là của chung, đàn bà, đàn ông chia sẻ cùng giáo dục, cùng nghề nghiệp, thời bình cũng như thời chiến, tất cả đều dưới quyền cai trị của người trong số họ chứng tỏ am tường sâu sắc triết học và chiến tranh.’

‘Vâng, ngô bối đồng ý như vậy.’

‘Hơn thế ngô bối [b] cũng đồng ý khi được bổ nhiệm giữ vai trò cai trị, người cầm quyền sẽ hướng dẫn, chỉ định nơi ăn chốn ở cho binh sĩ tại chỗ như ngô bối miêu tả trước đây, nơi không có riêng tư, mọi thứ đều chung chạ. Ngoài việc sắp xếp như thế quý hữu hẳn còn nhớ ngô bối cũng nói về loại sở hữu họ sẽ có.’

‘Vâng, tiện nhân nhớ, nghĩa là họ sẽ không sở hữu bất kể thứ gì người khác bây giờ sở hữu; họ được huấn luyện ứng phó với chiến tranh, hành xử như vệ quốc đối với cộng đồng. [c] Đổi lại họ nhận cấp dưỡng như thù lao hàng năm do công dân cung đóng góp, họ cống hiến bản thân trông nom đồng đội vệ quốc, bảo vệ toàn thể thành quốc.’

‘Đúng thế. Nhưng chuyện đó bàn rồi, bây giờ cho bản nhân hay, ngô bối dừng ở chỗ nào khi rẽ ngang đi đến đây để có thể tiếp tục trở lại.’

‘Thưa, dễ lắm không khó, vì lúc đó y hệt lúc này, tiên sinh nói như thể tiên sinh đã hoàn tất bức tranh liên hệ tới thành quốc. Tiên sinh nói tiên sinh xếp loại thành quốc tiên sinh miêu tả và mẫu người tương ứng với thành quốc tốt đẹp, [d] mặc dù dường như tiên sinh vẫn có mẫu người và thành quốc tốt đẹp hơn sẽ nói cho ngô bối hay. [544a] Sau đó tiên sinh nói nếu thành quốc này thuộc loại tốt đẹp, mấy thành quốc kia thuộc hạng tồi tệ. Tiện nhân nhớ tiên sinh nói có bốn loại thành quốc đáng bàn luận, đáng quan sát sai lầm cũng như mẫu người tương ứng với số thành quốc đó. Mục đích của ngô bối là quan sát tất cả, bàn luận, rồi kết luận thành quốc nào tốt đẹp, thành quốc nào tồi tệ, sau đó tìm hiểu có phải người tốt đẹp là người sung sướng, người tồi  tệ là người đau khổ hay sự thể diễn ra khác hẳn. [b] Tiện nhân vừa hỏi tiên sinh định nói bốn thành quốc đó là thành quốc nào, đúng lúc ấy Polemarchus

và Adeimantus ngắt lời. Tiên sinh đáp lại. Vì thế tranh luận đưa ngô bối tới chỗ này.’

‘Trí nhớ quý hữu thuộc hạng tuyệt vời.’

‘Vậy, ngô bối quay lại, như lực sĩ đô vật vẫn năm thế võ khởi thủy, tiện nhân sẽ hỏi tiên sinh vẫn câu hỏi đó, tiên sinh sẽ cho nghe câu trả lời tiên sinh định trả lời lúc đó.’

‘Bản nhân sẽ nếu có thể.’

‘Thưa, thực tình tiện nhân đặc biệt nôn nao muốn nghe bốn cơ chế chính trị tiên sinh định nói là thế nào.’

‘Quý hữu sẽ nghe chẳng chút khó khăn, [c] vì tất cả đều có tên gọi hẳn hoi. Loại thứ nhất đa số quần chúng ca ngợi hết lời, chế độ Crete hoặc chế độ Sparta vùng Laconia; loại thứ hai cũng được đề cao chẳng kém gọi là chế độ quả đầu, mặc dù đầy rẫy xấu xa, tồi tệ; loại thứ ba khác hẳn mệnh danh chế độ dân chủ xuất hiện đối lập loại trên; loại thứ tư là chế độ độc tài quý tộc, thường tưởng là tốt đẹp, xứng đáng, song thực ra bệnh hoạn hơn hết. Chẳng hay quý hữu có ý niệm về chính thể hình thức khác hẳn không? Bản nhân muốn nói [d] chính thể chuyên chế, chính thể quân chủ cha truyền con nối, trong đó vương quyền mua bằng tiền, và chính thể khác, song số này cũng như số tương tự thực ra chỉ là số nhỏ nằm giữa bốn loại vừa kể và thường thấy xuất hiện trong dân ngoại lai và dân Hy Lạp.’

‘Nghe nói có nhiều loại kỳ lạ.’

‘Ư, đúng thế, quý hữu thừa biết do nhu cầu đòi hỏi đối với con người có nhiều loại cuộc đời tương ứng với nhiều loại chính thể phải không? Quý hữu cũng thừa biết chính thể ra đời không “từ cây sồi hay tảng đá”, mà từ con người sống trong cộng đồng. [e] Nếu ở thế áp đảo, có thể nói, khi cán cân nghiêng về phía này hay phía kia, một người sẽ kéo đa số nghiêng theo.’

‘Vâng, chính thể hình thành từ con người, đó là con đường duy nhất khả dĩ.’

‘Vậy nếu có năm loại chính thể chắc hẳn phải có năm loại mẫu người tương ứng.’

‘Chứ gì nữa.’

‘Ngô bối đã miêu tả mẫu người giống giai cấp quý tộc và khẳng định đó là

mẫu người vừa tốt đẹp vừa công bình.’ ‘Vâng, đúng, ngô bối đã làm.’ [545a]

‘Sau mẫu người này ngô bối phải miêu tả mẫu người kém cỏi, mẫu người yêu chuộng chiến thắng và ham mê danh vọng tương ứng khít khao với hình thái thành quốc Sparta vùng Laconia, rồi lần lượt ba mẫu người nữa: mẫu người quả đầu, mẫu người dân chủ, mẫu người chuyên chế. Cứ thế quan sát, đồng thời phân biệt mẫu người tồi tệ tương phản với mẫu người tốt đẹp, ngô bối hoàn tất công việc tìm hiểu tương quan giữa hạnh phúc tương đối, đau khổ tương đối, công bình chính trực thuần túy, bất công bất chính thuần túy mang đến cho mẫu người sở đắc tính chất vừa kể. Sau đó ngô bối sẽ một là thực thi bất công bất chính [b] cùng Thrasymachus, hai là nhờ lý luận hiện tại soi đường chỉ lối sẽ theo đuổi công bình chính trực.’

‘Thưa, việc đó ngô bối nhất định phải làm.’

‘Bắt đầu là bàn luận về phẩm chất đạo đức, ngô bối sẽ tìm hiểu phẩm chất đạo đức biểu hiện trong xã hội, vì như vậy dễ dàng hơn, trước khi tìm hiểu phẩm chất biểu lộ trong con người. Ngô bối có nên làm như vậy bây giờ không hở? Đầu tiên lấy chính thể vị danh, bản nhân không biết tên gọi hiện thời là gì, có lẽ ngô bối tạm gọi chính thể tài bản, chính thể kim quyền hoặc chính thể phú hào. Ngô bối sẽ tìm hiểu, sau đó để ý quan sát, so sánh mẫu người tương ứng; tiếp đến cung cách tương tự [c] ngô bối sẽ xem xét chính thể quả đầu và mẫu người tương ứng; tiếp nữa ngô bối sẽ để mắt nhìn chính thể dân chủ và mẫu người dân chủ; và sau hết ngô bối sẽ tìm hiểu chính thể chuyên chế và mẫu người chuyên chính cầm quyền cai trị thành quốc. Quý hữu có nghĩ ngô bối có thể hình thành nhận xét chính xác về vấn đề trước mắt hay không?’

‘Vâng, đó là cung cách hoàn toàn hợp lý để quan sát chính thể và đi tới kết luận.’

‘Vậy ngô bối hãy tìm cách giải thích làm sao chính thể quý tộc lại trở thành chế độ kim quyền. Phải chăng đó là nguyên tắc đơn giản: nguyên nhân thay đổi trong xã hội [d] bắt đầu từ mâu thuẫn nội tại giữa thành phần cầm quyền. Nếu thành phần này đoàn kết nhất trí, dù số lượng rất nhỏ, thay đổi sẽ không xảy ra.’

‘Thưa, đúng thế.’

‘Vậy, Glaucon, thay đổi diễn ra trong thành quốc của ngô bối như thế nào?

Làm sao trợ thủ và vệ quốc lại bất hòa, hai bên bất hòa với nhau hay mỗi bên bất hòa nội bộ? Quý hữu có muốn ngô bối làm như Homer cầu xin Thi Thần chỉ cho hay “bất hòa bắt đầu như thế nào?” [e] Hay ngô bối nên nghĩ đáp lời giọng điệu vô cùng bi thảm, cung cách rất ư trang trọng, dáng vẻ hết sức ân cần, song thực ra Thi Thần chỉ giễu cợt, trêu chọc làm như ngô bối là trẻ con?’

‘Tiên sinh nói thế nghĩa là thế nào?’ [546a]

‘Như thế này. Xem ra khó có thể tạo ra thay đổi dẫn tới suy đồi trong thành quốc cấu tạo chặt chẽ như của quý hữu. Nhưng vì mọi vật có sinh đều có hóa, ngay cả trật tự xã hội cũng không thể kéo dài mãi mãi, mà thế nào cũng suy tàn. Suy tàn diễn ra như sau. Không những cây cỏ mọc trên mặt đất, mà cả súc vật sống trên đó, đều có mùa sinh sản và mùa vô sinh, cả về tinh thần lẫn thể xác, mùa bắt đầu cho mỗi loại khi chuyển động định kỳ đi hết chu kỳ; thời kỳ dài ngắn tùy theo đời mỗi loại, dài với thành phần sống lâu, ngắn với thành phần chết yểu. Mặc dù [b] người cầm quyền quý hữu đào luyện cho thành quốc đều khôn ngoan, song lý luận và nhận thức sẽ không luôn luôn giúp họ tính đúng hay sai thời gian gây giống, thời gian vô sinh; đôi khi họ tính sai, do vậy con sẽ sinh lầm. Với sinh vật siêu phàm ra đời chu kỳ xác định trong số hoàn thiện; với sinh vật trần thế đó là số thứ nhất trong đó nhân căn số và bình phương, gồm ba số hạng và bốn thừa số, cho kết quả cuối cùng, phần tử giống, không giống, tăng, giảm, khiến mọi phần tử thông ước và hữu tỉ với nhau. Tỉ lệ cơ bản của các phần tử này, bốn với ba, [c] kết hợp với năm, nhân với ba sẽ cho hai hài hòa, trong đó một là tích số của thừa số bằng nhau và tích số của một trăm nhân số lần tương đương; một là tích số của thừa số trong đó có số bằng nhau, có số không bằng nhau, nghĩa là, một trăm lần bình phương đường chéo của số hữu tỉ, mỗi số giảm đi một, hoặc một trăm bình phương của số vô tỉ, mỗi số giảm đi hai, và một trăm tam thừa của ba. Toàn bộ số kỷ hà kiểm soát tiến trình, quyết định phẩm chất sinh nở tốt xấu. [d] Vệ quốc không chú ý, để cô dâu chú rể kết đôi không đúng thời gian, kết quả sẽ không tốt đẹp, đứa con sẽ không tinh khôn, không may mắn. Đứa khá nhất trong bọn sẽ được thế hệ già bổ nhiệm, song không thực sự xứng đáng với chức vụ. Bởi thế khi cầm quyền ngồi vào địa vị bố nắm giữ trước đây chúng sẽ bắt đầu trước hết lơ là không chú ý đến ngô bối, mặc dù là vệ quốc, đánh giá thấp huấn luyện, thoạt đầu tâm trí, sau đến thể xác, kết quả là đám trẻ của quý hữu sẽ kém giáo dục, kém văn hóa, lãng quên Thi Thần. Và kết quả là thế hệ tiếp theo quý hữu sẽ có người cầm quyền không có khả năng và bản chất của vệ quốc thực sự để phân biệt chủng loại cấu thành công dân khác biệt như của Hesiod, như của quý hữu: [e] vàng, bạc, đồng, sắt. Khi sắt và bạc hay đồng và vàng trộn lẫn, [547a] chất liệu không

nhất quán, không đồng chất sẽ ra đời trong thành quốc; bất kỳ xuất hiện ở đâu đặc tính bất thường của chúng sẽ sinh ra chiến tranh và thù hận. Đó là dòng dõi, đó là phả hệ, ngô bối cần khẳng định, của bất hòa nội bộ xảy ra khắp nơi.’

‘Ngô bối sẽ nói câu trả lời của Thi Thần là chính xác.’ ‘Đương nhiên, vì từ cửa miệng Thi Thần.’

‘Tiếp theo [b] Thi Thần sẽ nói gì?’

‘Một khi mâu thuẫn nội tại bắt đầu, hai thành phần

kéo về hai hướng khác nhau; sắt và đồng hướng tới làm tiền, sở đắc tư lợi, tư sản ruộng vườn, nhà cửa; trái lại, vàng và bạc đã giàu có thực sự trong bản chất, không cần của cải nữa, hướng tới đạo đức và trật tự truyền thống. Chống đối, cạnh tranh quyết liệt, cuối cùng họ chấp nhận hòa giải: [c] phân chia ruộng đất, nhà cửa vì là tư hữu; người trước kia bảo vệ, coi như thân hữu, người tự do, người cung ứng nhu cầu, bây giờ bắt làm nô lệ, họ giữ làm nông nô, đầy tớ trong khi vẫn ra sức bảo vệ, trông nom đồng thời sửa soạn chiến tranh.’

‘Theo tiện nhân, vì thế thay đổi bắt đầu.’

‘Vậy là chế độ đứng giữa giai cấp quý tộc và thành phần quả đầu?’ ‘Vâng, đúng thế.’

‘Vì vậy chế độ sẽ thay đổi. Sau khi chế độ thay đổi, thành quốc sẽ cai trị ra sao? [d] Rõ ràng chế độ sẽ giống chế độ trước kia mặt này và giống chế độ quả đầu mặt nọ, vì ở giữa hai chế độ, và mặt khác chế độ cũng sẽ có đặc trưng riêng biệt.’

‘Hẳn thế.’

‘Vậy quý hữu có nghĩ chế độ sẽ giống chế độ trước kia về vài mặt - đề cao người cầm quyền, thành phần chiến đấu không tham gia nông nghiệp, lao động tay chân, kỹ nghệ, thương mại, nhưng sẽ tổ chức ăn chung, tập luyện thể dục, thụ huấn quân sự đề phòng chiến tranh không?’

‘Thưa, có.’

‘Trái lại, [e] đặc trưng của chế độ là ngại sợ bổ nhiệm người tài trí vào chức vụ cai trị, bởi không tìm thấy loại cương nghị, thuần nhất nữa, mà chỉ có loại pha trộn. Vì thế chế độ quay tìm người hung hăng, cục mịch bẩm sinh ưa chiến tranh hơn hòa bình, [548a] bây giờ đề cao mưu chước, chiến thuật, thành quốc dồn hết khả năng chuẩn bị chiến tranh. Chế độ sẽ duy trì đa phần đặc trưng vừa kể.’

‘Vâng.’

‘Người như thế sẽ ham mê tiền bạc giống người trong chế độ quả đầu; họ sẽ hăng say ca tụng vàng, bạc không chút hạn chế, mà thực hiện lén lút, bí mật; bây giờ họ có tường dầy cửa chắc riêng tư, phòng chứa giấu kín không để ai hay; nhà ở bao che như tổ ấm đắt giá, nơi họ có thể vung tiền tiêu xài thả cửa để có đàn bà con gái và bất kỳ cái gì nếu muốn.’

‘Đúng quá.’ [b]

‘Nhưng vì yêu thích đề cao, song không thể sở đắc công khai, họ cũng sẽ thực sự bần tiện về tiền bạc, trái lại sẽ sẵn sàng tiêu tiền người khác để thỏa mãn ước muốn cá nhân. Họ sẽ ăn chơi lén lút, tránh né luật pháp như trẻ con né tránh bố đẻ. Sở dĩ vậy là vì họ đã được giáo dục bằng ép buộc, không bằng thuyết phục, nên lơ là Thi Thần chân thực cùng đồng hành của Thi Thần, lý luận và triết lý, [c] thay vì thế chú trọng quá mức vào huấn luyện thể dục, coi nhẹ đào luyện nghệ thuật, trí thức, văn hóa.’

‘Chế độ tiên sinh miêu tả đa phần pha trộn cả tốt lẫn xấu.’

‘Đúng thế, pha trộn. Nhưng chế độ có đặc trưng nổi bật, nhờ khai thác thành phần nhiệt tình, hung hăng trong ngô bối: hăng say chiến thắng, ham mê danh dự.’

‘Thưa, đúng quá.’

‘Đó là nguồn gốc và bản chất chế độ sẽ trở thành, và xuất hiện ra sao. Ngô bối chỉ phác tả đại khái không đi vào chi tiết chính xác, [d] bởi mới chỉ đại khái thôi cũng đủ giúp ngô bối nhìn thấy cực điểm của người công bình chính trực với người bất công bất chính nằm ở chỗ nào, và bởi việc làm sẽ kéo dài bất tận nếu miêu tả chi tiết đủ loại chế độ và đủ loại mẫu người tương ứng trong chế độ đó.’

‘Tiên sinh quá ư chí lý.’

‘Vậy mẫu người tương ứng với chế độ vừa phác tả thì sao? Người đó thế nào, đào luyện ra sao?’

‘Tiện phu thầm nghĩ,’ Adeimantus chêm lời, ‘người đó giống thân hữu Glaucon hiện diện ở đây nếu nhìn theo thái độ hăng say chiến thắng.’

‘A, có lẽ về đặc trưng ấy, [e] song về đặc trưng khác, theo bản nhân người đó không giống anh ấy tí nào.’

‘Đặc trưng nào?’

‘Người đó có vẻ ngoan cố, hơi thô lậu, mặc dù có mòi ưa nghệ thuật, chuộng văn hóa; người đó khoái nghe nói năng, song không thể diễn tả; người đó khắt khe, tàn ác với nô lệ, vì giáo dục bất toàn, nên không có ý thức xác đáng về tư thế bề trên đối với họ [549a]. Trái lại, với người tự do người đó có vẻ nhã nhặn; với người cầm quyền người đó hoàn toàn ngoan ngoãn. Vì bản thân yêu danh vọng người đó ham quyền lực. Người đó không tin khả năng biểu lộ bản thân, hoặc bất kể cái gì tương tự, sẽ dẫn tới quyền lực, mà là khả năng hành động trong chiến tranh, phẩm chất liên hệ tới chiến tranh, vì người đó là người thích thể dục và săn bắn.’

‘Vâng, thưa, đó là đặc trưng của chế độ ngô bối miêu tả.’

‘Người như thế [b] sẽ coi thường tiền bạc lúc trẻ, song hân hoan chào đón khi già, càng cao tuổi càng hăng say bất kể hoàn cảnh ra sao, vì trong bản chất có máu mê của ham tiền. Vì đã từ bỏ bảo vệ tuyệt vời người với thái độ như thế không trong sạch đối với đạo đức.’

‘Bảo vệ là thế nào?’ Adeimantus hỏi.

‘Tâm trí pha trộn lý luận xác đáng với tưởng tượng huấn luyện nhuần nhuyễn. Đó là cái duy nhất nếu có sẽ duy trì phẩm chất đạo đức người sở hữu nguyên vẹn suốt cuộc đời.’

‘Câu trả lời ý nhị.’

‘Và đó là mẫu người tài danh lúc là thanh niên, mẫu người tương ứng với chế độ ngô bối đang bàn.’

‘Vâng, chắc vậy.’ [c]

‘Đại khái cung cách thanh niên xuất hiện thế này. Bố thanh niên là người

đàng hoàng sống trong thành quốc cai trị tồi tệ. Vì thế ông không muốn dính tới danh vọng, chức vụ, kiện cáo, đủ thứ liên hệ đại loại như vậy; ông sẵn sàng chịu lép vế, thiệt thòi nhằm tránh lôi thôi, rắc rối.’

‘Nhưng làm thế nào thanh niên tài danh xuất hiện?’

‘Trước tiên thanh niên nghe mẹ nổi giận than vãn [d] vì chồng không phải quan chức, bởi thế bà không được phụ nữ trong xã hội kính nể. Tiếp đến bà thấy ông chẳng nghĩ gì tới tiền bạc; ông không phản ứng khi bị nhục mạ ở nơi riêng tư hay chốn công cộng, tòa án, hội trường; ông nín thinh chịu  đựng, thái độ lạnh lùng, thản nhiên. Bà lại thấy ông lúc nào cũng tập trung tư tưởng ưu tư, suy nghĩ, không đề cao mà cũng không coi nhẹ bà. Trước cảnh tượng như thế máu tam bành nổi lên bà nói với con trai bố là người đàn ông mềm yếu, nhu nhược quá chừng, và bà còn tuôn lời hát điệp khúc như phụ nữ lặp đi lặp lại về đàn ông trong cảnh tương tự.’ [e]

‘Vâng, đúng thế,’ Adeimantus tiếp lời, ‘chán lắm các bà đều vậy cả.’

‘Quý hữu cũng biết đày tớ có vẻ tử tế, ngoan ngoãn của loại người này đôi khi nói năng tương tự, sau lưng ông chủ, trước mặt các con chẳng úp mở. Khi thấy ông bố không truy tố người nợ tiền không trả, hoặc cư xử sai trái với mình, họ mớm lời cho người con khi lớn lên phải trả thù số người đó, và phải cương quyết hơn bố. [550a] Ra ngoài đời người con nghe và thấy điều tương tự. Trong thành quốc người chúi đầu lo việc của mình bị gọi là ngu si, đần độn, bị khinh rẻ coi thường, người xía vô xen vào việc người khác được tôn trọng, ca ngợi. Người con lắng nghe, quan sát hết cả, song cũng lắng nghe bố nói gì, quan sát tận nơi bố làm gì, so sánh lối sống của bố với lối sống của người khác. Kết quả người con bị ảnh hưởng hai phía lôi kéo. [b] Bố tưới bón, chắt chiu nuôi dưỡng phần hợp lý, trong khi người khác vun xới, cặm cụi chăm lo phần bồng bột, thèm muốn của tâm trí. Cuối cùng, vì bản chất không thực sự xấu xa, song chỉ vì giao du với bạn bè tồi tệ, ảnh hưởng hai phía lôi kéo, đứng giữa muốn đạt hòa giải, người con chuyển đổi quyết định bên trong bản thân cho phần ở giữa, phần thích chiến thắng, ưa hung hăng, bởi thế trở thành người ngạo mạn, ham danh vọng.’

‘Tiện phu nghĩ tiên sinh đã giải thích đầy đủ việc ra đời của mẫu người như thế.’

‘Vậy là [c] ngô bối đã miêu tả chế độ thứ hai và mẫu người thứ hai.’ ‘Vâng.’

‘Sau loại này, nhắc lại thơ Aeschylus, chẳng hay ngô bối có nên nói về “người khác tiến đánh thành quốc khác” hay theo chương trình dự định bắt đầu bàn thành quốc trước?’

‘Xin tiến hành.’

‘Chế độ đến sau chế độ này theo bản nhân là chế độ quả đầu. ‘Tiên sinh gọi chế độ quả đầu là chế độ thế nào?’

‘Chế độ căn cứ vào giá trị tài sản, trong đó người giàu có nắm quyền cai trị,

[d]     người nghèo khó đứng ngoài chầu rìa.’ ‘Tiện phu hiểu.’

‘Vậy trước hết ngô bối có nên giải thích chế độ vị danh chuyển thành chế độ quả đầu như thế nào không?’

‘Thưa, nên.’

‘Hiển nhiên cung cách chuyển đổi rõ như ban ngày người mù cũng thấy.’ ‘Xin cho hay làm sao?’

‘Đổ vào kho chứa tư hữu, mỗi người sở đắc, càng ngày càng nhiều, vàng hủy hoại chế độ vị danh. Đầu tiên họ tìm cách bản thân tiêu xài hoang phí. Vì mục đích và theo chiều hướng đó, họ bóp méo, bất tuân luật pháp, vợ họ khinh khỉnh noi gương.’

‘Chắc là vậy.’

‘Tiếp đến, nếu bản nhân không lầm, nhìn ngó người này ganh tị [e] người kia. Bắt chước lẫn nhau, đố kỵ gia tăng, họ biến thành đám đông hành xử tương tự.’

‘Có thể lắm.’

‘Thế rồi tiến hành hơn nữa vào đường làm tiền tích của, càng đề cao tiền  bạc, họ càng hạ thấp đạo đức. Làm sao quý hữu có thể phủ nhận hố sâu khủng khiếp ngăn cách, đối chọi tiền của với đạo đức, nên khi đặt hai thứ lên bàn cân xem nặng nhẹ thế nào, thứ này luôn luôn đi lên, thứ kia nhất định hạ xuống?’

‘Thưa, chắc chắn như vậy.’

‘Bởi thế khi của cải và người giàu có được đề cao trong thành quốc, [551a] đạo đức và người đạo đức bị coi thường.’

‘Hiển nhiên.’

‘Ngô bối theo đuổi cái ngô bối ngưỡng mộ, bất kể cái đó thế nào, bỏ rơi cái ngô bối khinh khi.’

‘Vâng.’

‘Cuối cùng diễn ra cảnh chuyển tiếp, người yêu chiến thắng, danh dự trở thành người yêu tiền của và người làm tiền. Danh dự, tiếng tăm, chức vụ dành riêng cho người giàu có, người nghèo khó bị khinh rẻ.’

‘Đúng thế.’

‘Tới giai đoạn này họ ban hành luật lệ. Đặc trưng nổi bật của chế độ quả đầu, luật lệ thiết lập định danh của cải, nhiều ít tùy thực trạng chế độ, của cải càng cao chính quyền càng quả đầu, [b] của cải càng thấp chính quyền càng ít quả đầu, vì trước đó đã khẳng định người nào tài sản không tới mức ấn định sẽ không đủ điều kiện tham chính. Họ sử dụng bạo lực thực thi luật định hoặc gieo rắc khiếp đảm, khủng bố trước khi thiết lập chế độ. Có phải thế không?’

‘Thưa, phải.’

‘Đại khái đó là cách chế độ quả đầu được thiết lập.’

‘Đúng thế, nhưng điều hành thế nào? Nghe nói có nhược điểm, vậy nhược điểm ra sao?’ [c]

‘Ơ, nhược điểm đầu tiên hoàn toàn nằm trong định nghĩa chế độ ngô bối vừa kể. Hãy để ý hậu quả sẽ ra sao nếu ngô bối chọn thuyền trưởng theo nguyên tắc định danh của cải, không trao con thuyền cho người nghèo khó mặc dù người đó là hoa tiêu tài ba?’

‘Người làm thế sẽ khiến hải hành gay go.’

‘Sự thể không áp dụng với quyền hành ở phạm vi khác hay sao?’ ‘Thưa, phần riêng tiện phu nghĩ có.’

‘Trừ chính trị? Hay cũng áp dụng với chính trị?’

‘Không trừ mà gồm cả vì đây là loại quyền hành khó khăn, quan trọng hơn hết.’

‘Vậy [d] đó là nhược điểm đáng kể của chế độ quả đầu? ‘Có lẽ vậy.’

‘Thế nhược điểm tiếp theo có nghiêm trọng bằng nhược điểm vừa kể không hở?’

‘Thưa, nhược điểm thế nào?’

‘Ờ, cộng đồng như thế đương nhiên mất tính cách đồng nhất, thành quốc trở thành hai thành quốc, thành quốc này gồm toàn người giàu có, thành quốc kia gồm rặt người nghèo khó, sinh sống trên cùng mảnh đất, luôn luôn tìm cách hãm hại lẫn nhau.’

‘Vâng, trời ơi, đó là nhược điểm tai hại.’

‘Và nhược điểm này cũng không phải đặc trưng tốt đẹp. Có lẽ họ không đủ gân cốt đi vào chiến tranh, vì bắt buộc phải trang bị vũ khí cho nhân dân sử dụng, [e] song lại sợ nhân dân hơn kẻ thù. Trái lại, nếu không làm vậy, khi phải chiến đấu thực sự ngoài chiến trường, do là thiểu số, họ quả thực là quả đầu! Đồng thời do ham mê của cải họ không muốn bỏ tiền theo đuổi chiến tranh.’

‘Không, đặc trưng không tốt đẹp chút nào.’

‘Hơn thế, có sự kiện ngô bối cũng cực lực phủ nhận từ trước, đó là trong chế độ loại này một người làm nhiều nghề khác nhau, làm ruộng, làm tiền, làm lính cùng một lúc. [552a] Quý hữu nghĩ như vậy có phải hay không?’

‘Thưa, chẳng phải tí nào.’

‘Nhưng khoan, xin để ý trong số nhược điểm có phải nhược điểm này tệ hại hơn hết xuất hiện đầu tiên trong chế độ hay không?’

‘Nhược điểm thế nào?’

‘Cho phép người này bán hết tài sản, người kia bỏ tiền ra mua. Bán xong

người đó sống trong thành quốc bám vào xã hội, không làm gì, không chức vụ, chẳng phải thương gia, nghệ nhân, kỵ binh, bộ binh, mà chỉ là tên vô gia cư, khố rách áo ôm.’

‘Vâng, đây là chế độ đầu tiên [b] chấp nhận sự thể như thế.’

‘Nhưng không bị cấm đoán trong chế độ quả đầu. Nếu không quý hữu sẽ không có tình trạng phân chia quyết liệt giữa phú hào và hành khất, người giàu ú ụ, kẻ nghèo xác xơ.’

‘Thưa, đúng quá.’

‘Nhưng để ý điểm này. Khi giàu có người này có làm việc gì ích lợi cho xã hội như ngô bối vừa nêu hay chỉ tiêu pha? Mặc dù có vẻ là người thuộc giai cấp cầm quyền, song thực ra người này không phải nhà chức trách và cũng chẳng phải hàng thứ dân phục vụ xã hội, mà chỉ là người tiêu xài khi vớ được của.’

‘Đúng thế. Có vẻ là thành phần quyền bính trong cộng đồng, [c] song chẳng là gì mà chỉ là kẻ hoang phí.’

‘Vậy ngô bối có nên gọi là ong đực không hở? Sinh ra, lớn lên, hiện diện trong ổ mà là tai ương cho tổ, người này là kẻ lười biếng trong nhà, tai ương cho thành quốc.’

‘Hoàn toàn là vậy, so sánh tuyệt diệu, tiên sinh.’

‘Vậy quý hữu có đồng ý, Adeimantus ơi, thần linh sáng tạo ong đực có cánh mà không có nọc, song cũng sáng tạo trong số ong đực hai chân con không nọc, con có nọc nguy hiểm không? Về già ong đực không nọc trở thành ăn mày, [d] ong đực có nọc mang tên tội phạm, đúng không?’

‘Thưa, đúng quá.’

‘Hiển nhiên thành quốc nào cũng vậy, chỗ nào có ăn mày là chỗ nấy có kẻ cắp, ẩn núp đâu đó, móc túi, ăn trộm đền thờ cùng đủ loại thực hiện tội ác như thế.’

‘Vâng, hiển nhiên.’

‘Thế nghĩa là thế nào? Quý hữu có thấy ăn mày trong chế độ quả đầu không hở?’

‘Thưa, có, đa số dân chúng là vậy, trừ thành phần cầm quyền!’

‘Vậy ngô bối có thể giả dụ cũng có nhiều ong đực có nọc là tội phạm trong thành quốc vừa kể [e] chính quyền kiểm soát quyết liệt bằng vũ lực.’

‘Vâng, ngô bối có thể làm vậy.’

‘Ngô bối có nên nói sở dĩ họ như thế ấy là vì giáo dục thiếu sót, nuôi nấng tồi tệ, chế độ tổ chức xấu xa không?’

‘Thưa, đúng thế.’

‘Đấy là chế độ quả đầu, và đấy là nhược điểm của chế độ đó, có khi còn tồi tệ hơn thế.’

‘Tiên sinh trình bày vấn đề khá hấp dẫn.’

‘Vậy [553a] ngô bối có thể coi việc giải thích chế độ trong đó quyền hành dính liền với của cải, sử dụng của cải như tiêu chuẩn để cầm quyền, tên gọi thông thường là chế độ quả đầu hay tập đoàn thống trị đã hoàn tất. Bây giờ nhích thêm bước nữa ngô bối tìm hiểu nguồn gốc và bản chất mẫu người tương ứng.’

‘Vâng, mình bắt đầu.’

‘Chuyển dịch từ mẫu người tài danh sang mẫu người quả đầu, theo bản nhân, diễn ra như sau.’

‘Như thế nào?’

‘Mẫu người tài danh có thằng con chào đời, mới đầu bắt chước, theo sát từng bước, tiếp đến chứng kiến bỗng dưng bố va chạm với chính quyền như chiếc thuyền đâm vào vách đá, tan hoang cơ nghiệp, tan nát ngay cả cuộc đời. [b] Rất có thể ông bố đã là tướng chỉ huy cuộc viễn chinh, hoặc nắm giữ chức vụ quan trọng trong chính quyền, cuối cùng bị bọn tố giác chuyên nghiệp vu cáo bắt bí đưa ra tòa, bị xử tử, bị phát vãng, bị tước quyền công dân, bị tịch thu tài sản.’

‘Chuyện đó có thể xảy ra lắm.’

‘Nhìn thấy tất cả, chịu đựng đau khổ, Adeimantus ơi, mất hết tài sản, sợ mất cả mạng sống, thằng con lập tức rũ bỏ lòng yêu danh dự, tinh thần dũng cảm,

[c] tống cổ khỏi chỗ cả hai đã ngự trị ngai vàng tâm hồn. [c] Rơi vào cảnh nghèo túng, thằng con ngoan ngoãn, thầm lặng quay ra hăng say làm tiền. Nai lưng kiếm sống, cần cù lao động, chắt chiu từ từ, để dành từng tí, thằng con gây dựng cơ nghiệp. Quý hữu có nghĩ trong hoàn cảnh như thế mẫu người này có sẽ thiết lập bộ phận thèm muốn, tham lam làm tiền trên ngai vàng nội tâm không hở? Quý hữu có nghĩ đương sự sẽ biến thứ đó thành vị vua vĩ đại trong chính lòng mình, trang điểm vương miện đội đầu, huân chương choàng cổ, đại đao Ba Tư đeo bên sườn không?’

‘Tiện phu nghĩ có.’

‘Bộ phận lý luận và hăng hái mẫu người này để xuống đất [d] dưới chân vị vua, mỗi bên một, giáng cấp cả hai xuống hàng nô lệ. Bộ phận thứ nhất mẫu người này không cho phép lý luận, tính toán lăng nhăng hoặc tìm hiểu bất kể cái gì ngoài việc làm thế nào biến ít tiền thành nhiều tiền, trong khi không cho phép bộ phận kia đề cao, thán phục bất kể cái gì trừ tiền của và người giàu có hoặc sở đắc bất kể tham vọng nào ngoài của cải hay bất kể cái gì có thể dẫn tới mục đích đó.’

‘Thưa, không có chuyển tiếp nào nhanh chóng, mãnh liệt đến thế bằng chuyển tiếp từ người yêu danh tiếng thành người mê tiền bạc.’

‘Có phải mẫu người [e] ngô bối miêu tả là loại quả đầu không hở quý hữu?’

‘Thay đổi trong mẫu người này chắc chắn tương tự thay đổi trong chế độ quả đầu.’

‘Vậy ngô bối để ý xem mẫu người này có đặc tính tương tự chế độ không.’ ‘Vâng, xin tiến hành.’ [554a]

‘Tương tự thứ nhất với chế độ là mẫu người này coi đồng tiền quá ư quan trọng.’

‘Dĩ nhiên.’

‘Hơn thế, mẫu người này tiêu pha hà tiện, siêng năng lao động, chỉ thỏa mãn nhu cầu cần thiết, không ham tiêu xài, dẹp bỏ mọi ước muốn coi như vô bổ, hão huyền, phù phiếm.’

‘Đúng thế.’

‘Bủn xỉn, biến mọi thứ trong mọi hoàn cảnh thành mối lợi, chỉ nghĩ tới tích trữ tiền của, đúng là loại người dân chúng hoan nghênh. Mẫu người loại này có giống chế độ tương tự ngô bối miêu tả không hở?’ [b]

‘Tiện phu nghĩ giống. Sở hữu của cải đương nhiên cả chế độ lẫn mẫu người như thế đều đề cao, coi trọng.’

‘Bản nhân nghĩ sở dĩ vậy ấy là vì mẫu người như thế không hề quan tâm tới giáo dục.’

‘Vâng, tiện phu cũng nghĩ tương tự. Nếu không mẫu người như thế sẽ chẳng chọn người mù giữ vai chim đầu đàn dìu dắt ca đoàn hợp vũ, đồng thời hết lời đề cao.’

‘Ý kiến khá hay. Song để ý điều này. Ngô bối có nên nói thiếu giáo dục sẽ nuôi dưỡng trong mẫu người này thèm muốn như bầy ong đực, có con điệu bộ na ná ăn mày, có con cung cách chẳng khác tội đồ, [c] song tất cả bị ngăn chặn quyết liệt không hả?’

‘Thưa, nên lắm.’

‘Quý hữu có biết tìm thèm muốn sai trái trong số này ở đâu không?’ ‘Ở đâu?’

‘Nếu bất đồ là giám hộ viện cô nhi, hoặc đại khái như vậy, môi trường thuận tiện mẫu người này sẽ có vô vàn cơ hội làm điều sai trái, bất lương.’

‘Đúng thế.’

‘Tình huống cho thấy nhờ có tiếng lương thiện vì muốn tỏ ra đàng hoàng tạo ấn tượng công bình trong dịch vụ làm ăn ở môi trường khác mẫu người này phải kiềm chế thèm muốn xấu xa. [d] Kiềm chế không phải họ nghĩ họ phải, không phải vì sử dụng lý luận để chế ngự thèm muốn, mà vì cảm thấy cần thiết và sợ hãi, run rẩy, lo lắng mất của cải đã có.’

‘Đúng quá.’

‘Và trời ơi, hơn thế, Adeimantus ơi, quý hữu sẽ thấy khi vung tay tiêu tiền người khác, họ phơi bày thèm muốn tương tự thèm muốn của bầy ong đực.’

‘Ô, chắc vậy quá.’

‘Nội tâm rối loạn bởi thế mẫu người này sẽ chẳng bao giờ yên ổn với chính mình; mẫu người này chẳng phải một mà hai con người, mẫu người này mang bản tính lưỡng diện trong đó thèm muốn tốt đẹp [e] thường áp đảo thèm muốn xấu xa.’

‘Thưa, đúng thế.’

‘Bởi vậy, theo bản nhân, mặc dù sở đắc phần nào mức độ khả kính hơn nhiều người, mẫu người này vẫn không tới gần được bản chất chân thực, đòi hỏi tâm trí hài hòa, bản tính quân bình, toàn vẹn.’

‘Tiên phu nghĩ vậy.’

‘Hơn thế, vì tằn tiện về tiền bạc, mẫu người này về mặt cá nhân cạnh tranh thua kém để đạt thành công hay tranh tài hoàn tất cái gì trong đời sống công cộng. [555a] Không muốn bỏ tiền ra nhằm đạt vẻ vang, hay cạnh tranh thi thố, mẫu người này sợ khơi dậy toàn bộ thèm muốn tiêu tiền, hoặc kêu gọi thèm muốn làm đồng minh để đạt chiến thắng. Bởi thế, giống tay quả đầu thực sự, mẫu người này chỉ phấn đấu với phần nhỏ phương tiện sở hữu. Và bởi thế, mặc dù phần lớn thua trận, mẫu người này vẫn

giàu có.’

‘Vâng, đúng thế.’

‘Vậy bây giờ ngô bối không có lý do để nghi ngờ mẫu người ham tiền tương ứng với chế độ quả đầu phải không?’

‘Thưa, không.’ [b]

‘Đề tài tiếp theo là dân chủ. Khi biết chế độ dân chủ xuất phát ra sao, sinh hoạt thế nào, ngô bối lại có thể nhận định mẫu người tương ứng.’

‘Như vậy sẽ tương hợp với phương thức ngô bối từng theo đuổi.’

‘Có phải thành quốc thay đổi từ chính thể quả đầu sang chính thể dân chủ là do quần chúng thèm khát cái quần chúng cho là tốt đẹp, do thả lỏng quần chúng theo đuổi mục đích làm giàu càng nhiều càng tốt không?’

‘Xin nói cho hay như thế nào?’

‘Vì người cầm quyền có quyền lực là do của cải không muốn sử dụng luật pháp [c] hạn chế tình trạng vô độ, quá trớn, ngăn cản đám trẻ tiêu pha hoang

phí làm hại bản thân. Họ chủ trương cho đám tiêu xài vung vít vay tiền, hoặc bỏ tiền mua tài sản đám này. Làm vậy hy vọng tài sản và ảnh hưởng gia tăng, họ trở nên giàu có và tiếng tăm hơn nữa.’

‘Đúng rồi, đó là điều họ muốn hơn hết.’

‘Sự thể rõ như ban ngày: không thể đề cao tiền của trong thành quốc, đồng thời yêu cầu quần chúng kiềm chế tiêu pha; ham tiền và tiết độ là hai sự kiện không thể cộng sinh, cộng tồn trong bất kể xã hội nào; [d] muốn sở đắc thứ này phải gạt bỏ thứ kia.’

‘Vâng, điều đó khá rõ ràng.’

‘Vì lơ là như thế, vì không hạn chế đám vô độ, họ thường đẩy người khá giả trong chính thể quả đầu xuống hố sâu nghèo khổ.’

‘Vâng, thường thế.’

‘Có người nợ nần, có người mất quyền công dân, có người bị cả hai. Cam phận kéo lê cuộc sống số này trang bị nọc độc và vũ khí trong lòng, căm thù đám sở đắc tài sản của mình, âm mưu chống lại đám này và đám khác, âm thầm ngồi im, nóng lòng trông chờ đổi thay.’ [e]

‘Vâng, đúng vậy.’

‘Trong khi đó bọn làm tiền mải mê dịch vụ cúi đầu, làm ra vẻ không nhìn thấy, trái lại tiếp tục cho vay, chích thuốc độc vào tiền, bất kể chỗ nào tìm thấy nạn nhân, [556a] đòi lãi suất gấp bội, kết quả là ong đực và ăn mày trong thành quốc gia tăng khủng khiếp.’

‘Đương nhiên, nhiều lắm.’

‘Dẫu thế ngay cả khi xấu xa xuất hiện lù lù như đám cháy họ cũng không muốn dập tắt bằng phương thức cần có, họ không muốn phương thức bản nhân đề cập, kiểm soát tiêu pha tùy tiện, không để quần chúng muốn làm gì thì làm với tài sản, hoặc đưa ra điều luật thích hợp hủy bỏ tình trạng lạm dụng như thế.’

‘Luật nào?’

‘Bổ sung điều luật kiểm soát trước đó, ép buộc quần chúng cư xử chính trực, lương thiện. Nếu điều luật quy định đa số hợp đồng tự nguyện người cho vay

chấp nhận rủi ro,[b] việc tìm tiền kiếm bạc sẽ bớt trâng tráo và người ta sẽ thấy xấu xa đỡ phát triển hơn nhiều trong thành quốc bản nhân vừa miêu tả.’

‘Vâng, giảm khá nhiều.’

‘Nhưng hiện nay vì lý do vừa kể người cầm quyền quả đầu đã đẩy thứ dân rơi vào tình trạng ngô bối miêu tả, trong khi bản thân và con cái... à, đám trẻ sống xa hoa [c] không thèm để ý chăm lo thể xác cũng như tinh thần trở thành bạc nhược, không có khả năng chống lại đau khổ, vui sướng, và còn quá ư lười biếng.’

‘Vâng, thế thật.’

‘Còn họ, không lo gì ngoài làm tiền, và chẳng quan tâm tới đạo đức như người nghèo khó, đúng không?’

‘Đúng thế, họ chẳng mảy may.’

‘Đó là thực trạng giữa người cai trị và người bị trị. Vậy thử hỏi chuyện gì sẽ xảy ra khi hai bên chạm trán ngoài đường, trong chợ búa lo chuyện buôn bán, tại lễ hội, trong chiến dịch, trên boong thuyền hay tại doanh trại binh lính? Khi hai bên gặp nhau trong giây phút nguy nan, [d] vào trường hợp  như thế, người giàu có sẽ không còn có thể khinh rẻ người nghèo khó. Thông thường thân xác gầy guộc, nước da xạm nắng, ra chiến trường đứng cạnh người giàu có, cuộc sống chướng rủ màn che, xanh xao vì thiếu ánh nắng mặt trời, da thịt mềm xèo, người nghèo khó thấy người giàu có thở hồng hộc, luống cuống, lóng ngóng, hoàn toàn không thể đương đầu thọ địch. Quý hữu có nghĩ người nghèo khó sẽ kết luận người như người này trở nên giàu có chỉ vì người nghèo khó nhút nhát không? Lúc gặp nhau riêng tư chỉ có hai người,[e] người nghèo khó này có nói với người nghèo khó kia: “Đám này vô dụng không phải hạng tốt, vơ đâu cũng được, chúng sống nhờ ngô bối gia ơn” không?’

‘Tiện phu biết chắc họ sẽ nói thế.’

‘Khi thân thể ốm yếu một người chỉ cần đẩy nhẹ từ bên ngoài là có thể ngã bệnh, đôi khi ngay cả không bị như vậy cũng ở tình trạng bất ổn bên trong. Sự thể tương tự với thành quốc bệnh hoạn. Chỉ cần khiêu khích nhè nhẹ từ bên ngoài là ngã bệnh, thành quốc rơi vào tình trạng bất hòa, khi bên này kêu gọi thành quốc quả đầu lân cận, bên kia níu kéo thành quốc dân chủ láng giềng trợ giúp, đôi khi phe phái đánh nhau, giao chiến bắt đầu, không phải từ khích động bên ngoài. Đúng không?’

‘Đúng quá.’ [557a]

‘Theo bản nhân chính thể dân chủ ra đời là khi người nghèo khó thắng thế, tàn sát một số giàu có, tống cổ một số đối lập lưu vong, cho quần chúng quyền bình đẳng, cơ hội tham gia chính quyền, bổ nhiệm chức vụ xã hội phần lớn theo nguyên tắc bốc thăm.’

‘Vâng, chính thể dân chủ thiết lập như thế, thực hiện bằng bạo lực vũ trang hoặc đe dọa đối thủ phải tháo chạy biệt xứ.’

‘Chính thể đó thuộc loại thế nào? Điều hành ra sao? Bản nhân muốn nói câu trả lời hiển nhiên sẽ cho ngô bối thấy [b] bản chất mẫu người dân chủ.’

‘Vâng, hiển nhiên.’

‘Trước hết quý hữu đồng ý quần chúng sẽ được tự do, đúng không? Quần chúng có tự do và tự do ngôn luận rộng rãi, công dân đều tự do muốn làm gì thì làm.’

‘Thưa, người ta nói thế.’

‘Được tự do rồi, mọi người sẽ tổ chức cuộc sống riêng tư thích hợp hơn hết với mình, phải không?’

‘Vâng, dĩ nhiên.’

‘Bởi thế bản nhân nghĩ đặc biệt xã hội này [c] sẽ có rất nhiều mẫu người khác nhau?’

‘Đương nhiên sẽ thế, làm sao khác.’

‘Có lẽ đây là cơ chế hấp dẫn khủng khiếp. Như tấm áo thêu thùa đủ loại hoa hình, trình bày đủ loại màu sắc, tô điểm đủ loại nét vẻ con người, cơ chế trở nên lôi cuốn lạ kỳ. Vì thế, quả nhiên và có lẽ, như đàn bà và trẻ con nom thấy đồ vật màu sắc sặc sỡ, đa số dân chúng nhận xét đó là hình thức xã hội tốt đẹp hơn hết.’

‘Chắc vậy quá.’

‘Và hơn thế, Adeimantus người sung sướng ơi, [d] đó đúng là chỗ đến để lùng kiếm, săn đuổi cơ chế.’

‘Sao lại vậy?’

‘Vì chỗ đó chứa đựng đủ loại khả dĩ, do dễ dãi, buông thả, cho phép tự do rộng rãi, người nào định tâm xây dựng thể chế, như ngô bối đang làm, có lẽ nên tới viếng thăm. Đó là trung tâm thương mại cơ chế, quý hữu có thể lựa chọn mô hình ưa thích trong vô số mô hình trưng bày, truớc khi tiến hành công việc xây dựng mô hình của mình.’

‘Đó là cửa tiệm [e] người tìm kiếm sẽ thấy triển lãm ê hề mô hình.’

‘Trong cơ chế này không có chuyện cưỡng bách, ép buộc cầm quyền dù quý hữu thừa khả năng, hay cúi đầu tuân lệnh chính quyền nếu quý hữu không muốn. Quý hữu không phải ra chiến trường nếu có chiến tranh; quý hữu có thể gây chiến tranh trong thời bình nếu không muốn hòa bình. Thêm nữa, nếu luật pháp ngăn cấm tham gia chính trị hay tư pháp, [558a] nếu muốn, quý hữu vẫn có thể làm cả hai, cầm quyền và xử án. Sống như thế không thích thú, tuyệt vời trong ngắn hạn hay sao?’

‘Vâng, có lẽ, song không phải trong dài hạn.’

‘Thế thái độ ung dung của tội phạm bị tòa kết án không dễ thương ư? Quý hữu chẳng thấy trong thể chế dân chủ người bị kết án tử hình vẫn sống phây phây, kẻ bị tử hình hay lưu đày vẫn ở lại xứ sở hay sao? Nhởn nha nhởn nhơ trong xã hội, tội đồ đi lại như vong linh anh hùng, không ai để ý, không ai nhòm ngó.’

‘Thưa, tiện phu nom thấy khá nhiều.’

‘Thành quốc khoan dung! [b] Cơ chế không tỏ ra ti tiện đối với chuyện nhỏ mọn, tầm thường, nhưng thay vì áp dụng triệt để lại coi thường nguyên tắc ngô bối trang trọng tuyên bố khi thiết lập thành quốc. Ngô bối khẳng định trừ phi có bản chất cực kỳ tốt đẹp, nếu từ nhỏ không được nuôi dưỡng trong môi trường lành mạnh, không thụ huấn thói quen đứng đắn, không theo đuổi mục đích sáng ngời, con người sẽ chẳng bao giờ trở thành tốt đẹp. Dáng dấp đĩnh đạc, oai vệ, cơ chế dân chủ quét sạch, chà đạp tất cả, không mảy may nghi ngờ quá khứ, lai lịch chính khách trước khi bước vào chính trường, song sẽ đề cao, miễn người đó tuyên bố là bạn của nhân dân, quyết tâm phục vụ mọi điều nhân dân ao ước!’ [c]

‘Cơ chế rất ư hoành tráng và cao cả!’

‘Đặc tính này và đặc tính tương tự là đặc tính của cơ chế dân chủ. Có vẻ là

cơ chế thú vị, bát nháo, tạp nham, đa màu, đa sắc, không người cầm đầu, phân chia đồng đều, coi mọi người bằng nhau, bất kể họ có bằng nhau hay không.’

‘Bức tranh miêu tả sinh động, ngô bối hiểu ý tiên sinh.’

‘Tiếp theo ngô bối tìm hiểu mẫu người tương ứng. Theo bản nhân ngô bối nên để ý trước tiên gốc gác người đó, như đã để ý cơ chế chính trị.’

‘Thưa, nên.’

‘Có phải thế này không? Người quả đầu tằn tiện [d] có thằng con, bản nhân thầm nghĩ, thế nào cũng nuôi nấng, dạy dỗ cư xử như cung cách ông ấy hằng sống.’

‘Dĩ nhiên.’

‘Như bố đẻ nó cũng ép buộc bản thân không động tới thú vui dẫn tới chỗ phải móc tiền ra tiêu thay vì sinh lợi mang tiền về nhà, thú vui không cần thiết như người ta nói.’

‘Thưa, hiển nhiên.’

‘Vậy quý hữu có nghĩ nếu muốn tránh tranh luận trong bóng tối ngô bối nên định nghĩa khác biệt giữa thèm muốn cần thiết và thèm muốn không cần thiết hay không?’

‘Thưa, tiện phu nghĩ nên lắm.’

‘Thèm muốn ngô bối không thể từ chối, kể cả thèm muốn đem lại thỏa mãn,

[e] theo bản nhân, có thể gọi là cần thiết, vì do bản tính ngô bối buộc lòng phải thỏa mãn cả hai, đúng không?’

‘Thưa, đúng.’

‘Bởi thế [559a] muốn cho hợp lý ngô bối có thể dùng chữ “cần thiết” để miêu tả.’

‘Vâng.’

‘Nhưng thèm muốn có thể từ chối, nếu huấn luyện bản thân tránh né từ lúc còn trẻ, thèm muốn chắc chắn không dẫn tới tốt lành, trái lại đôi khi còn tai

hại thì sao? Ngô bối có hợp lý gọi là “không cần thiết” không?’ ‘Thưa, có.’

‘Ngô bối có nên cho thí dụ mỗi thứ hàm ý thế nào để có thể nắm ý tưởng tổng quát không?’

‘Tiện phu nghĩ ngô bối nên.’

‘Quý hữu có nói thèm ăn cho đủ để giữ gìn sức khỏe, thèm thịt, thèm bánh mì nhằm mục đích đó, là cần thiết không?’

‘Thưa, tiện phu nghĩ có.’

‘Thèm bánh mì là cần thiết cho hai mục đích, vì có lợi cho ngô bối và vì cần thiết cho sự sống.’

‘Thưa, đúng.’

‘Trong khi thèm thịt là cần thiết chỉ vì nó đưa tới chỗ trợ giúp cơ thể cường tráng.’

‘Vâng.’

‘Nhưng thèm muốn đi ra ngoài giới hạn, thèm muốn món ăn cầu kỳ, sang trọng là thèm muốn, với kỷ luật và huấn luyện ngay từ thiếu thời, thông thường có thể gạt bỏ, vì có hại cho thể xác và tâm hồn, nếu nghĩ tới dè dặt và tiết độ, vậy không hợp lý khi gọi là không cần thiết ư?’

‘Hoàn toàn hợp lý.’ [c]

‘Loại thèm muốn thứ nhất ngô bối cũng có thể gọi là vụ lợi, vì tính cách hữu dụng, thực tiễn của nó, loại thèm muốn thứ hai là hoang phí.’

‘Thưa, đúng.’

‘Sự thể có đúng với thèm muốn sinh lý và thèm muốn khác không?’ ‘Thưa, có.’

‘Vậy, để dễ bề phân biệt, khi gọi một người là ong đực, ngô bối muốn nói loại [d] sẽ bị lôi cuốn bởi khối lạc thú, nguồn thèm muốn không cần thiết,

trong khi loại dè sẻn, quả đầu sẽ bị chế ngự bởi lạc thú và thèm muốn cần thiết, đúng không?’

‘Thưa, đúng.’

‘Bây giờ ngô bối trở lại vấn đề mẫu người dân chủ phát xuất từ mẫu người quả đầu như thế nào. Bản nhân nghĩ phần lớn sự thể thường diễn ra bất di bất dịch như sau.’

‘Như thế nào?’

‘Khi người thanh niên nuôi dạy theo đường lối kinh tế eo hẹp, ngô bối vừa miêu tả, môi trường đạm bạc, không khí tằn tiện, lại nếm mùi mật từ ong đực lười biếng, giao du với côn trùng hung hăng, nguy hiểm có thể cung ứng đủ thứ khoái lạc từ nhiều nguồn khác nhau, quý hữu có thể hình dung, kết quả sẽ là [e] trong bản thân người đó có thay đổi từ cơ chế quả đầu sang cơ chế dân chủ.’

‘Hầu như đương nhiên là vậy.’

‘Ngô bối thấy thay đổi chính trị diễn ra khi một phe rước người cùng cánh từ bên ngoài vào thành quốc trợ giúp. Vậy người thanh niên có cũng thay đổi khi thèm muốn gần gũi, tương tự từ bên ngoài kéo vào trợ giúp thèm muốn bên trong hay không?’

‘Thưa, chắc chắn.’

‘Nếu yếu tố quả đầu được trợ giúp để đương đầu với đe dọa, do bố đẻ hay thân nhân trong gia đình khuyên nhủ, chỉ trích, trách mắng, bản nhân nghĩ [560a] kết quả sẽ là mâu thuẫn và bài chống mâu thuẫn diễn ra, cuộc chiến bùng nổ giữa hai phần trong con người, anh ta giao chiến với chính anh ta.’

‘Dĩ nhiên.’

‘Bản nhân tưởng tượng đôi khi yếu tố dân chủ lui bước, yếu tố quả đầu xấn tới, một số thèm muốn tiêu diệt, một số đẩy lui. Sự thể xảy ra khi ngăn cấm bén rễ, ý thức hổ thẹn nảy nở trong tâm trí, người thanh niên sắp xếp lại cuộc đời.’

‘Vâng, đôi khi sự thể như thế xảy ra.’

‘Nhưng thèm muốn dồn ép vừa bị đẩy lui, thèm muốn khác gần gũi với thèm

muốn này nuôi dưỡng bí mật lại thay thế, vì bố đẻ không biết nuôi dạy đúng cách, [b] thèm muốn đó phát triển nhan nhản và mãnh liệt.’

‘Sự thể thường vậy.’

‘Thèm muốn vừa kể lôi kéo anh ta trở lại với đồng bạn trước đây. Trong khi sống chung với anh ta, thèm muốn này âm thầm nuôi dưỡng, nảy nở, gia tăng.’

‘Chắc vậy.’

‘Cuối cùng chúng chiếm cứ kinh thành, địa vị cai quản, vì thấy bên trong tâm trí người thanh niên rỗng tuếch, không có hiểu biết xác đáng, không có mục đích cao đẹp, không có lý luận chân thực vốn là vệ sĩ, hộ tống bảo vệ đắc lực tâm trí con người thần linh yêu thương.’ [c]

‘Thưa, đúng thế.’

‘Thay vì phải có mấy thứ vừa kể làm lính canh người thanh niên lại để lý luận huênh hoang, tin tưởng sai trái ngoi lên chiếm cứ kinh thành hoang vắng trong tâm trí.’

‘Nhất định thế rồi.’

‘Từ đó trở lại đất người ăn hạt sen người thanh niên có sống lén lút không? Nếu gia đình gửi trợ giúp tới phần tằn tiện trong tâm trí anh ta, đám xâm lược kiêu căng sẽ đóng cổng kinh thành, không để lực lượng cứu viện đi vào, không chịu lắng nghe sứ giả đại diện thân hữu tín cẩn, cao niên ngoài gia đình trình bày tự sự. [d] Sử dụng vũ lực chúng biến chúng thành chủ nhân. Chúng gọi hổ thẹn là ngu đần, đẩy hổ thẹn vào vòng tủi nhục, lưu vong; chúng gọi tự chế là hèn nhát, thẳng tay vấy bùn bôi nhọ bêu xấu, rồi tống khứ; chúng thuyết phục người thanh niên tiêu pha đắn đo, đúng mức là quê mùa, bần tiện; chúng kêu gọi hằng hà sa số thèm muốn vô dụng đến trợ giúp để xua đuổi tằn tiện, tiết độ khỏi biên cương.’

‘Trời, đúng ơi là đúng!’

‘Sau khi khoét rỗng, tẩy sạch tâm trí nạn nhân, sẵn sàng long trọng đón nhận lễ nghi truyền thụ huyền bí, bây giờ chúng [e] triệu gọi quá độ, hỗn loạn, hoang phí và xấc xược từ cõi lưu đầy trở về. Nhanh như chớp chúng choàng hoa tất cả rất ư lộng lẫy, diễn hành tất cả rất ư trang trọng, tùy tùng theo sau tấp nập, dồn dập. Chúng ca ngợi tất cả, mệnh danh bằng tên hoa mỹ; xấc

xược chúng gọi là nho nhã, buông thả là tự do, hoang phí là hào hiệp, trơ  trẽn là can đảm. Quý hữu có đồng ý đó là cung cách [561a] vì còn trẻ dại thanh niên thay đổi từ người được nuôi dạy giữa thèm muốn cần thiết thành người buông thả, đắm chìm trong vui thú vô ích, không cần thiết không?’

‘Thưa, có, tiên sinh giải thích rõ ràng.’

‘Từ đây về sau đến hết cuộc đời anh ta sẽ tiêu xài khá nhiều tiền của, thời gian, nghị lực vào thèm muốn không cần thiết cũng như thèm muốn cần thiết.[b] Nếu may mắn, nếu cuồng nhiệt không vượt tới cực điểm, khi tuổi đời gia tăng, phần lớn hiếu động xẹp dần, anh ta sẽ đón nhận đám lưu vong trở về, song không hoàn toàn buông mình theo đám xâm lấn. Lúc đó anh ta sẽ thiết lập tình trạng quân bằng giữa vui thú, luôn luôn trao phó việc điều khiển tâm hồn cho vui thú xuất hiện bất chợt, làm như cúi đầu tuân lệnh số phận, tới khi thỏa mãn, rồi chuyển sang vui thú tiếp theo, không coi thường vui thú nào, không để vui thú này thiệt thòi, thú vui kia thủ lợi, trái lại nuôi dưỡng, khuyến khích tất cả đồng đều.’

‘Thưa, đúng.’

‘Nếu có người nói cho hay có vui thú vì phát xuất từ thèm muốn tốt đẹp, nên khuyến khích và chấp thuận, [c] có vui thú do bắt nguồn từ thèm muốn xấu xa, cần kiềm chế và đè nén, anh ta sẽ không để tai lắng nghe hoặc mở cổng kinh thành tiếp đón sự thật, trái lại lắc đầu, tuôn lời mọi thú vui đều như nhau, do vậy phải đề cao bằng nhau.’

‘Vâng, người trong hoàn cảnh như thế đương nhiên làm vậy.’

‘Anh ta tiếp tục sống, để ngày nối ngày trôi theo vui thú đến tầm tay. Có ngày tiệc tùng rượu chè say khướt bên đàn bà, bên tiếng sáo; có ngày nhấm nước lã, ăn chay cho giảm ký; có ngày tập dượt thể dục, [d] có ngày rong chơi, tung tăng thoải mái, sau đó không làm gì, không nghĩ gì; có ngày tìm hiểu triết học. Nhiều khi tham gia chính trị, rời chỗ ngồi đứng dậy, nhảy tâng tâng, anh ta nói năng, múa may bất kể cái gì diễn ra trong tâm trí. Đôi khi bất đồ tỏ ra ngưỡng mộ nhân vật quân sự, anh ta bị cuốn theo hướng nhà binh; lắm khi tỏ ra say sưa tiền bạc anh ta quay sang lối làm tiền. Anh ta sống không có chương trình hoặc quy định, vậy mà anh ta bảo đời anh ta thú vị, tự do, sung sướng, anh ta cúi đầu cắm cổ đi theo bất kể muôn vàn khó khăn.’

‘Tiên sinh miêu tả trọn vẹn cuộc đời người [e] tin tưởng vào tự do và bình đẳng.’

‘Đúng thế. Bản nhân nghĩ anh ta cũng đa sắc, đa diện, miếng vải chắp mảnh rực rỡ, lôi cuốn như tình trạng đa dạng của thể chế dân chủ. Đó là cuộc đời nhiều đàn ông, nhiều đàn bà thèm muốn, vì cuộc đời đó chứa đựng mô hình của khá nhiều thể chế và lối sống ở đời.’

‘Thưa, quả thực vậy.’

‘Đó là mẫu người tương ứng với [562a] thể chế dân chủ, và ngô bối có lý mệnh danh là mẫu người dân chủ.’

‘Thưa, đồng ý.’

‘Bây giờ ngô bối còn phải miêu tả thể chế và mẫu người tuyệt vời, ấy là thể chế chuyên chính và mẫu người độc tài.’

‘Vâng, đúng thế.’

‘A, Adeimantus quý mến ơi, thể chế chuyên chính bắt đầu thế nào? Bản nhân nghĩ rõ ràng nó phát xuất từ thể chế dân chủ.’

‘Vâng, rõ ràng.’

‘Vậy có phải thể chế chuyên chính phát xuất từ thể chế dân chủ [b] theo cách tương tự như thể chế dân chủ ra đời từ thể chế quả đầu không?’

‘Tiên sinh muốn nói thế nào?’

‘Mục đích chính yếu của thể chế quả đầu, vì thế được thiết lập, bản nhân nghĩ ngô bối đồng ý, là làm giàu.’

‘Vâng.’

‘Thể chế đó sụp đổ là do thèm muốn quá đáng của cải, khiến không nghĩ tới vấn đề khác, mà chỉ nghĩ đến làm tiền.’

‘Đúng thế.’

‘Thế thể chế dân chủ có quy định mục đích không hở? Chắc không phải vì thèm muốn quá đáng mà sụp đổ?’

‘Mục đích ấy là gì?’

‘Tự do. Chắc hẳn quý hữu đã nghe nói tự do là ưu điểm của xã hội dân chủ,

[c] vì thế đó là xã hội duy nhất người có tinh thần tự do thích sống.’ ‘Người ta thường nghe nói thế.’

‘Vậy để bổ túc câu hỏi bản nhân định hỏi lúc nãy, phải chăng thèm muốn tự do quá đáng, không quan tâm tới vần đề khác, là động lực hủy hoại thể chế dân chủ dẫn tới chế độ chuyên chính?’

‘Làm sao lại thế? Xin giải thích.’

‘Theo bản nhân khi xã hội dân chủ thèm khát tự do ngẫu nhiên rơi vào tay bồi tửu thủ đoạn [d] chuốc rượu tự do cho uống thả cửa, say khướt say mềm, nếu không nới lỏng hết sức cho tự do rộng rãi, người cầm quyền sẽ bị thành quốc lên án là tội phạm, quả đầu xấu xa, rồi trừng trị.’

‘Vâng, đúng thế, cơ chế dân chủ làm vậy.’

‘Cơ chế tiếp tục chê bai, khinh miệt người tuân theo chính quyền, coi họ là đám nô lệ, bầy ti tiện tự nguyện, đồng thời tán thành, đề cao, trong đời tư cũng như đời công, người cầm quyền cư xử như thứ dân, thứ dân cư xử như người cầm quyền. Trong xã hội như thế [e] nguyên lý tự do sẽ đi tới cực đoan, đúng không?’

‘Thưa, chắc chắn.’

‘Hơn thế tự do sẽ len lách tìm đường đi vào gia đình, cuối cùng nuôi dưỡng hỗn loạn cả trong hàng ngũ súc vật.’

‘Tiên sinh nói thế nghĩa là thế nào?’

‘Bản nhân muốn nói, chẳng hạn, theo đuổi tự do trở thành nếp sống theo thời gian hóa ra bình thường, biến đổi thế đứng. Người cha biến mình cư xử như thằng con và có vẻ khiếp sợ thằng con. Ngược lại, muốn tỏ ra độc lập, thằng con biến mình cư xử như người cha, không cảm thấy hổ thẹn, khiếp sợ trước mặt cha mẹ. Và sự thể bắt đầu tương tự trong cộng đồng. Kiều cư ngang hàng công dân, công dân ngang hàng kiều cư, ngay cả du khách ngoại quốc cũng vậy, mọi người bằng nhau.’

‘Chuyện xảy ra đúng thế.’ [563a]

‘Đấy là chuyện quan trọng tầy trời, chuyện nhỏ nhặt tương tự cũng thường

xuyên diễn ra. Chẳng hạn thầy giáo trong cộng đồng sợ hãi, tìm cách bợ đỡ học sinh, trong khi học sinh rẻ rúng, coi thường thầy giáo và phụ giáo. Tóm lại, qua lời nói hay việc làm, trẻ con nghĩ chúng ngang hàng người lớn, bắt chước, cãi lý, đối địch với người già,trong khi cố gắng tránh né sợ mang tiếng khó tính hoặc khe khắt, người già bắt chước trẻ con, hòa đồng với chúng, [b] vui chơi, đùa giỡn ra vẻ cởi mở, thân thiện.’

‘Đúng quá.’

‘Tự do đại chúng, quý hữu ơi, đạt tới cực điểm trong xã hội như thế khi nô lệ, cả nam lẫn nữ, cũng tự do như ông chủ bà chủ bỏ tiền ra mua. Đấy là chưa kể, bản nhân hầu như quên chưa nói, giới hạn ngang bằng khủng khiếp, tự do hoàn toàn xuất hiện, tồn tại giữa hai giới, đàn ông với đàn bà và đàn bà với đàn ông.’

‘Vậy ngô bối có nên như Aeschylus gợi ý nói những gì xuất hiện trên môi không hở?’ [c]

‘Nên lắm, đó là điều bản nhân sẽ làm. Quý hữu sẽ không bao giờ tin, trừ phi đã nhìn tận mắt, hơn hẳn mọi nơi, súc vật nuôi ở đây tự đo đến mức nào trong cơ chế dân chủ. A, con chó ngang hàng bà chủ, như ngạn ngữ nói, sự thể đúng cả với ngựa và lừa. Quen thói tự dora đường phố bước đi nghênh ngang, nhởn nhơ chúng đâm cả vào người nếu người không tránh. Cái gì cũng đầy ắp, tương hợp với tinh thần tự do!’ [d]

‘Biết rồi, khổ lắm, nói lại làm gì! Tiện phu thường khốn khổ vì cảnh đó mỗi lần rời thành phố về miền quê.’

‘Tóm lại thế này. Quý hữu thấy dài ngắn khác nhau điều vừa nói gộp lại khiến tâm trí người dân cơ chế dân chủ nhạy cảm dị ứng đến độ nếu ai bóng gió đưa ra chữ nô lệ, họ sẽ nổi nóng, bực tức tức thì. Quý hữu có hiểu bản nhân định nói gì không? Họ lo rất có thể có người áp đặt quyền hành. Cuối cùng bất chấp luật pháp, thành văn hay bất thành văn, quyết tâm bất luận thế nào, họ không muốn có người cài đạp.’

‘Thưa, đúng thế.’ [e]

‘Vậy, quý hữu ơi, theo bản nhân, đó là cỗi rễ sinh ra cơ chế độc tài, khởi đầu tươi đẹp và mãnh liệt.’

‘Mãnh liệt đương nhiên, song sau đó thế nào?’

‘Căn bệnh tác hại cuối cùng triệt tiêu cơ chế quả đầu cũng là căn bệnh tác hại, phạm vi rộng hơn, lực độc mạnh hơn, vì tình trạng buông thả, đồng thời đưa cơ chế dân chủ vào vòng nô lệ. Hầu như quy luật, cực đoan bất luận thế nào thê nào cũng sinh ra đổi thay mãnh liệt theo chiều hướng trái nghịch. [564a] Sự thể đúng với thời tiết, cây cối, cơ thể, và đặc biệt cũng đúng với thể chế chính trị.’

‘Đó là điều mọi người dự đoán.’

‘Nói khác đi, hiển nhiên có thể khẳng định, từ tự do quá đáng thế nào con người cũng bắt gặp, bất kể ở mức độ cá nhân hay xã hội, phản ứng dẫn tới nô lệ quá đáng.’

‘Chắc thế.’

‘Nếu sự thể là vậy, ngô bối có thể nói cơ chế độc tài phát xuất từ cơ chế dân chủ, theo bản nhân, hình thức nô lệ man rợ, tàn nhẫn hơn hết bắt nguồn từ tự do quá độ.’

‘Quá ư hợp lý.’

‘Dẫu thế bản nhân không nghĩ đó là câu hỏi quý hữu đưa ra. Trái lại, quý hữu hỏi căn bệnh nào phát triển trong cơ chế quả đầu cũng phát triển trong cơ chế dân chủ và đưa cơ chế này xuống vòng nô lệ?’ [b]

‘Vâng, thưa, đó là điều tiện phu hỏi.’

‘Ừ, hẳn quý hữu còn nhớ, khi nói về thành phần lười biếng, tiêu xài hoang phí, chia thành đầu nậu và tay em như thế nào, tùy mức độ sở đắc nghị lực, bản nhân so sánh với ong đực, đầu nậu năng nổ của đám này là ong đực có nọc, đám đông tay em ẻo lả là ong đực không nọc.’

‘So sánh cũng thích đáng.’

‘Ờ, đúng rồi, cứ xuất hiện trong xã hội là hai thành phần gây tác hại, như đờm và mật trong cơ thể con người. Y sĩ giỏi, luật sư tài của thành quốc phải tiên liệu đề phòng cẩn thận cả hai, [c] y như người nuôi ong nắm vững nghề nghiệp, tìm cách ngăn cản không cho sinh nở, nếu sinh nở loại bỏ tức thì, ở các ổ và trong khắp tổ.’

‘Vâng, trời ơi, việc làm cần thiết hết sức.’

‘Vậy có nên tiếp tục câu hỏi theo cách này hay không để có thể nhìn rõ đường đi nhằm quyết định vấn đề ngô bối mong muốn?’

‘Cách nào?’

‘Trong tranh luận hãy chia thành quốc dưới cơ chế dân chủ ra làm ba thành phần làm như thực tế là vậy. [d] Đầu tiên thành phần ngô bối đã miêu tả, thành phần lười biếng do buông thả phát triển tự nhiên trong cơ chế chẳng kém cơ chế quả đầu.’

‘Đồng ý.’

‘Nhưng thành phần này trong cơ chế dân chủ năng nổ hơn trong cơ chế kia rất nhiều.’

‘Sao lại vậy?’

‘Trong cơ chế quả đầu bị khinh miệt, bị gạt ra khỏi chính quyền, nên thiếu kinh nghiệm, thiếu khả năng, không có cơ may biểu lộ sức lực. Trái lại,  trong cơ chế dân chủ, thành phần này là yếu tố chủ chốt, trừ mấy ngoại lệ. Thành phần năng nổ hơn hết nói năng, múa may, số còn lại ngồi im vù vù trên ghế quanh diễn đàn, không để diễn giả đối lập phát biểu, [e] bởi thế mọi việc trong thành quốc đều do họ quyết định, trừ vài trường hợp tầm thường.’

‘Đương nhiên là vậy.’

‘Tiếp đến là thành phần thứ hai liên tục nổi bật trong quần chúng.’ ‘Thành phần nào?’

‘Đám say mê tìm cách làm tiền, song thành phần trật tự hơn hết do bản chất thường trở thành giàu có hơn cả.’

‘Chắc vậy.’

‘Bản nhân nghĩ thành phần này sở hữu nhiều mật hơn hết nên có thể vắt ra cung cấp dễ dàng và dồi dào cho ong đực.’

‘Đúng thế, vì làm sao có thể lấy mật từ thành phần nghèo mật?’ ‘Bởi vậy thành phần này xứng đáng gọi là đồng cỏ của ong đực.’

‘Chí lý.’

‘Thành phần thứ ba [565a] là quần chúng lao động kiếm sống. Lo việc của mình, họ không dự phần vào chính trị, sở đắc rất ít của cải. Mỗi khi tụ họp thành phần này đông đảo, mãnh liệt hơn hết trong cơ chế dân chủ.’

‘Đúng vậy, song thành phần này không muốn tụ họp thường xuyên, trừ phi có mật để chia phần.’

‘Bởi thế họ luôn luôn có phần. Tịch thu của cải của bọn giàu có, giữ phần lớn cho mình, sau đó thủ lĩnh chia chỗ còn lại cho quần chúng.’

‘Vâng, đó là cách họ được chia phần.’ [b]

‘Số người bị thành phần này tước đoạt của cải buộc lòng phải tự vệ, kêu la ầm ĩ giữa hội trường hoặc phản đối bằng bất kể cách nào.’

‘Bắt buộc không sao tránh khỏi.’

‘Vì thế thành phần này bị đối thủ dân chủ vu cáo âm mưu chống lại quần chúng, vì là phản động và quả đầu, mặc dù trong thực tế họ không có ý định nổi dậy.’

‘Hiển nhiên.’

‘Vì vậy khi thấy quần chúng tìm cách hãm hại, đối xử bất công, không phải do tự ý mà do ngu dốt và vì đối thủ cáo buộc, xúi bẩy, phỉnh gạt, [c] cực chẳng đã lúc đó, và chỉ lúc đó, họ mới hăng hái thực sự muốn trở thành quả đầu, không phải tự nguyện, mà do ong đực chích đốt, nọc độc đi vào phát triển trong cơ chế .’

‘Hiển nhiên.’

‘Tiếp theo là tố cáo, buộc tội, hai bên đem nhau ra tòa.’ ‘Quả thật họ làm vậy.’

‘Đấu tranh như thế quần chúng có thường đưa ra mẫu người như thủ lĩnh đặc biệt để quý trọng, đề cao, thổi phồng hết cỡ không hở?’

‘Thưa, thường là vậy.’

‘Quan niệm thủ lĩnh của quần chúng rõ ràng là căn nguyên [d] tạo điều kiện cho mầm mống chế độ chuyên chế và mẫu người độc tài nảy sinh một cách tự nhiên.’

‘Vâng, quả thật rõ ràng.’

‘Vậy thay đổi từ thủ lĩnh quần chúng thành bạo chúa độc tài bắt đầu như thế nào? Hay sự thể diễn ra tương tự khi thủ lĩnh bắt đầu cư xử như người trong chuyện ngô bối nghe kể về đền thờ Chúa tể người Lykia ở Arcadia?’

‘Chuyện thế nào?’

‘Chuyện kể ăn thịt người, chỉ cần miếng ruột cắt nhỏ trộn với thịt vật tế thần đủ biến người đó thành chó sói. Quý hữu đã nghe chuyện đó chưa?’

‘Thưa, rồi.’ [e]

‘Sự thể tương tự xảy ra với thủ lĩnh quần chúng. Đã khống chế đám đông, họ nghe lời răm rắp, người đó không nương tay sát hại để máu anh em đồng bào tuôn chảy. Người đó đưa người anh em đồng bào ra tòa xử tội, cáo buộc gian dối, xóa sổ mạng sống. Chiếc lưỡi bất kính, cặp môi bất tín của người đó nếm máu người thân kẻ thuộc. Trong khi đẩy kẻ thù vào vòng lưu vong, tìm cách tiêu diệt, người đó tung tin cho quần chúng hay người đó sẽ xóa bỏ nợ nần, phân chia ruộng đất cho mọi người. [566a] Người như thế sau đó liệu có thoát khỏi đòi hỏi tất yếu,bị kẻ thù hạ sát, trở thành bạo chúa độc tài, đang là người biến thành chó sói hay không?’

‘Làm sao thoát khỏi.’

‘Người đó là người khích động quần chúng, lãnh đạo chiến tranh giai cấp chống lại thành phần tư sản.’

‘Đúng rồi, người đó.’

‘Nếu lưu vong sau đó trở về, trực diện kẻ thù, người đó trở về như bạo chúa lành nghề, phải không?’

‘Đương nhiên.’

‘Nếu không thể tống khứ khỏi xứ sở, kêu gọi thành quốc chống đối, giết chết, [b] quần chúng sẽ bí mật lập kế thủ tiêu người đó.’

‘Vâng, chuyện thường xảy ra như vậy.’

‘Tiếp theo là nước cờ thí quân mở đường máu bạo chúa trên trần gian đều thực hiện vào giai đoạn này trên đường xây dựng sự nghiệp: cần vệ sĩ bảo vệ an ninh cho thủ lĩnh của quần chúng.’

‘Đúng thế.’

‘Vì lo cho an ninh của thủ lĩnh, đồng thời nghĩ tới tương lai trong sáng bản thân, quần chúng đáp ứng tức thì, không mảy may nghi ngờ.’

‘Đúng quá.’ [c]

‘Đây là lúc cũng bị nghi ngờ là kẻ thù của quần chúng, đối lập với cơ chế dân chủ, người giàu có nào cũng xử sự theo sấm truyền ban cho Croesus “chạy cho mau, men theo bờ sông Hermus sỏi đá lởm chởm, đừng chần chừ, đừng sợ mang tiếng là kẻ nhát gan.”’

‘Đương nhiên quân vương sẽ không sợ bị mang tiếng lần nữa.’ ‘Không, nếu bị bắt sống chết đứ đừ.’

‘Tất nhiên.’

‘Bây giờ rõ ràng không có vấn đề “thân thể to lớn nằm kín khoảng đất rộng rãi” [d] mà quán quân lật đổ đối lập, nắm quyền điều khiển chiếc xe thành quốc, xuất hiện hiên ngang, không còn là thủ lĩnh bình thường, mà là bạo chúa hoàn chỉnh và hoàn hảo.’

’Thưa, kết luận đương nhiên là vậy.’

‘Vậy ngô bối có nên miêu tả trạng thái sung sướng của người này và thành quốc trong đó sinh vật như người này được nuôi dưỡng hay không?’

‘Thưa, nên lắm, xin tiến hành.’

‘Ngày đầu mới ở địa vị tối thượng người này luôn luôn mỉm cười, nói năng nhỏ nhẹ với mọi người. [e] Người này tuyên bố người này không phải bạo chúa, trang trọng hứa hẹn, chỗ công cũng như nơi tư, giải phóng con nợ, phân chia ruộng đất cho quần chúng và tay em nằm gai nếm mật, vẻ mặt hiền hậu, nhân từ, phải không?’

‘Thưa, phải.’

‘Nhưng bản nhân nghĩ ngô bối sẽ thấy khi thanh toán xong kẻ thù bên ngoài bằng hiệp ước hay tàn phá, khi không còn lo sợ chúng nữa, người này trước tiên sẽ khuấy động chiến tranh để quần chúng tiếp tục cần thủ lĩnh.’

‘Hẳn thế.’

‘Do chiến tranh [567a] thuế má sẽ cao, thuế má cao sẽ giúp người này đẩy quần chúng xuống mức nghèo khổ, buộc họ phải siêng năng lao động kiếm miếng cơm manh áo hàng ngày hơn là tụ họp âm mưu chống lại.’

‘Rõ ràng.’

‘Cuối cùng nếu nghi ngờ ai đó có ý nghĩ muốn tự do, không thần phục chế độ, người này sẽ tìm cách trừ khử, bày mưu để kẻ thù tóm cổ. Vì lý do đó bạo chúa cần phải luôn luôn gây hấn, khuấy động chiến tranh.’

‘Vâng, đương sự phải làm vậy.’ [b]

‘Nhưng hành động vừa kể sẽ khiến người này trở thành bỉ ổi, ghê tởm, căm ghét dưới mắt nhân dân.’

‘Đương nhiên.’

‘Do vậy có ai can đảm trong số người trước đây đưa người này lên nắm quyền, bây giờ giữ địa vị quan trọng, nói thẳng thừng, không úp mở, không sợ sệt cho người này và mọi người cùng hay, đồng thời chỉ trích người này về những gì đang diễn ra không?’

‘Rất có thể.’

‘Vậy nếu muốn nắm giữ quyền hành, người này phải dần dần bứt tuyệt nọc, trừ tận gốc số người đó, tất cả không trừ một ai, bất kể bạn hay thù, chừng nào không còn người gây hậu họa mới thôi.’

‘Thưa, hiển nhiên.’

‘Vì thế người này phải tinh mắt lùng kiếm người dũng mãnh, tinh tuờng, lanh lợi hay giàu có. Bởi dù muốn hay không, [c] số phận run rủi nên may mắn là kẻ thù bất biến của họ, người này luôn luôn lập mưu tính kế gạt bỏ, thanh lọc họ khỏi thành quốc.’

‘Tẩy rửa khôn khéo.’

‘Đúng thế và ngược lại, tẩy rửa theo nghĩa y học. Y sĩ rút chất độc khỏi cơ thể để chất lành ở lại, bạo chúa làm ngược lại.’

‘Có vẻ phải làm vậy nếu người này muốn cầm quyền.’

‘Vâng, bởi thế người này rơi vào tình trạng khó xử, cần thiết éo le, buộc lòng phải lựa chọn, [d] sống với đồng bọn đa số vô dụng, đa số thù ghét hoặc thôi không sống mà chết cho rồi.’

‘Hoàn cảnh của người này là vậy.’

‘Bây giờ đường lối chuyên chính càng lớn, căm thù quần chúng càng cao, vệ sĩ càng phải đông đảo và tín cẩn.’

‘Tất nhiên.’

‘Tìm đâu ra người để người này có thể tin cậy?’

‘Chẳng cần phải hỏi, họ sẽ tự ý ùn ùn kéo tới như có phép thần thông, nếu người này trả lương.’

‘Ôi linh khuyển!’ bản nhân thốt lời, ‘quý hữu muốn nói ong đực hình thù, khổ dạng bát nháo khắp nơi từ ngoại quốc kéo về phải không?’ [e]

‘Vâng, đó là điều tiện phu muốn nói.’

‘Thế người này không muốn trưng mộ tại chỗ ư? Quý hữu có nghĩ...?’ ‘Nhưng người này sẽ làm thế nào để chiêu mộ?’

‘Tước đoạt nô lệ của công dân, tuyên bố giải phóng, đưa tất cả vào làm vệ sĩ.’

‘Ô, đúng rồi, vì họ sẽ hết sức trung thành.’

‘Số phận bạo chúa may mắn, khả ái làm sao nếu số người này là thân hữu tín cẩn, trung thành [568a] bạo chúa sử dụng sau khi tận diệt số người từng ủng hộ trước kia.’

‘Ờ, dẫu sao sự thể là vậy.’

‘Bản nhân nghĩ chắc hẳn số công dân mới thán phục người này hết sức, tạo thành nhóm thân hữu hoan nghênh, trong khi người đàng hoàng, tử tế căm giận, tránh mặt như tránh hủi.’

‘Dĩ nhiên, họ làm sao hơn?’

‘Bởi thế chẳng phải bỗng dưng bi kịch nói chung được coi là môi trường thâm thúy và Euripides nói riêng trong thể loại nổi bật là kịch gia đại tài.’

‘Tại sao lại thế?’

‘Vì ngoài biết bao điều bàn về bạo chúa đưa nhận xét sâu sắc, ý nhị [b] ông thốt lời:“Bạo chúa trở nên khôn ngoan vì thường giao du với người khôn ngoan.” Nói người khôn ngoan rõ ràng ông hàm ý số người tạo thành nhóm, ngô bối miêu tả, bạo chúa liên hệ.’

‘Vâng, ông còn nói cơ chế độc tài là tuyệt vời, ngang hàng thần linh, và ca ngợi đủ cách. Cả đám thi sĩ loại khác cũng làm nhiều điều tương tự.’

‘Bởi thế do khôn ngoan có lẽ thi sĩ bi kịch nên tha thứ cho ngô bối và thành quốc cơ chế giống cơ chế của ngô bối, nếu ngô bối từ chối chấp nhận họ sống trong thành quốc, vì họ ca tụng chính thể độc tài.’

‘Tiện phu nghĩ [c] trong bọn ít nhất người có đầu óc nhận xét ý nhị sẽ bỏ qua cho ngô bối.’

‘Ờ, bản nhân hy vọng họ sẽ đi thăm vài thành quốc, đến nơi tập hợp quần chúng, bỏ tiền thuê mướn diễn viên giọng nói trong trẻo, hùng hồn, lôi cuốn, thuyết phục, nhằm dẫn đưa thành quốc tới cơ chế độc tài hoặc cơ chế dân chủ.’

‘Tiện phu mong lắm thay!’

‘Dĩ nhiên, qua việc làm như thế, họ sẽ có tiền, họ sẽ nổi tiếng, ai cũng biết, đặc biệt với bạo chúa, và cả với cơ chế dân chủ, mặc dù mức độ kém hơn. Nhưng leo dốc lên đồi cơ chế họ càng lên cao bao nhiêu, [d] tiếng tăm càng xuống thấp bấy nhiêu, làm như không thể leo nữa, phải ngừng vì hết hơi.’

‘Đúng quá.’

‘Chết chửa đến đây lạc đề! Ngô bối phải quay lại điểm đang nói về quân đội hộ tống bạo chúa. Làm thế nào bạo chúa nuôi dưỡng đám lính tinh nhuệ,

đông đảo, tạp sắc, thay đổi luôn luôn?’

‘Hiển nhiên bạo chúa sẽ sử dụng kho tàng đền thờ bất kể ở đâu, kể cả tài sản của nạn nhân bạo chúa đã tiêu diệt, chừng nào hết mới thôi, như vậy bạo chúa sẽ đánh thuế bớt đi, quần chúng sẽ đỡ phải đóng góp quá nhiều.’

‘Khi [e] hai nguồn tiền của như thế cạn kiệt thì sao?’

‘Đến lúc đó đương nhiên bạo chúa, tay em, bạn trai, bạn gái, từng gắn bó, kết thân, ăn nhậu với nhau sẽ sống nhờ của cải cha mẹ.’

‘Bản nhân hiểu ý. Quý hữu muốn nói quần chúng sinh ra bạo chúa sẽ trợ giúp bạo chúa và đồng bọn.’

‘Phải thế thôi, không thể khác. Cần thiết lớn lao bắt buộc.’

‘Quý hữu nói thế nghĩa là thế nào? Nếu cảm thấy nóng mặt, bực mình quần chúng nói cha không phải nuôi khi con đã lớn, ngược lại con phải nuôi khi cha đã già, [569a] hoặc nuôi con khôn lớn, không bao giờ có ý định khi con nổi tiếng lừng danh, quyền cao chức trọng, cha mẹ sẽ làm nô lệ cho nô lệ của cha mẹ, và phải cung phụng con cùng đám tiện dân hèn hạ. Trái lại, cha mẹ hy vọng con phải bênh vực, giải phóng cha mẹ khỏi quyền hành của bọn giàu có và giai cấp gọi là thượng lưu trong thành quốc. Nếu cha mẹ quyết định bạo chúa cùng bè lũ bỏ xứ sở, như người cha ra lệnh đứa con rời nhà cùng lũ bạn phá phách thì sao?’

‘Lúc đó, trời ơi, cha mẹ sẽ thấy loại súc sinh cha mẹ sinh thành, nuôi nấng, dạy dỗ [b] để trở thành to lớn thế nào, cha mẹ quá yếu đuối không thể tống cổ súc sinh quá cường tráng khỏi ngôi nhà!’

‘Quý hữu nói thế nghĩa là thế nào? Quý hữu muốn nói bạo chúa sẽ sử dụng bạo lực đối với cha đã sinh thành ra mình, giơ tay thoi nếu cha chống lại phải không?’

‘Vâng, sau khi bạo chúa tước vũ khí của cha.’

‘Như vậy bạo chúa quý hữu mô tả là kẻ giết cha, không phải nguồn an ủi mà vú nuôi bất nhẫn đối với cha già. Rõ ràng đến đây ngô bối bắt gặp cơ chế  độc tài thực sự, hiển nhiên và quyết tâm, và quần chúng thấy, như ngạn ngữ nói, [c] nhảy khỏi chảo chiên khuất nhục để thành người tự do nào ngờ rơi vào lửa đỏ khuất phục hóa ra kẻ nô lệ, đổi tự do quá đáng, non yểu lấy nô dịch cay chua, nhọc nhằn, làm nô lệ cho bầy nô lệ.’

‘Sự thể xảy ra y hệt như thế.’

‘Ờ, bản nhân nghĩ ngô bối có lý khi khẳng định đã miêu tả tạm đủ cơ chế dân chủ biến thành độc tài và bản chất cơ chế độc tài là thế nào.’

‘Vâng, tiện phu nghĩ quá đủ.’

PHẦN IX

(571a - 592b)

Phần chín miêu tả mẫu người độc tài hoặc tàn bạo. Mẫu người này là mẫu người hoàn toàn bất công bất chính Glaucon yêu cầu Socrates đặt bên mẫu người công bình chính trực ngõ hầu nhận xét cho đúng đắn mẫu người nào sung sướng hơn mẫu người nào. Nhận xét ghi trong phần này. Nhận xét bắt đầu với việc phân biệt giữa thèm muốn cần thiết và thèm muốn không cần thiết. Thèm muốn loại sau là thèm muốn hỗn loạn hầu như hiện hữu, tồn tại trong mọi con người và thông thường để lộ bản chất chỉ trong giấc ngủ, song ngự trị tâm trí con người độc tài khiến không biết gì đến tình thân, bằng hữu, mà chỉ coi liên hệ giữa người với người như liên hệ giữa chủ nhân và nô lệ. Lo sợ khôn xiết, kẻ thù tứ bề, cơ chế và mẫu người loại này thế nào cũng suy tàn, sụp đổ. Điểm đặc biệt là bàn về vui sướng. Ai cũng hiểu mỗi phần trong tâm trí có vui sướng riêng biệt, phần đó có thể vui hưởng khi toàn bộ tâm trí do lý trí điều khiển. Khi thèm muốn chế ngự, do vậy diễn ra hỗn loạn, không phần nào có thể vui hưởng ngay cả vui sướng chính đáng của nó.

Có ba cuộc đời: cuộc đời triết lý, cuộc đời tham vọng, cuộc đời thèm muốn. Trong ba người, người nào cũng nghĩ cuộc đời của mình là thú vị hơn hết. Tuy nhiên, triết gia là quan tòa tinh tường, vì có kinh nghiệm về vui sướng của người khác, trong khi người khác không có kinh nghiệm về vui sướng của triết gia. Hơn thế, triết gia lại sở đắc phương tiện nhận xét đặc biệt: Kiến thức sâu sắc và lý luận nhuần nhuyễn.Vui sướng không phải chỉ là vắng bóng buồn rầu, trái lại vui sướng của người bình thường luôn pha trộn với buồn rầu, khác vui sướng của triết gia đúng đắn, chân thật và lâu dài. Theo cách tính có vẻ như múa rối biểu diễn nhào lộn Socrates thấy mẫu người độc tài đau khổ 729 lần nhiều hơn quân vương trong thành quốc lý tưởng. Biện minh cho nhận xét tình trạng đau khổ của người bất công bất chính, Socrates đưa ra hình ảnh tởm lợm của sinh vật bề ngoài là con người với dã thú rừng xanh, sư tử và con người bên trong. Một lần nữa ông kêu gọi để lý trí kiểm soát nghĩa là hài hòa ngự trị. Như vậy người công bình chính trực cũng sẽ vui hưởng vinh dự hợp lý và sẽ tiết độ trong việc sở đắc của cải.

***

‘Bây giờ [571a] ngô bối còn phải miêu tả mẫu người độc tài thực sự, phát triển ra sao từ mẫu người dân chủ, sau đó bản chất thế nào, sống ở đời mẫu người đó đau khổ hay sung sướng.’

‘Vâng, ngô bối vẫn chưa để ý xem thế nào.’

‘Nhưng quý hữu biết không, còn việc nữa bản nhân cũng muốn làm nhân thể.’

‘Việc gì?’

‘Bản nhân nghĩ việc xếp loại bản chất và phân biệt số lượng thèm muốn khác nhau chưa đầy đủ. Nếu ở tình trạng dở dang, [b] việc tìm hiểu đối tượng của ngô bối sẽ không rõ ràng.’

‘Thưa, chưa quá muộn, ngô bối vẫn còn thời gian.’

‘Hy vọng. Hãy để ý điều bản nhân muốn quan sát. Điều đó thế này: Theo bản nhân vui sướng và thèm muốn không cần thiết thường hỗn loạn và dữ dội. Có lẽ ngô bối sinh ra đời số này đã hiện diện, song bị luật pháp, lý luận và thèm muốn tốt đẹp chế ngự. Trong một số người tất cả bị tiêu diệt, chỉ  còn số nhỏ tồn tại ở tình trạng suy yếu; ngược lại trong một số người tất cả vẫn [c] duy trì số lượng và sức mạnh.’

‘Tiên sinh muốn nói vui thú và thèm muốn nào?’

‘Loại thức dậy khi ngô bối lịm ngủ, khi phần kia của tâm trí, phần tỉnh táo, tinh tường, điều khiển giấc điệp, khi phần thú vật, man rợ, đầy ứ thức ăn, thức uống, choàng tỉnh, ngoi dậy, vùng vẫy, tìm kiếm đường lối đi vào thỏa mãn bản năng thông thường. Quý hữu biết lúc đó không có cái gì phần đó sẽ không dám nhúng tay, [d] như thể hoàn toàn buông thả, tháo cởi, thiếu hẳn nguyên tắc đạo đức, mất hết ý thức, không biết hổ thẹn. Trong giấc mơ phần đó không ngần ngại sắp đặt kế hoạch, như phần đó nghĩ, giao cấu loạn luân với mẹ đẻ, với đàn ông, với thần linh hay súc vật; phần đó sẽ nhúng tay vào bất kể tội ác sát nhân ghê tởm nào, phần đó sẽ không từ chối bất kể thứ thực phẩm cấm đoán nào. Nói tóm lại, phần đó sẽ không lùi bước trước bất kể điên rồ hoặc ô nhục nào.’

‘Điều tiên sinh vừa nói quả là thực.’

‘Trái lại, theo bản nhân, người chấp nhận thái độ lành mạnh, tiết độ khi đi ngủ trước hết thế nào cũng đánh thức phần lý luận, cung cấp cho phần này đầy đủ nhận thức sáng suốt, suy tư tao nhã, đưa tới kết luận thỏa đáng bên trong bản thân; [e] thứ đến người đó không để phần thèm muốn đói ăn và cũng không vỗ ăn cho phần thèm muốn, nên phần thèm muốn yên ngủ, không quấy rầy phần tốt đẹp hơn hết [572a] bằng cảm giác vui, buồn, do vậy

phần đó tự do theo đuổi, kiếm tìm, không bị níu kéo, ngăn chặn bởi bất kể cái gì, phần đó cố gắng đạt tới nhận thức sự việc vẫn chưa hay biết, dù ở quá khứ, hiện tại hay tương lai; sau cùng người đó cũng kìm giữ phần thứ ba, phần hung hăng, cho trầm tĩnh, không lên giường đi ngủ trong tình trạng  cảm xúc rối bời, lòng dạ ngổn ngang, vì vừa tức giận với ai đó. Nói khác đi, người đó ru ngủ hai phần tâm trí, song để phần thứ ba thức tỉnh, phần trong đó tư tưởng cư ngụ, rồi mới yên giấc. Đến lúc đó, và chỉ lúc đó, quý hữu biết, ở trạng thái đó người đó có thể nắm bắt sự thật, [b] thủ tiêu tình trạng hỗn loạn do ảo tưởng trong giấc mơ gây nên.’

‘Sự thể diễn ra đúng thế, tiện phu hoàn toàn đồng ý với tiên sinh.’

‘Ờ, bây giờ, ngô bối đã lang thang khá xa, phát biểu khá nhiều về đề tài, song điểm bản nhân muốn bàn là thế này. Trong ngô bối, trong bất kể người nào, bề ngoài tao nhã hết sức, ngay cả thiểu số tỏ ra tiết độ, đều có thèm muốn rất ư nguy hiểm, man rợ, hỗn loạn. Loại này xuất hiện đặc biệt trong giấc mơ. Xin cho biết bản nhân nói có phải và quý hữu có đồng ý hay không?’

‘Thưa, có.’

‘Vậy trở lại loại người ngô bối khẳng định là mẫu người dân chủ. Quý hữu nhớ người đó khôn lớn do người cha tằn tiện nuôi dưỡng, [c] ông chỉ đề cao thèm muốn làm ra tiền, coi rẻ thèm muốn không cần thiết chỉ nhằm giải trí mua vui, hào nhoáng bề ngoài.’

‘Thưa, tiện phu nhớ.’

‘Nhưng giao du với người về thị hiếu cũng như thèm muốn thạo đời, sành điệu hơn nhiều, ngô bối đã miêu tả, nhắm mắt đi theo lối sống của họ, vì không ưa lối sống căn cơ của cha, người đó đắm mình vào đủ thứ quá đáng. Dẫu thế về bản chất người đó vẫn khá hơn đám bạn sa đọa. [d] Bị hai chiều lôi kéo, chọn giải pháp dung hòa hợp lý, người đó đứng giữa hai lối sống, vui hưởng cả hai tới mức độ nào đó. Do vậy người đó sống cuộc đời không khắc khổ mà cũng không hoang phí, từ mẫu người quả đầu trở thành mẫu người dân chủ.’

‘Vâng, người đó làm vậy, và ngô bối cũng nghĩ người đó thế thực.’

‘A, bây giờ giả dụ, theo lẽ tự nhiên đến lượt cũng già, có thằng con, người đó nuôi nấng, dạy dỗ theo lối sống của mình.’

‘Vâng, giả dụ như vậy.’

‘Ơ, lại giả dụ sự việc xảy ra với người cha là thằng con bây giờ cũng xảy ra với thằng con là người cha trước kia. Người đó bị lôi cuốn vào đủ thứ buông thả, thù nghịch với luật pháp, người lôi cuốn rêu rao là tự do hoàn toàn; giả dụ cha người đó và gia đình [e] kéo tới ủng hộ thèm muốn đứng ở vị trí trung gian, trong khi người lôi cuốn người đó tán thành thèm muốn đứng ở vị trí đối lập. Khi không còn hy vọng nào khác chế ngự người đó, đám phù thủy tà tâm và bọn sản xuất bạo chúa nhận ra cần vận dụng mọi khả năng làm nảy sinh trong tâm trí người đó đam mê chủ chốt, dẫn đầu thèm muốn quá ư trì trệ, thèm muốn đưa tới chỗ triệt tiêu mọi sức mạnh dự trữ, [573a] đam mê đó là thứ ong đực to lớn có cánh, trừ phi quý hữu nghĩ cách miêu tả hay hơn, phải không?’

‘Thưa, không, miêu tả như vậy quá hay.’

‘Thèm muốn khác bay vù vù xung quanh, tất cả chứa đầy hương thơm, nhụy ngạt, mật nhi, hoa đẹp, rượu ngon và đủ thứ khoái lạc tìm thấy trong cuộc đời phóng đãng; tất cả nuôi nấng, vỗ béo, cuối cùng sản sinh trong ong đực nọc thèm muốn. Từ đó có điên khùng làm vệ sĩ, làm gì đam mê chủ chốt cũng cuồng loạn. [b] Nếu thấy trong người này quan niệm lành mạnh hoặc ao ước tao nhã, và vẫn còn phần nào cảm nghĩ hổ thẹn, đam mê chủ chốt tiêu diệt tức thì hoặc tống cổ tất cả ra ngoài, rồi tẩy sạch tiết độ, thay vào đó đầy nhóc điên khùng.’

‘Tiên sinh giải thích đầy đủ, tuyệt vời quá trình phát sinh mẫu người độc tài.’

‘Phải chăng đó cũng là lý do tại sao đam mê tình dục từ lâu đã được mệnh danh là bạo chúa?’ Bản nhân hỏi.

‘Có lẽ do tình cờ.’

‘Và bởi thế, Adeimantus ơi, người say rượu [c] trong tâm trí có cái gì độc tài, tàn bạo, phải không?’

‘Thưa, chắc vậy.’

‘Người điên tâm trí rối loạn tưởng tượng có thể cai quản không những con người mà cả thần linh, và hầu như sẵn sàng ra tay.’

‘Vâng, dám lắm.’

‘Vậy, quý hữu quái quỷ ơi, định nghĩa chính xác người độc tài là người do bẩm sinh, do thói quen hay do cả hai phối hợp đặc tính say sưa, phóng đãng và u sầu.’

‘Chắc chắn.’

‘Đó dường như là nguồn gốc. Nhưng người đó sống ra sao?’

‘Nói ra sợ mang tiếng giỡn đùa, tiện phu xin thưa, [d] rất mong tiên sinh vui lòng chỉ giáo!’

‘Không sao, bản nhân sẵn sàng. Khi đam mê chủ chốt bên trong nắm quyền kiểm soát tuyệt đối tâm trí con người, quyết định mọi việc, bản nhân nghĩ cuộc đời sẽ là chuỗi dài tiệc tùng phóng đãng, say sưa cuồng lạc và vui thú xác thịt.’

‘Đương nhiên sẽ vậy.’

‘Từ đó ngày nối ngày, đêm theo đêm, bên cạnh thèm muốn cũ, thèm muốn mới nảy nở, phát triển, gia tăng mãnh liệt, thèm muốn nào cũng đòi thỏa mãn đủ thứ.’

‘Chắc là nhiều lắm.’

‘Do vậy bất kể thu nhập ra sao người đó sẽ tiêu xài chẳng mấy lúc hết nhẵn.’ ‘Tất nhiên.’

‘Sau đó đi vay [e] và bắt đầu moi móc tài sản.’ ‘Chứ sao?’

‘Khi nguồn lợi vừa kể cạn kiệt, hàng hàng lớp lớp thèm muốn khủng khiếp nằm im bên trong sẽ hú gào phản đối, bị thèm muốn khác chích đốt, nhất là đam mê chủ chốt lãnh đạo tất cả như vệ sĩ, trở nên điên cuồng, người đó quay nhìn, để mắt quan sát xem ai có cái gì có thể sử dụng vũ lực hoặc mưu mẹo cưỡng đoạt.’ [574a]

‘Chắc thế lắm.’

‘Không có lựa chọn nào khác, người đó phải đánh cắp của cải từ đâu đó hoặc sẽ sống trong day dứt và lo lắng não nề.’

‘Vâng, bắt buộc.’

‘Cuộc sống phôi pha, vui thú đến sau luôn chiếm ưu thế hơn vui thú đến trước, cưỡng đoạt mọi thỏa mãn, vì thế bản thân thuộc thế hệ trẻ nghĩ có quyền hơn bố mẹ thuộc thế hệ già, khi tiêu hết phần gia tài thừa hưởng, người đó sẽ tiêu đến tài sản của bố mẹ.’

‘Dĩ nhiên.’

‘Nếu[b] bố mẹ không cho, người đó sẽ tìm cách lấy trộm hay đánh lừa đúng không?’

‘Chắc chắn.’

‘Nếu không thể làm như thế, người đó sẽ sử dụng vũ lực cướp giật chứ gì?’ ‘Vâng, tiện phu nghĩ vậy.’

‘Nếu, Adeimantus hay ngạc nhiên ơi, nhất định không nhường, không bỏ, ông già, bà già cự nự phản đối, chống trả, quý hữu có nghĩ người đó sẽ chứng tỏ hiếu thảo mà ngần ngại sử dụng đường lối bạo chúa không?’

‘Không, thưa, không, tiện phu không tin ông già, bà già sẽ thoát cảnh tang thương với người như thế!’

‘Nhưng, trời đất quỷ thần ơi, quý hữu có thực sự muốn nói người đó sẽ hy sinh người mẹ từng chăm lo săn sóc biết bao năm trường, đầu gối tay ấp không thể xa lìa đổi lấy cô ả mới quen, liên hệ không thắm thiết không? [c] Quý hữu có nghĩ người đó sẽ hy sinh bố già, người đã hết thời, quan hệ từ lâu và cần thiết đổi lấy bạn trai tuấn tú mới quen, liên hệ không thắm thiết chăng? Quý hữu có nghĩ người như thế sẽ đánh đập bố mẹ cao tuổi có liên  hệ máu mủ, tình cảm yêu thương lâu dài, bắt phục dịch người mới quen nếu đem vào ở chung trong nhà không?’

‘Thưa, đó là điều tiện phu muốn nói.’

‘Ôi chao, diễm phúc nhường nào sinh hạ thằng con là bạo chúa!’ ‘Ô, thưa, diễm phúc thực sự!’

‘Vậy sao? [d] Nhưng bản nhân thầm nghĩ khi sử dụng hết của cải của bố mẹ, bây giờ lại có khá nhiều khoái lạc tự mình thu thập, người đó sẽ lẻn qua

tường vào tư gia ăn trộm, lột áo choàng người tản bộ đêm khuya và đột nhập đền thờ vơ vét của cải. Quan niệm xưa thế nào là tiếng thơm, thế nào là tiếng xấu, được nuôi dưỡng từ tấm bé, người đó coi như đạo đức, sẽ bị quan niệm mới lấn át, trước kia bị kiềm chế, song bây giờ được thả lỏng, trở thành vệ sĩ của đam mê chủ chốt, đồng thời chia sẻ quyền hành. [e] Lúc người đó còn là mẫu người dân chủ, do ảnh hưởng của luật pháp và thân phụ, khoái lạc đó chỉ xuất hiện trong giấc mơ. Trái lại, bây giờ, do kiểm soát tàn bạo của đam mê chủ chốt, lúc thức người đó trở thành cái người đó chỉ thỉnh thoảng là trong giấc mơ. Người đó không từ nan cái gì: kiêng đồ ăn cấm kỵ, giết người dù khủng khiếp đến đâu. [575a] Đam mê chủ chốt như bạo chúa bên trong, không kiềm tỏa, không luật pháp, đôn đẩy người đó (như bạo chúa đôn đẩy thành quốc) vào đủ thứ phiêu lưu sẽ làm lợi cho bản thân cùng bè lũ, bè lũ tập hợp bên ngoài, phần do bạn bè xấu xa người đó giao du, phần do thôi thúc bên trong do thói quen tồi tệ tương tự người đó buông tha, thả lỏng. Quý hữu có nghĩ đó là loại cuộc đời người đó sẽ sống hay không?’

‘Thưa, tiện phu nghĩ đúng vậy.’

‘Nếu chỉ có số ít người loại đó ở trong thành quốc [b], nếu đa số dân chúng sống ôn hòa, tôn trọng luật pháp, số người này sẽ bỏ quê hương ra đi, làm vệ sĩ cho bạo chúa chỗ khác hoặc lính đánh thuê cho bất kể cuộc chiến nào đang diễn ra đâu đó. Ngược lại, nếu là thời hòa bình, khắp nơi yên ổn, ở lại nhà, họ sẽ tìm cách nhúng tay vào đủ thứ tội ác nho nhỏ.’

‘Chẳng hạn?’

‘A, họ trở thành kẻ trộm, ăn cắp, móc túi, cướp đường, lẻn chui vào nhà, đột nhập đền thờ, bắt cóc, buôn bán nô lệ. Nếu khéo uốn lưỡi họ trở thành vu  cáo bắt bí, nhân chứng giả mạo, hoặc nhận của đút lót.’

‘Chắc hẳn tiên sinh gọi việc làm phi pháp vừa kể là tội ác nho nhỏ [c] nếu số lượng phạm nhân quả thật còn ít ỏi!’

‘Nho nhỏ là từ ngữ tương đối so với tội ác lớn lao. Vì tình trạng an ninh tốt đẹp hoặc rối loạn tồi tệ của thành quốc, tội ác như tội ác vừa kể, như người  ta nói, chắc chắn không tới gần chế độ độc tài. Trái lại, khi tội phạm và đồng lõa gia tăng về số lượng, ý thức sức mạnh lớn lao, chính số này sáng tạo bạo chúa ngô bối đề cập. Được quần chúng điên rồ trợ giúp, [d] họ sẽ chọn người trong đám thâm tâm là bạo chúa hoàn hảo, tuyệt đối hơn hết.’

‘Vâng, vì người đó chắc chắn thích hợp hơn hết với chế độ độc tài.’

‘Nếu họ sẵn sàng phục tùng. Ngược lại, nếu thành quốc không cúi đầu ủng hộ, người đó sẽ trừng phạt như đã trừng phạt cha mẹ trước kia. Người đó sẽ trao xứ sở, tổ quốc quý báu của cha, hoặc đất nước thân yêu của mẹ, như người đảo Crete nói, cho đám đồng đội hãnh tiến để bọn này cài đạp, cai quản. Đó là mục đích tối hậu người như thế thèm muốn, đúng không?’

‘Thưa, đúng quá.’ [e]

‘Trong đời sống riêng tư, trước khi nắm quyền cai trị, người loại này xử sự tương tự. Giao du với ai, dứt mực ngọt ngào, sẵn sàng chiều ý bất kể thế nào, hoặc nếu cần cái gì, không ngại khúm núm, [576a] khẩn khoản hết sức thân thiện, nhưng sau khi đạt mục đích sẽ thay đổi giọng điệu họ trở lại hoàn toàn lạnh lùng, xa lạ.’

‘Sự thể thế thật.’

‘Bởi thế mẫu người tàn bạo sống cả đời không bạn bè với ai, giao du với người khác luôn luôn là chủ nhân hoặc nô lệ, bản chất độc tài không bao giờ nếm mùi bằng hữu hay tự do chân thực.’

‘Đúng thế.’

‘Do đó ngô bối có lý gọi họ là lũ người xảo trá, bất tín.’ ‘Làm sao hơn?’

‘Và bất công bất chính hoàn toàn, nếu định nghĩa trước đây ngô bối đồng ý về bản chất công bình chính trực là chính xác.’ [b]

‘Định nghĩa của ngô bối quả thế thực.’

‘Ờ, vậy thì ngô bối có thể tóm tắt loại người tồi tệ nhất hạng, lúc thức cư xử như người ngô bối miêu tả trong giấc mơ.’

‘Vâng, hẳn thế.’

‘Sự thể xảy ra đúng vậy khi bạo chúa bẩm sinh nắm quyền tuyệt đối, càng nắm lâu dài bao nhiêu càng cư xử tàn bạo bấy nhiêu.’

‘Thưa, đương nhiên,’ Glaucon cất tiếng tham gia đàm đạo.

‘Ờ, hiển nhiên người tỏ ra tồi tệ cũng sẽ có vẻ đau khổ hơn hết phải không?

[c] Và bởi thế, trong thực tế, bất luận đa số người đời nghĩ thế nào, ngô bối thấy quyền hành càng lâu dài bao nhiêu, to lớn đến đâu, bạo chúa cũng sẽ càng đau khổ lâu dài, to lớn bấy nhiêu.’

‘Thưa, chắc vậy.’

‘Về mặt giống nhau mẫu người độc tài có tương ứng với chế độ độc tài, mẫu người dân chủ có tương ứng với chế độ dân chủ không hở?’

‘Có chứ.’

‘Về mặt đạo đức và hạnh phúc tương quan giữa mẫu người khác nhau có tương ứng với tương quan giữa chế độ khác nhau không?’

‘Dĩ nhiên.’ [d]

‘Vậy mặt đạo đức tương đối của thành quốc do độc tài cai trị và thành quốc do quân vương triết gia trị vì như ngô bối miêu tả là thế nào?’

‘Hai cực đoan đối nghịch; một tuyệt hảo, một tồi tệ.’

‘Bản nhân không hỏi quý hữu muốn nói chế độ nào, vì nghĩ sự thể rõ như ban ngày. Nhưng bản nhân muốn biết quý hữu nhận xét, đánh giá thực trạng sung sướng, đau khổ của hai chế độ ra sao, tương đồng, khác biệt thế nào? Ngô bối chẳng nên chóa mắt khi nhìn bạo chúa, vội vàng kết luận, vì chẳng là gì mà chỉ là cá nhân đơn độc, hoặc số ít bầy tôi bu quanh. Trái lại ngô bối phải tìm hiểu toàn thể xã hội,[e] tiến sâu vào bên trong, tới cùng ngõ ngách, quan sát thấu đáo xung quanh trước khi trả lời rõ ràng.’

‘Đòi hỏi hợp lý. Hiển nhiên không có xã hội nào đau khổ hơn xã hội dưới quyền cai trị của bạo chúa độc tài, và không có xã hội nào sung sướng bằng xã hội dưới quyền trị vì của quân vương triết gia.’

‘Bản nhân nghĩ ngô bối cũng nên đưa ra đòi hỏi tương tự khi bàn mẫu người tương ứng. [577a] Ngô bối hy vọng người nhận định chân thực sở đắc hiểu biết đánh giá hạnh phúc và đau khổ khả dĩ xuyên qua bề mặt đi vào tâm lý loại người đó, không chóa mắt như đứa trẻ trước bề ngoài rực rỡ, dáng vẻ uy nghi của bạo chúa độc tài, mà quan sát cả hai thật tường tận. Sau đó người đó mới có đủ thẩm quyền đưa ra nhận xét, ngô bối sẽ lắng nghe, đặc biệt nếu người đó đã sống với bạo chúa, quan sát bạo chúa sinh hoạt ra sao ở nhà, trong gia đình, nơi thuận tiện hơn hết nắm bắt con người độc tài lột hết tư trang diễn xuất, [b] đồng thời quan sát bạo chúa xử sự thế nào khi gặp hiểm

nguy liên hệ tới cuộc đời chính trị trước quần chúng. Vậy ngô bối có nên hỏi người đó nói cho ngô bối hay hạnh phúc tương đối và đau khổ tuơng đối trong đời bạo chúa so sánh với người khác không?’

‘Đó cũng là đòi hỏi hết sức hợp lý tiên sinh trưng nêu.’

‘Quý hữu có muốn ngô bối làm ra vẻ là người định giá thành thạo có đủ nhận xét và kinh nghiệm cần thiết, trong quá khứ đã trực diện người như thế không? Nếu không sẽ không có người trả lời điều ngô bối hỏi.’

‘Nên lắm.’

‘Tiếp cận câu hỏi [c] ngô bối hãy bàn đặc tính của thành quốc và mẫu người tương ứng, lần lượt từng thứ, dưới ánh sáng loại suy giữa hai thứ với nhau.’

‘Đặc tính gì?’

‘Bắt đầu với thành quốc, thành quốc dưới bàn tay cai trị của bạo chúa độc tài ở tình trạng tự do hay nô lệ?’

‘Hoàn toàn nô lệ, nô lệ cao độ.’

‘Dẫu vậy thành quốc cũng có một số là chủ nhân, một số là người tự do.’

‘Vâng, nhưng số đó là thiểu số, còn đa số quần chúng và phần tử tốt đẹp rõ ràng là nô lệ khốn khổ khốn nạn, không chút nhân quyền.’

‘Ơ, [d] nếu tương tự như thành quốc chắc hẳn mẫu người đó cũng có cấu trúc tương ứng. Tâm trí đầy tư tưởng áp bức, nô lệ, phần tao nhã, tốt đẹp sẽ bị kìm kẹp, hoàn toàn chế ngự bởi phần nhỏ nhoi, xấu xa, điên khùng hơn hết.’

‘Thưa, chắc vậy.’

‘Vậy, thử hỏi, người như thế ở tình trạng tự do hay nô lệ?’ ‘Nô lệ, hiển nhiên.’

‘Hơn thế, chế độ bị bạo chúa độc tài kìm kẹp khó có thể làm như mình muốn phải không?’

‘Thưa, phải.’

‘Bởi thế tâm trí [e] trong đó chế đô độc tài ngự trị cũng sẽ khó có thể làm những gì mình muốn, vì thường xuyên bị chứng điên thôi thúc, do đó rối loạn và chao đảo.’

‘Dĩ nhiên.’

‘Thành quốc dưới chế độ độc tài giàu hay nghèo?’ ‘Nghèo.’

‘Vậy [578a] mẫu người tương ứng phải nghèo rớt mồng tơi và bất mãn vô cùng.’

‘Đúng thế.’

‘Cả thành quốc lẫn mẫu người như thế hẳn bị lo sợ thường xuyên giày vò.’ ‘Chắc vậy.’

‘Có thành quốc nào quý hữu thấy khóc than, khổ não, tang tóc và đau thương nhiều hơn không?’

‘Thưa, không, chắc không.’

‘Sự thể có tương tự với mẫu người tương ứng dưới chế độ độc tài điên khùng đầy thèm muốn và khao khát không?’

‘Thưa, tương tự.’

‘Với lý do vừa kể [b] cùng nhiều lý do nữa chưa nói ra quý hữu khẳng định thành quốc dưới bàn tay cai trị của nhà độc tài là thành quốc đau khổ hơn hết.’

‘Tiện nhân nói không phải hay sao?’

‘Phải chứ. Với lý do còn ở trong đầu trước thực tế tương tự quý hữu sẽ nói gì về mẫu người độc tài?’

‘Rõ ràng so với người khác đương sự là kẻ đau khổ hơn hết trên cõi đời.’ ‘Ấy, nói vậy là quý hữu không đúng.’

‘Sao lại thế?’

‘Vì mẫu người này vẫn chưa phải mẫu người đau khổ tột cùng.’ ‘Vậy mẫu người nào?’

‘Mẫu người bản nhân sẽ nói có lẽ có vẻ còn đau khổ nhiều hơn mẫu người đó.’

‘Mẫu người nào?’

‘Mẫu người, theo bản nhân, vì bản chất độc tài, [c] không sống cuộc đời riêng tư, song bất hạnh, do số phận hẩm hiu, hoàn cảnh đẩy đưa, bị dồn tới quyền hành tối thượng trở thành bạo chúa.’

‘Căn cứ vào những gì ngô bối nói tiện nhân trộm nghĩ đó là sự thật.’

‘Đúng thế, nhưng trộm nghĩ, phỏng đoán không đủ. Ngô bối phải xem xét, tranh luận kỹ càng theo đường lối đã đồng ý. Vì tìm hiểu của ngô bối liện hệ tới vấn đề tối ư quan trọng, lựa chọn giữa cuộc đời tốt đẹp và cuộc đời xấu xa.’

‘Vâng, tiên sinh nói chí phải.’

‘Vậy để ý. Theo bản nhân, suy ngẫm vấn đề, ngô bối phải bắt đầu từ quan điểm sau đây.’

‘Thưa, như thế nào?’ [d]

‘Ngô bối để ý trong thành quốc gia chủ giàu có sở đắc số lượng nô lệ đông đảo. Về mặt này họ giống nhà độc tài ở chỗ kiểm soát nhiều nô lệ. Khác chăng là mức độ nhà độc tài kiểm soát dân chúng số lượng lớn lao gấp bội.’

‘Vâng, đúng thế.’

‘Quý hữu biết gia chủ như thế sống thản nhiên, không hề sợ nô lệ.’ ‘Tại sao lại sợ?’

‘Không có lý do, song quý hữu có biết tại sao không?’

‘Thưa, có. Tại vì khi cần toàn thể thành quốc sẵn sàng trợ giúp cá nhân, từng người riêng lẻ.’

‘Đúng thế. Nhưng hãy tưởng tượng nếu bây giờ thần linh [e] đem người sở hữu năm mươi nô lệ hoặc hơn cùng vợ con, của cải, đồ đạc ra khỏi thành quốc tới nơi hoang vắng, nơi không có người tự do ra tay trợ giúp, quý hữu có nghĩ người đó sợ hết hồn nô lệ sẽ thanh toán mình, vợ con mình hay không?’

‘Sợ hết hồn chứ lị.’

‘Vì thế người đó phải khúm núm, luồn cúi [579a] vài đứa trong đám nô lệ, hứa hẹn đủ điều, trả lại tự do, mặc dù lòng chẳng muốn, biến bản thân thành kẻ xu nịnh nô lệ của mình.’

‘Buộc lòng phải làm vậy, nếu không sẽ đi đời nhà ma.’

‘Tiếp theo giả dụ thần linh mang người đó đến chỗ đông đảo hàng xóm láng giềng, họ không chấp nhận bất kể ai kiểm soát, kìm kẹp người khác và sẽ trừng trị thẳng tay, quyết liệt người nào định làm tương tự.’

‘Nếu thế [b] người đó sẽ rơi vào hoàn cảnh khó xử gấp bội, vì bốn bề toàn thù địch.’

‘Nhưng đó là hoàn cảnh từng vây hãm, giam giữ bạo chúa độc tài. Đương sự tự nhiên là mồi cho đủ thứ sợ hãi, đam mê như ngô bối đã miêu tả; đương sự là người duy nhất trong thành quốc không dám đi ngoại quốc hoặc tham dự lễ hội người tự do bình thường tham dự, măc dù trong lòng rất muốn. Trái lại, lẩn quất ở nhà như người đàn bà, đương sự thèm khát tự do người khác tận hưởng khi du lịch nước ngoài, thăm viếng cảnh trí ngoạn mục.’[c]

‘Đúng quá.’

‘Bởi thế, mẫu người độc tài, quý hữu nhận xét, khốn khổ hơn hết vì gặt hái đủ thứ xấu xa do tình trạng hỗn loạn chế ngự bên trong sinh ra, vẫn khốn khổ hơn khi không còn là công dân bình thường, do số phận đẩy đưa buộc phải trở thành độc tài thực sự, kiểm soát, kiềm chế người khác, song không thể kiềm chế, kiểm soát bản thân. Sự thể tựa như quý hữu ép người tàn tật hoặc bại xuội tham gia tập dượt quân sự [d] hay thi đua thể dục thay vì sống yên ổn, thầm lặng ở nhà.’

‘Vâng, so sánh đạt mức, chính xác hết sức, thưa tiên sinh.’

‘Vậy, Glaucon quý mến ơi, quý hữu có đồng ý tình trạng bạo chúa độc tài thực sự thảm thương, cuộc đời đương sự khốn khổ hơn cuộc đời người quý

hữu cho là khốn khổ vô cùng không hở?’ ‘Tiện nhân đồng ý hoàn toàn.’

‘Bởi thế, sự thật là, mặc dù người ta có thể nghĩ ngược lại, độc tài thực sự [e] là nô lệ thực sự, khúm núm, ôm chân biến thành nịnh hót, tâng bốc phường vô lại xấu xa. Đương sự không bao giờ thỏa mãn thèm muốn, đằng sau vô vàn ước muốn, nếu biết cách quan sát kỹ lưỡng toàn bộ tâm trí, quý hữu có thể nhìn thấy mẫu người thực sự nghèo khổ. Hơn thế, suốt đời sống trong sợ hãi, nếu so với tình trạng thành quốc đương sự cai trị, như chỗ ngô bối biết, tình trạng của đương sự quằn quại vì đau đớn, dằn vặt vì khổ sở, đúng không?’

‘Chắc chắn.’

‘Ngoài [580a] thuộc tính vừa kể cũng cần thêm những gì ngô bối nói lúc bắt đầu. Đương sự không những phải có mà phải có nhiều hơn trước vì cầm quyền. Đương sự đố kỵ, xảo trá, bất công, bất tín, vô đạo, là nơi chứa chấp, bao che mọi độc ác, và quý hữu sẽ thấy đương sự là nguồn gốc đau khổ hơn hết với bản thân, với cả người gần gũi.’

‘Người hiểu biết không tài nào phủ nhận điều đó.’

‘Vậy bây giờ là lúc như giám khảo quyết định cuối cùng trong cuộc tuyển lựa, quý hữu phải hành xử vai trò trọng tài tối hậu cho ngô bối biết phán quyết về năm mẫu người: [b] mẫu người vương giả, mẫu người tài danh, mẫu người quả đầu, mẫu người dân chủ, mẫu người độc tài đứng thứ tự ra sao trong hàng hạnh phúc, người nào thứ nhất, người nào thứ nhì?’

‘Phán quyết xem ra không khó. Để ý đạo đức và đồi bại, hạnh phúc và đối nghịch, tiện nhân lựa chọn họ như người ta đánh giá vũ đoàn bi kịch bước ra sân khấu, xếp loại ứng viên theo trật tự xuất hiện, không những chỉ về hạnh phúc mà còn cả mức độ tuyệt hảo.’

‘Vậy ngô bối có nên mướn lệnh sứ hay bản nhân sẽ công bố con trai Ariston khẳng định người sung sướng tột hạng là người công bình, tuyệt vời hơn hết, nghĩa là, người sở đắc phẩm chất vương giả, quân vương triết gia làm chủ bản thân,[c] đồng thời cũng phán quyết người đau khổ tột độ là người bất công, tồi tệ hơn hết, nghĩa là, người sở đắc phẩm chất độc tài, cai trị bản thân và xứ sở hoàn toàn độc tài không?’

‘Tiên sinh nên công bố.’

‘Thế bản nhân có nên thêm các mẫu người đó là vậy, dù thế nhân và thần linh có biết thực trạng của họ hay không?’

‘Tiên sinh nên.’

‘Ơ, đó là bằng chứng thứ nhất, [d] song ngô bối muốn biết bằng chứng thứ hai quý hữu đưa ra.’

‘Thế nào?’

‘Ngô bối chia tâm trí con người ra làm ba phần tương ứng với ba giai cấp trong thành quốc. Chia như vậy theo bản nhân là có thêm bằng chứng.’

‘Tiến hành ra sao?’

‘Như thế này. Bản nhân thấy dường như cũng có ba thứ vui sướng tương ứng với ba phần, mỗi vui sướng đặc biệt với mỗi phần, tương tự thèm muốn và nguyên tắc chỉ đạo của từng phần.’

‘Tiên sinh nói thế nghĩa là thế nào?’

‘Ngô bối thấy thứ nhất có phần cho con người học hỏi, hiểu biết, thứ nhì có phần cho người phấn khởi, rung động, thứ ba có phần biểu hiện dưới quá nhiều hình thức khó có thể miêu tả bằng từ ngữ đơn giản, gọi bằng tên đặc biệt, song [e] vì to lớn và mãnh liệt, gọi theo đặc tính nổi bật. Ngô bối gọi là thèm muốn, thèm ăn, thèm uống, thèm sinh lý, vân vân, ngô bối cũng gọi là thèm của, vì của cải là phương tiện thỏa mãn thèm muốn loại này.’ [581a]

‘Thưa, gọi như vậy đúng quá.’

‘Vì nhằm mục đích minh bạch, nếu muốn giải quyết tranh luận theo tiêu đề đơn thuần, hình thức tổng quát, căn cứ vào đó ám chỉ phần thứ ba trong tâm trí, ngô bối có nên nói vui sướng và cảm xúc của phần đó là tập trung vào lợi ích không? Do vậy ngô bối có lý khi gọi động lực phần này là yêu tiền và hám của.’

‘Tiện nhân nghĩ ngô bối có thể.’

‘Vả chăng ngô bối đã chẳng nói phần phấn khởi, rung động hoàn toàn nhắm vào việc theo đuổi, nắm bắt quyền hành, thắng lợi, tiếng tăm hay sao?’

‘Rõ ràng.’

‘Vậy ngô bối có nên gọi phần đó là yêu thắng lợi và khoái tên tuổi không hở?’

‘Nên lắm.’ [b]

‘Hơn thế, hiển nhiên ai nấy đều thấy phần nhờ đó ngô bối học hỏi hoàn toàn và luôn luôn nhằm tìm hiểu sự thật nằm ở chỗ nào, trong ba phần thì phần này ít quan tâm tới tiền của và danh vọng hơn cả.’

‘Đúng vậy.’

‘Bởi thế ngô bối có thể gọi động lực tương ứng chỗ này là trí thức, yêu học hỏi và triết lý, ham hiểu biết.’

‘Dĩ nhiên.’

‘Vậy tùy hoàn cảnh một trong ba động lực chiếm ưu thế, phần này hoặc phần kia đôi khi chế ngự tâm trí con người, [c] đúng không?’

‘Thưa, đúng vậy.’

‘Đó là lý do tại sao ngô bối chia mẫu người ra làm ba loại cơ bản tùy theo động lực: mẫu người yêu hiểu biết, mẫu người yêu thắng lợi, mẫu người yêu tiền của.’

‘Hiển nhiên, hoàn toàn như vậy.’

‘Và cũng giải thích tại sao cũng có ba loại vui sướng, mỗi loại tương ứng với mỗi loại mẫu người, đúng không?’

‘Vâng, đúng thế.’

‘Nếu quý hữu hỏi lần lượt ba mẫu người như thế: Cuộc đời nào là cuộc đời thú vị hơn hết, dĩ nhiên người nào cũng ca ngợi hết lời cuộc đời của mình. Người yêu tiền của sẽ nói so với vui sướng làm tiền, [d] vui sướng tiếng tăm hay vui sướng hiểu biết chẳng có giá trị, trừ phi vui sướng đó chứa đựng cái gì làm ra tiền.’

‘Đúng vậy.’

‘Thế người yêu tiếng tăm thì sao? Người đó có nghĩ vui sướng làm tiền là tầm thường, vui sướng học hỏi là vô bổ, vô nghĩa, trừ phi mang lại tiếng tăm

không?’ ‘Đúng thế.’

‘Thế còn triết gia, người yêu hiểu biết? Quý hữu nghĩ triết gia sẽ đánh giá vui sướng khác thế nào so với vui sướng hiểu biết, [e] và luôn luôn rắp tâm theo đuổi tìm tòi sự thật? Vui sướng đó có bị đánh giá thấp không? Triết gia có gọi đó là vui sướng thực sự cần thiết theo nghĩa chính xác không, vì không cần vui sướng khác nếu vui sướng khác không cần thiết?’

‘Câu hỏi đòi hỏi hiểu biết rõ rệt.’

‘Bởi thế khi có tranh cãi về ba loại vui sướng để hưởng, ba loại cuộc đời để sống, tất cả chỉ so sánh trên mức độ số lượng vui sướng, đau khổ tất cả đem lại, [582a] không hề hàm ngụ mức độ tất cả khả ái, khả ố, tốt đẹp, xấu xa ra sao, vậy ngô bối làm thế nào biết phần nào nói lên sự thật hơn cả?’

‘Thú thật tiện nhân không biết trả lời ra sao.’

‘Ơ, hãy nhìn vấn đề thế này. Ngô bối cần gì nếu phải nhận định cho đúng đắn? Ngoài kinh nghiệm, kiến thức và lý luận, theo quý hữu, có tiêu chuẩn nào hoàn chỉnh hơn không?’

‘Thưa, chắc là không.’

‘Vậy để ý. Trong ba người ngô bối vừa miêu tả người nào có kinh nghiệm hơn hết về ba loại vui sướng? Quý hữu có nghĩ người yêu tiền của, do hiểu biết sự thật hiện hữu trong chính nó, có kinh nghiệm về vui sướng trí thức nhiều hơn người yêu hiểu biết [b] có kinh nghiệm về vui sướng tiền của không?’

‘Thưa, không, khác biệt quá lớn. Người yêu hiểu biết tất nhiên cần nếm mùi và từng trải cả hai loại vui sướng ngay từ thiếu thời. Ngược lại, người yêu tiền của không có lý do để nếm mùi hoặc từng trải vui sướng trí thức, hương vị dịu dàng hiểu biết đặc tính tự nhiên của sự vật mang lại, thực ra dù có muốn làm vậy người đó cũng cảm thấy không dễ dàng mà khó khăn.’

‘Vậy người yêu hiểu biết có lợi điểm hơn người yêu tiền của về kinh nghiệm cả hai thứ vui sướng.’

‘Lợi điểm hết sức đáng kể.’ [c]

‘Làm thế nào người yêu hiểu biết có thể sánh với người ham danh vọng? Người yêu hiểu biết không có kinh nghiệm về vui sướng đến từ danh vọng bằng người ham danh vọng có về vui sướng đến từ hiểu biết, phải không?’

‘Không, danh vọng đến với mọi người, nếu mọi người đạt mục đích sau nhiều cố gắng. Danh vọng ban cho tất cả vì của cải, nghị lực và kiến thức; người giàu có, người can trường, người khôn ngoan đều được kính nể rộng rãi. Bởi thế ba người đều có kinh nghiệm về vui sướng đến từ danh vọng, song trừ người yêu hiểu biết chỉ thưởng thức vui sướng ngắm nhìn thực tại và sự thật.’

‘Vậy,[d] về mặt kinh nghiệm, trong ba người, người yêu hiểu biết ở vị thế tốt đẹp hơn hết để nhận định.’

‘Quá ư tốt đẹp.’

‘Hơn thế người đó là người duy nhất kết hợp khăng khít trí thức với kinh nghiệm.’

‘Vâng.’

‘Sau hết chỉ có người đó, không phải hai người kia, có phương tiện cần thiết để nhận định.’

‘Tiên sinh muốn nói thế nào?’

‘Ngô bối đã nói nhận định đòi hỏi lý luận hợp lý, phải không?’ ‘Vâng.’

‘Lý luận hợp lý là phương tiện đặc biệt quan trọng của triết gia trong bối cảnh này.’

‘Thưa, đúng thế.’

‘Nếu giàu có và tiền của là tiêu chuẩn tốt đẹp hơn hết để nhận định, [e] vậy thái độ yêu và ghét của người hám lợi đương nhiên sẽ gần gũi sự thật hơn hết.’

‘Vâng.’

‘Nếu tiếng tăm, thắng lợi và nghị lực là tiêu chuẩn tốt đẹp hơn hết để nhận

định, vậy thái độ yêu và ghét của người yêu tiếng tăm và người yêu thắng lợi sẽ gần gũi sự thật hơn hết, đúng không?’

‘Hiển nhiên.’

‘Nhưng vì nhận định ngô bối cần kinh nghiệm, suy tư và lý luận?’

‘Cho nên nhờ thấm nhuần và am tường, nhận định của người yêu hiểu biết và người yêu lý luận sẽ gần gũi sự thật hơn hết.’

‘Bởi thế, [583a] trong ba loại vui sướng, vui sướng thú vị hơn hết là vui sướng thuộc phần bên trong tâm trí, phần đem cho ngô bối hiểu biết; khi phần đó kiểm soát, thúc đẩy, đời con người trở nên vui sướng gấp bội.’

‘Chắc vậy, làm sao khác? Khi ca ngợi đời mình, người hiểu biết ca ngợi dứt khoát, rành mạch.’

‘Cuộc đời nào, vui sướng nào người nhận định sẽ xếp loại thứ hai?’

‘Hiển nhiên cuộc đời loại ưa chiến tranh và loại tìm tiếng tăm. Cuộc đời đó gần cuộc đời người đó hơn cuộc đời người làm tiền.’

‘Vậy bản nhân nghĩ vui sướng của người làm tiền đến sau cùng.’ ‘Chứ gì nữa.’

‘Đó, [b] thấy chưa, hai lần lên đài, hai lần người công bình chính trực đã hạ người bất công bất chính. Bây giờ hiệp thứ ba, theo lề thói Đại hội Thể thao Olympiad, trước khi khởi sự, đô vật thường khẩn cầu Chúa tể Đấng Cứu thế. Ờ, bản nhân tự hỏi không biết quý hữu có đồng ý hay không chỉ có vui sướng của người yêu hiểu biết mới hoàn toàn chân thực và tinh khiết, vui sướng của người khác là ảo tưởng, thứ họa phẩm bóng mờ. Bản nhân dường như nhớ đã nghe từ cửa miệng vị hiền triết thâm thúy biểu lộ ý tưởng đó. Nếu sự thể đúng vậy, chắc hẳn thua keo này, hiệp cuối, hiệp quan trọng hơn hết sẽ quyết định tất cả, giải quyết vấn đề.’

‘Tất nhiên. Nhưng xin cho tiện nhân hay tiên sinh định nói thế nào.’

‘Bản nhân sẽ giải thích, song quý hữu phải giúp một tay [c] trả lời câu hỏi.’ ‘Tiên sinh cứ tự tiện.’

‘Vậy cho bản nhân biết có phải vui sướng là mặt trái của đau khổ không?’ ‘Chắc vậy.’

‘Có trạng thái nào trong đó ngô bối không cảm thấy vui sướng hoặc đau khổ không?’

‘Thưa, có.’

‘Bản nhân nghĩ trạng thái đó sẽ nằm giữa, giúp tâm trí ngơi nghỉ không ràng buộc với cả hai. Đồng ý chứ?’

‘Thưa, vâng.’

‘Quý hữu có nhớ khi ốm đau bệnh nhân nói gì không?’ ‘Nói gì?’

‘Bệnh nhân nói không có gì vui sướng bằng sức khỏe, [d] mặc dù tới khi ngã bệnh mới ý thức vui sướng tuyệt vời sức khẻo đem lại.’

‘Thưa, tiện nhân nhớ.’

‘Và quý hữu cũng có nghe người đau khổ nói không có vui sướng nào vui sướng hơn chấm dứt đau khổ không?’

‘Thưa, có.’

‘Quý hữu hẳn phải công nhận có nhiều trường hợp tương tự trong đó chịu đựng đau khổ khiến ngô bối đề cao vắng bóng, vượt thoát, đoạn tuyệt đau khổ như vui sướng tuyệt vời, chứ không phải vui sướng thông thường.’

‘Có lẽ sở dĩ vậy ấy chỉ vì trong trường hợp đó đoạn tuyệt được đón nhận như vui sướng hẳn hoi.’

‘Khi [e] vui sướng chấm dứt, đoạn tuyệt vui sướng sẽ đau đớn.’ ‘Có thể.’

‘Trong trường hợp đó đoạn tuyệt ngô bối bảo là trạng thái trung gian giữa vui sướng và đau khổ, sẽ có lúc là cả hai, vui sướng và đau khổ.’

‘Có vẻ như vậy.’

‘Nhưng có cái gì không phải là hai cái mà là hai cái không?’ ‘Tiện nhân nghĩ không.’

‘Hơn thế, khi diễn ra cả đau khổ lẫn vui sướng đều là tiến trình thay đổi tâm linh phải không?’

‘Thưa, phải.’

‘Nhưng [584a] ngô bối không vừa thấy không cảm thấy vui sướng hay đau khổ là trạng thái nghỉ ngơi, bất động, đoạn tuyệt giữa hai thứ ư?’

‘Thưa, có, sự thể là vậy.’

‘Vậy nếu bảo vắng đau khổ là vui sướng hoặc vắng vui sướng là đau khổ, nói vậy có hợp lý không hở?’

‘Thưa, không.’

‘Không thể thế được. Vào lúc như vậy trạng thái ngơi nghỉ có vẻ vui sướng tương phản với đau khổ trước đó hoặc có vẻ đau khổ tương phản với vui sướng trước đó, nhưng xét theo tiêu chuẩn vui sướng thực sự, cả hai có vẻ đều không chân thực, mà chỉ là ảo tưởng.’

‘Đó là điều cuộc tranh luận cho thấy.’

‘Ờ, để dứt bỏ ý tưởng hiện tại còn nấn ná trong đầu [b] cho rằng vui sướng thực sự là chấm dứt đau khổ, đau khổ thực sự là kết liễu vui sướng, bản nhân muốn quý hữu nhìn vui sướng không là sản phẩm của đau khổ.’

‘Thưa, tiện nhân tìm ở đâu và tiên sinh hiểu vui sướng đó thế nào?’

‘Nhiều thứ lắm, song thí dụ hay nhất, nếu quý hữu để ý, đặc biệt là vui sướng mùi vị. Vui sướng loại này mãnh liệt ghê gớm, xuất hiện bất chợt không do đau khổ trước đó, tan biến tức thì không để lại dấu vết đau khổ sau đó.’

‘Thưa, đúng quá.’

‘Bởi thế ngô bối không nên nhắm mắt tin tưởng vui sướng chân thực [c] là thoát khỏi đau khổ, hoặc đau khổ chân thực là chấm dứt vui sướng.’

‘Vâng, không nên.’

‘Nhưng đa phần vui sướng gọi là nóng bỏng ngô bối cảm nhận đi qua cơ thể tới tâm trí thuộc loại này, vì bề gì cũng thoát khỏi đau khổ.’

‘Vâng, đúng thế.’

‘Sự thể cũng áp dụng với vui sướng và đau khổ dự phòng phát xuất từ chờ đợi sung sướng và đau khổ sẽ diễn ra phải không?’

‘Vâng.’

‘Quý hữu có biết bản nhân nghĩ thế nào về đặc tính của vui sướng này [d] và vui sướng này giống cái gì không?’

‘Thưa, không, xin tiên sinh chỉ giáo.’

‘Quý hữu có đồng ý trong thế giới tự nhiên có phần đỉnh, phần đáy và phần giữa không hở?’

‘Thưa, có.’

‘Vậy người ngoi từ phần đáy lên phần giữa có nghĩ đã lên tới phần đỉnh không? Khi đứng ở phần giữa nhìn xuống chỗ từ đó ngoi lên, người đó có nghĩ đã ở phần đỉnh, dẫu chưa nom thấy phần đỉnh thực sự không?’

‘Không, trời ơi, tiện nhân thấy trong trường hợp đó người đó không thể nào nghĩ khác.’

‘Nếu [e] lại xuống điểm từ đó ra đi, người đó sẽ nghĩ đi xuống phần đáy, và tin tưởng đúng vậy, phải không?’

‘Làm sao khác được?’

‘Sở dĩ có ấn tượng như thế ấy chỉ vì người đó không có kinh nghiệm phần đỉnh, phần giữa, phần đáy thực sự là gì.’

‘Hiển nhiên.’

‘Bởi thế quý hữu có ngạc nhiên chăng người không chút kinh nghiệm về sự thật thường có quan niệm sai lầm về nhiều vấn đề, nhất là vấn đề liên hệ tới vui sướng, đau khổ, trạng thái trung gian giữa hai trạng thái? Kết quả là khi

gặp đau khổ, họ nghĩ [585a] họ đau khổ, và đau khổ thực sự. Trái lại, chuyển dịch từ đau khổ sang trạng thái trung gian họ sẽ tưởng đã tới trạng thái thỏa mãn và vui sướng, trong khi thực ra do thiếu kinh nghiệm về vui sướng thực sự họ phân biệt sai lầm giữa đau khổ và không đau khổ như người chưa hề có kinh nghiệm về màu trắng đặt màu xám đối nghịch màu đen.’

‘Thưa, không ngạc nhiên chút nào. Tiện nhân nghĩ thực ra nếu khác thì mới ngạc nhiên.’

‘Vậy xin nghĩ thế này. Đói, khát, và chuyện tương tự có là trạng thái cơ thể thiếu vắng cái gì không?’ [b]

‘Dĩ nhiên.’

‘Ngu dốt, tối dạ, đầu óc trống rỗng có là trạng thái tâm trí thiếu văng cái gì chăng?’

‘Chắc chắn.’

‘Vậy thức ăn và hiểu biết là nguồn gốc đem lại thỏa mãn cho cơ thể và tâm trí trong trường hợp này?’

‘Thưa, chắc vậy.’

‘Có phải đây là trường hợp cái càng chân thực bao nhiêu càng có thể là nguồn gốc cung cấp thỏa mãn chân thực bấy nhiêu, hay là cái càng kém chân thực?’

‘Thưa, hiển nhiên, cái càng chân thực.’

‘Loại nào theo quý hữu dự phần lớn lao trong thực tại tinh khiết: [c] loại chứa đựng bánh mì, nước uống, thịt cá và đủ loại thực phẩm, nói một cách tổng quát, hay loại chứa đựng quan niệm, phán đoán và hiểu biết chân thực, nói một cách tóm tắt, đủ thứ phẩm chất cấu thành tuyệt hảo? Đề nghị đặt câu hỏi thế này. Có sự vật liên hệ với cái luôn luôn là một, không bao giờ thay đổi, không bao giờ héo tàn, không những hiện hữu trong chính nó, mà còn tồn tại trong bản chất của nó, hoặc có sự vật liên hệ với cái không bao giờ là một, thường xuyên thay đổi, thường xuyên héo tàn, không những hiện hữu trong chính nó, mà còn tồn tại trong bản chất của nó, trong hai loại, theo quý hữu, loại nào chứa đựng mức độ thực tại cao hơn?’

‘Thưa, loại bất biến thực hơn nhiều.’

‘Thực tại của bất biến có thực hơn thực tại của hiểu biết không?’ ‘Thưa, không.’

‘Sự thật?’ ‘Cũng không.’

‘Nếu mức độ đúng ít, mức độ thực cũng ít?’ ‘Tất nhiên.’

‘Như vậy, [d] tổng quát mà nói, loại vật thể cung ứng nhu cầu cho cơ thể không đúng và không thật bằng loại vật thể cung cấp nhu cầu cho tâm trí.’

‘Không bằng.’

‘Khác biệt tương tự có áp dụng với thể xác và tâm trí không?’ ‘Có.’

‘Phải chăng càng thỏa mãn với vật thể chân thực, loại tự nó càng chân thực và càng thực sự thỏa mãn hơn loại thỏa mãn với vật thể kém chân thực và tự nó kém chân thực?’

‘Dĩ nhiên.’

‘Cho nên nếu trải qua vui sướng khi nhu cầu tự nhiên được cung ứng đầy đủ, vật thể cung ứng, phương tiện cung ứng càng thực, vui sướng và vui hưởng do đó càng thực và càng đúng, trong khi [e] nếu vật thể cung ứng mức độ thực càng kém, ngô bối càng kém thỏa mãn, vui sướng cũng kém thực, kém đáng tin.’

‘Đương nhiên là vậy.’

‘Bởi thế [586a] người không có kinh nghiệm về suy tưởng và đạo đức, không làm gì mà luôn luôn chỉ vui hưởng, bận bịu tiệc tùng để cuộc đời lạc lõng giữa phần đáy và phần giữa, rồi trở lại, trong bức tranh ngô bối miêu tả. Họ không bao giờ ngoi lên cao để nhìn thấy hoặc sờ vào phần đỉnh chân thực và cũng không bao giờ đạt thỏa mãn với cái hiện hữu chân thực hoặc thưởng thức vui thú lành mạnh, tinh khiết. Trái lại, họ cúi khom trên bàn ăn, như bầy cừu gập đầu trên bãi cỏ, luôn luôn nhìn xuống, mắt bắm chặt mặt đất, thi

nhau nhồi nhét. Chỉ nghĩ tới miếng ăn, lấp đầy càng nhiều càng tốt, [b] họ dùng sừng, móng cứng như sắt húc, đá, giết nhau, do không thể thỏa mãn, vì cái họ cố gắng lấp đầy không phải phần chân thực, tinh khiết của chính họ, và cái họ đưa vào chính nó cũng không chân thực.’

‘Socrates quý mến,’ Glaucon chen lời khẳng định, ‘nghe như tiên sinh đang giảng sấm về cuộc đời đa số con người trên trần gian.’

‘Vui sướng của cuộc đời như thế có tất nhiên pha trộn với đau khổ chỉ là bóng mờ họa phẩm, hình ảnh hão huyền của vui sướng chân thực hay không? [c] Như họa phẩm dựa vào ảo tưởng, vui sướng này mang màu sắc tương phản với vui sướng kia nên trông có vẻ sinh động, cả hai nuôi dưỡng, sản sinh thèm muốn điên rồ trong lòng đám ngu ngốc ra sức chiến đấu như Stesichorus miêu tả binh sĩ tấncông thành Troa chỉ vì bóng ma Helen bởi họ không hay, không biết sự thật.’

‘Thưa, loại đó đương nhiên, đời họ nhiều ít như vậy.’

‘Còn yếu tố tinh thần thì sao? Chuyện tương tự có lại đương nhiên xảy ra không khi người tìm kiếm tiếng tăm, thành công hoặc khát vọng, không suy nghĩ, không tính toán, và khi hoàn tất thỏa mãn, [d] thèm muốn tiếng tăm và thành công dẫn tới đố kỵ và bạo lực, khát vọng đưa đến bất mãn và bực bội?’

‘Thưa, cũng đương nhiên.’

‘Vậy bản nhân nghĩ ngô bối có thể mạnh dạn khẳng định nếu theo hiểu biết và lý luận hướng dẫn, thèm muốn tiền của, tiếng tăm chỉ lựa chọn, theo đuổi vui sướng kiến thức chỉ định, thì vui sướng thèm muốn đạt được sẽ chân thực hơn hết, vì sự thật huớng dẫn, và cũng là vui sướng thích hợp với thèm muốn, [e] bởi cái thích hợp với sự vật không phải cái tốt đẹp hơn hết với sự vật hay sao?’

‘Thưa, quả vậy.’

‘Nếu toàn bộ tâm trí tuân theo phần yêu triết lý, bên trong không mâu thuẫn phân chia, mỗi phần sẽ chính xác và có thể thực hiện chức năng về nhiều mặt, [587a] thêm vào đó sẽ vui hưởng vui sướng đặc biệt, chân thực, tuyệt vời hơn hết dành riêng cho phần đó.’

‘Đúng quá.’

‘Nhưng khi một trong hai phần đó kiểm soát tới mức độ nào đó, không thể

hoàn tất vui sướng riêng biệt của mình, tâm trí sẽ ép buộc hai phần đó theo đuổi vui sướng xa lạ và giả tạo.’

‘Thưa, đúng thế.’

‘Hậu quả không phải rõ ràng là các phần cách xa triết học và lý luận hơn hết gây ra hay sao?’

‘Chắc vậy quá.’

‘Có phải cái cách xa hơn hết bứt khỏi lý luận cũng là cái cách xa hơn hết bứt khỏi luật pháp và trật tự không?’

‘Hiển nhiên.’

‘Ngô bối không thấy thèm muốn cuồng nhiệt, độc tài là thèm muốn cách xa luật pháp và trật tự hơn hết hay sao?’ [b]

‘Xa hơn hết.’

‘Thèm muốn trật tự, vương giả gần hơn hết phải không?’ ‘Vâng.’

‘Bởi thế bản nhân nghĩ nhà độc tài sẽ cách xa hơn hết vui sướng chân thực của con người và vui sướng của bản thân, trong khi đấng quân vương triết gia sẽ gần hơn hết.’

‘Chắc vậy.’

‘Cho nên nhà độc tài sẽ sống cuộc đời ít vui thú hơn hết, đấng quân vương triết gia sẽ sống cuộc đời nhiều vui thú hơn cả.’

‘Nhất định là vậy.’

‘Quý hữu có biết đời bạo chúa độc tài đau khổ hơn đời quân vương triết gia nhiều như thế nào không hở?’

‘Thưa, không, xin tiên sinh vui lòng cho hay.’

‘Xem ra đúng rồi có ba loại vui sướng. Một chân thực, hai giả mạo. [c] Bay khỏi luật pháp và lý luận, vượt qua giới hạn của loại giả mạo, bạo chúa độc

tài vây quanh bản thân băng đảng vũ trang bằng vui sướng đê tiện, mức độ thấp kém của đương sự không bút nào tả xiết, trừ có lẽ như thế này.’

‘Thế nào?’

‘Bạo chúa độc tài đứng ở chỗ thứ ba tính từ mẫu người quả đầu, mẫu người dân chủ xen vào giữa.’

‘Vâng.’

‘Bởi thế, nếu lý luận của ngô bối chính xác, vui sướng bạo chúa độc tài vui hưởng sẽ là ảo tưởng ba lần xa hơn thực tế so với vui sướng của mẫu người quả đầu.’

‘Đúng vậy.’

‘Mẫu người quả đầu ở chỗ thứ ba tính từ mẫu người vương giả [d] nếu ngô bối giả dụ mẫu người quý tộc và mẫu người vương giả là một.’

‘Đúng rồi, ở chỗ thứ ba.’

‘Bởi thế khoảng cách vui sướng của bạo chúa độc tài cách vui sướng chân thực có thể diễn tả bằng con số tương đương ba lần ba.’

‘Có vẻ vậy.’

‘Cho nên ảo tưởng về vui sướng của bạo chúa độc tài tính theo cách nói không gian là số diễn tả mặt bằng.’

‘Đúng thế.’

‘Bình phương, rồi lập phương số này hiển nhiên cho thấy khoảng cách mẫu người vương giả lớn lao như thế nào.’

‘Hiển nhiên đối với nhà toán học!’

‘Ngược lại, nếu tính lũy thừa, quý hữu sẽ thấy ước số khác biệt giữa hai người [e] về vui sướng chân thực là quân vương triết gia vui sướng hơn bạo chúa độc tài 729 lần, bạo chúa độc tài chịu đựng số lượng tương đương về đau khổ hơn quân vương triết gia.’

‘Tiên sinh tuôn ra con số kỳ dị tính toán phi thường nhằm diễn tả khác biệt

lớn lao [588a] giữa hai mẫu người, người công bình chính trực và người bất công bất chính, dưới góc cạnh vui sướng và đau khổ!’

‘Nhưng con số hoàn toàn chính xác và cũng phù hợp khít khao với đời con người, nếu đời con người đo bằng ngày, đêm, tháng, năm.’

‘Dĩ nhiên là vậy.’

‘Nếu người đàng hoàng tử tế, công bình chính trực vượt xa người xấu xa tồi tệ, bất công bất chính về vui sướng, liệu mức độ thành công, thắng lợi có sẽ vĩnh viễn lớn hơn về vẻ dịu dàng, nét ngoạn mục và mức đạo đức trong cuộc đời không?’

‘Trời ơi, có chứ, khoảng cách thực sự khủng khiếp!’

‘Chắc vậy. Vì đã đi khá xa trong tranh luận [b] bây giờ quay lại điểm bàn từ đầu, nhờ thế ngô bối tiến tới đây. Nếu quý hữu nhớ điểm đó nói xử sự, hành động bất công bất chính là vì lợi ích của người hoàn toàn bất công bất chính, song làm ra vẻ công bình chính trực đúng không?’

‘Thưa, đúng.’

‘Ơ, vì đã đồng ý tác dụng của mỗi thứ, nghĩa là, xử sự công bình chính trực và bất công bất chính, bây giờ ngô bối có thể thảo luận với người chủ trương quan niệm.’

‘Ngô bối sẽ nói thế nào?’

‘Ngô bối cấu trúc mô hình bản tính con người, cho người đó thấy điều người đó khẳng định thực sự hàm ý thế nào.’

‘Mô hình ra sao?’ [c]

‘Như mấy quái vật trong huyền thoại ngày xưa, Chimaera, Scylla, Cerberus và nhiều nữa, nghe nói kết hợp không phải một mà nhiều sinh vật.’

‘Tiện nhân biết sinh vật như thế được miêu tả ra sao.’

‘Tưởng tượng một con thuộc loại hết sức phức tạp, nhiều hình, nhiều đầu, đầu thú rừng, đầu gia súc tua tủa thành chuỗi, có thể mọc ra, thay đổi tùy ý.’

‘Mô hình phức tạp, [d] song may thay tưởng tượng dễ hơn tác tạo.’

‘Tưởng tượng thêm hai sinh vật, một sư tử, một con người. Để sinh vật thứ nhất lớn nhất, sinh vật thứ hai lớn nhì.’

‘Cái đó dễ làm, và mô hình xong ngay.’

‘Bây giờ để cả ba gộp chung lại, rồi theo cách nào đó phối hợp cả ba thành sinh vật duy nhất.’

‘Vâng, cả ba phối hợp.’

‘Tạo mô hình cuối cùng, cả ba bề ngoài có vẻ là hình ảnh đơn độc, hình ảnh con người, để đối với người không thể nhìn bên trong, [e] mà chỉ nhìn cái vỏ bên ngoài, toàn bộ có vẻ là sinh vật thực sự, và đó là con người.’

‘Cái đó cũng xong ngay.’

‘Bây giờ ngô bối nên trả lời người khẳng định làm sai trái có lợi, làm phải lẽ thua thiệt, ngô bối nói thẳng cho người đó hay điều người đó nói chỉ hàm ý bất công bất chính đem lợi cho người nuôi dưỡng con vật nhiều đầu, nhiều hình, vỗ cho béo tốt, khỏe mạnh, [589a] cũng như con sư tử và mọi thứ  thuộc về con sư tử, song để con người bên trong héo hon, gầy mòn, ẻo lả nên bị một trong hai sinh vật kéo đi bất kỳ nơi nào tùy ý. Người đó không để phần này làm quen với phần kia, và cũng không để hai phần kết thân, mà để mặc hai phần cắn nhau, đánh nhau, giết nhau.’

‘Thưa, đó chắc chắn là điều người ca ngợi bất công bất chính, làm sai làm trái muốn nói.’

‘Trái lại, nói cư xử công bình chính trực có lợi là nói làm gì, nói gì ngô bối đều nhằm làm cho con người bên trong cường tráng. [b] Người đó sẽ trông nom con vật nhiều đầu, nhiều hình như nông phu trông nom gia súc, chăn nuôi, dậy dỗ đầu thuần thục, ngăn cản không để đầu man rợ phát triển. Với bản chất sư tử là đồng minh, người đó sẽ chăm lo quyền lợi của tất cả, gây dựng, hòa giải tất cả, làm cho tất cả thân thiện với nhau và với chính người đó.’

‘Thưa, rõ ràng đó là điều người đề cao công bình chính trực hàm ý.’

‘Bởi thế, dù quý hữu nhìn theo hướng nào, ca ngợi bất công bất chính là sai, đề cao công bình chính trực là đúng.[c] Vì dù quý hữu nhìn vui sướng, danh vọng hay lợi ích theo khía cạnh nào, ca ngợi công bình chính trực là nói sự thật, đả kích công bình chính trực là nói dối trá, hoàn toàn vô nghĩa, người

đả kích không hiểu đả kích cái gì.’

‘Vâng, tiện nhân nghĩ đương sự không biết gì hết.’

‘Dẫu thế, ư phải rồi, ngô bối sẽ lựa lời nhẹ nhàng thảo luận, vì đương sự không cố ý lầm lỗi. Nhằm chinh phục ngô bối sẽ hỏi:“Thân hữu quý mến, nguồn gốc và mục đích của khái niệm có tính cách quy ước về đẹp và xấu là thế nào? Có phải đẹp chế ngự phần súc vật bắt theo phần con người hoặc có lẽ nên nói phần thiêng liêng trong ngô bối, trong khi xấu nô lệ phần dịu dàng ép theo phần man rợ không?” [d] Thử xem đương sự có đồng ý hay không?’

‘Vâng, nếu lắng nghe tiện nhân.’

‘Vậy thử hỏi theo chiều hướng lý luận có lợi gì không làm tiền mà làm sai trái, nếu việc làm bắt phần tốt đẹp trong bản thân trở thành phần xấu xa? Nói khác đi [e] nếu làm tiền mà phải bán con trai, con gái làm nô lệ cho chủ nhân man rợ, hung dữ, giá cả dù cao thế nào, người làm chắc hẳn chẳng lợi gì, ngay cả sở đắc nhiều tiền theo cách đó. Nếu bắt phần thiêng liêng hơn hết trong bản thân phải luồn cúi tuân theo phần phàm phu, ghê tởm mà không cảm thấy mảy may trắc ẩn, động lòng thương hại, người đó có đau khổ, nhận của đút lót đổi lấy cái chết rùng rợn hơn Eriphyle [590a] cầm sợi dây chuyền đổi mạng sống của chồng hay không?’

‘Thưa, nếu được phép trả lời thay đương sự, tiện nhân sẽ nói sự thể rùng rợn hơn nhiều.’

‘Quý hữu có cũng nghĩ từ lâu buông thả đã bị lên án vì trong người buông thả con vật đa hình, đa thủ, to lớn, gớm ghiếc đã thả lỏng thay vì buộc chặt không?’

‘Thưa, hiển nhiên.’

‘Bướng bỉnh và nóng nảy bị chỉ trích [b] bất kể khi nào phần giống con sư tử và phần giống con rắn kết hợp, gia tăng, vươn dài quá mức phải không?’

‘Thưa, chắc chắn.’

‘Xa hoa và ẻo lả có bị khiển trách không vì giảm bớt, nới lỏng phần tương tự sản sinh nhút nhát, không thể trực diện khó khăn?’

‘Thưa, dĩ nhiên.’

‘Ngô bối chê trách nịnh bợ và ti tiện khi cả hai ép buộc phần hung hăng trong ngô bối tuân theo con vật bất trị, và khi muốn thỏa mãn lòng tham lợi, tính hám của của con vật, cả hai huấn luyện con sư tử từ lúc non trẻ chịu đựng nhục mạ, đồng thời biến con sư tử thành con đười ươi.’

‘Thưa, đúng thế.’ [c]

‘Tại sao ngô bối coi việc làm tay chân là tầm thường? Phải chăng vì việc làm như thế chứng tỏ phần tốt đẹp trong tâm trí yếu kém, không thể kiểm soát phần thú vật trong ngô bối, mà chỉ cưng nựng, loay hoay tìm cách vuốt ve?’

‘Thưa, dường như vậy.’

‘Bởi thế muốn người thuộc loại như thế cũng chấp nhận uy quyền tương tự uy quyền cai trị người tuyệt hảo, ngô bối chẳng đã chủ trương người đó phải lệ thuộc người tuyệt hảo [d] bên trong chứa đựng yếu tố tuyệt vời ư? Ngô bối còn hình dung người đó khi lệ thuộc không bị ép buộc, hãm hại, như Thrasymachus coi là số phận đương nhiên. Trái lại, ngô bối tin tưởng đó là con đường tốt đẹp mọi người điều hành bởi uy quyền toàn thiện, toàn bích. Uy quyền đó, nếu có thể, sẽ hiện hữu trong tim người đó; nếu không, phải du nhập từ bên ngoài, ngõ hầu nuôi dưỡng đồng nhất, tương hợp giữa đôi bên, càng nhiều càng quý, ngô bối sẽ ngang bằng như nhau, thân thiện với nhau, lèo lái, hướng dẫn bởi cùng hoa tiêu.’

‘Điều đó quá hiển nhiên.’

‘Đó rõ ràng là mục đích của luật pháp, [e] nhằm trợ giúp mọi công dân trong thành quốc, của nguyên tắc kiểm soát ngô bối áp dụng với trẻ con, không để chúng chạy nhảy tự do [591a] chừng nào chưa thiết lập chính quyền cơ chế trong chúng, như ngô bối làm với thành quốc, chưa giáo dục cái tuyệt hảo trong chúng để trở thành người bảo vệ, người cầm quyền cộng với cái tuyệt hảo trong ngô bối, chừng đó mới để chúng tự do ra ngoài.’

‘Vâng, luật pháp làm vậy quả thực rõ ràng.’

‘Vậy làm thế nào, Glaucon quý mến, và lý luận khả dĩ ra sao ngô bối có thể khẳng định bất công bất chính, tự do phóng đãng, hoặc hành động điếm nhục là có lợi, vì tác phong đó con người càng tồi tệ, xấu xa, mặc dù có thể sở đắc thêm của cải hoặc nắm giữ thêm quyền hành?’

‘Ngô bối chắc hẳn không thể.’

‘Hoặc làm sai trái không bị phanh phui, không bị trừng phạt là có lợi? Nếu không bị phát giác, [b] người đó có trở thành tồi tệ, xấu xa hơn không? Nếu bị phát giác và trừng phạt, phần con vật trong người đó có trở nên hiền lành, thuần thục, phần con người trong người đó có tự do không? Phải chăng thế có nghĩa là người đó tận dụng khả năng thiên bẩm, bằng cách cấu tạo bản tính trong đó tiết độ, công bình, hiểu biết kết hợp chặt chẽ, nhằm đạt cái đáng giá hơn thân thể cường tráng, cân đối, khỏe mạnh, chỉ vì tinh thần quý hơn thể xác?’

‘Thưa, đúng quá.’

‘Người có ý thức [c] sẽ dồn hết năng lực nhằm đạt mục đích đó chừng nào còn sống ở đời. Trước hết người đó đánh giá cao việc theo đuổi trí thức, hậu quả đối với tâm trí ngô bối đã miêu tả, đồng thời coi việc khác đều tầm thường.’

‘Hiển nhiên.’

‘Tiếp đến người đó sẽ để ý tình trạng thân thể, luyện tập, nuôi dưỡng không nhằm theo đuổi vui sướng phi lý, thú vật, và lấy đó làm mục đích sống ở đời. Ngay cả sức khỏe ngưới đó cũng không nhắm và không coi là quan trọng nếu cường tráng, ngoạn mục, lành mạnh về mặt thân thể, [d] mà không sở đắc tự chế, tiết độ. Trái lại, ngô bối sẽ thấy suốt đời người đó trau dồi thân thể sao cho hài hòa, cộng hưởng với tâm trí và tính tình.’

‘Đúng quá, nếu quả thực người đó là đệ tử chân chính của Thi Thần.’

‘Người đó cũng sẽ tuân thủ nguyên tắc trật tự và giới hạn trong việc sở đắc tài sản chứ? Người đó sẽ không chóa mắt, hốt hoảng vì số lượng người đời quan niệm hạnh phúc, gia tăng, chồng chất của cải vô tận, vì thế gây nên vô vàn vấn đề tai hại cho bản thân.’

‘Tiện nhân nghĩ người đó sẽ không làm vậy.’

‘Vì dành dụm hoặc chi tiêu theo khả năng,[e] người đó sẽ cố gắng làm theo nguyên tắc tự chế ngự trị trong tâm trí vừa canh chừng vừa hướng dẫn; người đó chỉ quan tâm sẽ không để rối loạn xảy ra do có quá nhiều hoặc quá ít của cải.’

‘Nhất định.’

‘Và hơn thế, người đó [592a] cũng sẽ theo nguyên tắc tương tự đối với danh

vọng, công cũng như tư. Nếu thấy danh vọng sẽ khiến mình là người khá hơn, người đó sẽ đón nhận và nâng niu. Nếu nghĩ danh vọng sẽ hủy hoại trật tự hiện hữu trong tâm trí, người đó sẽ tránh né.’

‘Nếu đó là điều quan ngại, người đó sẽ không bước vào chính trị.’

‘Ô, nhân danh linh khuyển, có chứ, quá đi chứ lị! Ít nhất trong thành quốc người đó thực sự là thành phần; nhưng có lẽ không, theo bản nhân, trong thành quốc người đó chào đời, trừ phi phép lạ xảy ra.’

‘Tiện nhân hiểu tôn ý. Tiên sinh muốn nói người đó sẽ làm vậy trong thành quốc ngô bối vừa miêu tả và[b] xây dựng về mặt lý thuyết; dẫu thế tiện nhân không tin thành quốc đó có bao giờ tồn tại trên trái đất.’

‘Không, song có lẽ thành quốc đó tồn tại như mô hình trên trời, nơi ai muốn cũng có thể quan sát và xây dựng trong tâm hồn. Thành quốc đó có tồn tại hay sẽ tồn tại, sự thể không hề khác biệt, vấn đề không đáng quan tâm. Bởi đây là thành quốc duy nhất người đó có thể tham gia sinh hoạt chính trị, không phải thành quốc nào khác.’

‘Thưa, có thể, tiện nhân nghĩ vậy, tiên sinh rất ư chí lý.’

PHẦN X

(595a - 621d)

Phần thảo luận cơ bản của triết phẩm Cộng Hòa đến đây hoàn tất, công bình chính trực đã được chứng minh rành mạch là đem lại hạnh phúc cho con người. Phần mười theo nhận định của các nhà nghiên cứu Plato từ trước tới nay là phụ lục: nửa trên lại bàn luận thi ca, lần này dưới ánh sáng siêu hình và tâm lý của tác phẩm liên hệ; nửa dưới tiếp nối tranh luận nhằm chứng minh linh hồn con người bất tử, và cuối cùng là huyền thoại Er.

Bắt đầu Socrates xác định cấm đoán, tống cổ thi ca mô phỏng khỏi thành quốc, đồng thời chứng minh mô phỏng sẽ tách xa sự thật, nghĩa là, rời chuyển khỏi Hình Trạng. Mô phỏng chỉ bắt chước nét cá biệt, và thực ra chỉ bắt chước bề ngoài. Ông chứng minh sự thể bằng nghệ thuật hội họa, song ông nói với độc giả sự thể cũng đúng với bi kịch. Thi sĩ là người không có hiểu biết. Người sử dụng dụng cụ có hiểu biết, người sáng tạo dụng cụ có khái niệm rõ ràng vì làm theo chỉ thị của người sử dụng, người bắt chước không có. Hơn thế, thi ca lại lôi cuốn phần tình cảm trong tâm hồn người đọc, người nghe. Đi xem kịch nhìn cảnh diễn ra trên sân khấu nhân vật biểu lộ cảm xúc khôn nguôi, tình cảm rung động, ảnh hưởng, khán giả đồng hóa bản thân với nhân vật. Hậu quả thế nào cũng khiến khán giả mất quân bình trong cuộc sống hàng ngày. Sự thể ứng dụng cho cả hài kịch lẫn bi kịch.

Bàn luận về sự bất tử của linh hồn Plato đưa ý kiến cái gì không bị hủy thể đặc biệt của chính nó hủy hoại thì không bao giờ bị hủy diệt. Mặt khác, ông bác bỏ ý kiến người sắp qua đời càng trở nên bất công bất chính, ông bảo lập luận như thế là phi lý. Lý luận dù không mấy thuyết phục, song xem ra người nghe khó có thể chỉ trích vì ông không tìm ta chứng cớ thuyết phục về cái từ trước tới giờ chưa ai chứng minh sự thật thế nào.

Huyền thoại Er, bức tranh sinh động, tỉ mỉ miêu tả linh hồn phiêu du một ngàn năm từ hóa thân này đến hóa thân kia, là chuyện tưởng thưởng và trừng phạt sau khi từ giã cõi đời kết thúc hồ sơ về công bình chính trực, đồng thời chấm dứt tròn trịa triết phẩm Cộng Hòa.

Chữ mimesis tiếng Hy Lạp rộng nghĩa, tiếng nước ngoài khó diễn tả tương đương; tiếng ta tùy trường hợp tạm hiểu: mô phỏng, bắt chước, phô diễn, thể hiện, thủ vai, đóng giả, hoán nhân. Chữ này đã được sử dụng ở đoạn 366d-

412a để miêu tả thơ bi kịch tương phản với thơ thuật sự, bây giờ lại được sử dụng để miêu tả sáng tác nghệ thuật nói chung, đồng thời diễn dịch hàm ý bắt chước, mô phỏng, phỏng tạo. Sáng tác của họa sĩ và thi sĩ là mô phỏng cuộc đời tự nó chỉ chứa đựng thực tại phế thải, cả họa sĩ lẫn thi sĩ đều không hiểu họ mô phỏng cái gì. Họa phẩm, thi phẩm là đồ thừa, mua lại, dùng rồi, không thực, không cho người xem hay biết về cuộc đời.

Khi bàn luận giáo dục đào tạo vệ quốc Plato muốn giới hạn trẻ con đọc thơ bi kịch, người lớn sắm vai nhân vật kịch nghệ trên sân khấu. Hơn thế ông đề nghị cấm tiệt khắp thành quốc không cho lưu hành thi ca không đạt tiêu chuẩn. Sau đó đi sâu vào vấn đề ông cho độc giả thấy (1) khác biệt siêu hình giữa thế giới vô hình của hình trạng quen thuộc với triết gia và thế giới hữu hình của hình thể quen thuộc với người yêu âm thanh, yêu cảnh sắc [474b- 480 và 509d-511b]; (2) phân tích tâm trí con người thành ba phần [434d- 441c]. Căn cứ vào dữ kiện cụ thể ông đả kích (1) thi ca và nghệ thuật nói chung vì tách xa thực tại nên không hiểu biết, (2) và thi ca bi kịch vì tác hại tâm lý khán giả. Tuy nhiên, đối tượng chính yếu để tấn công là chủ trương của triết phái Sophist và đám du ca chuyên nghiệp bấy giờ lưu diễn ngâm vịnh khẳng định thi ca, đặc biệt trường ca Iliad, Odyssey là thuốc bổ tinh thần. Theo họ Homer là bậc thầy phong phú, sở đắc kiến thức chuyên môn từ đóng xe, lái xe tới chiến thuật, chiến lược chiến tranh, từ luân lý, tôn giáo đến đạo đức sống ở đời. Nếu vậy, Plato nhận định, thi sĩ trở thành đối thủ của triết gia, học hỏi thi ca sẽ thay thế huấn luyện trí thức giảng dạy trong học viện. Nếu kiến thức sở đắc là do hiểu biết thế giới chân thực của hình trạng nhờ biện chứng pháp mổ xẻ, phân tích, chủ trương cho rằng thi sĩ có thể giáo hóa nhân loại tiến tới đạo đức là láo khoét, ngụy suy không khác gì nói vì có thể vẽ họa phẩm thợ đóng giày như hình thực ngoài đời, họa sĩ là người am tường nghề đóng giày. Vậy thử hỏi muốn vẽ bức tranh bằng lời miêu tả cuộc đời con người thi sĩ cần bao nhiêu kiến thức tối hậu?

Ông chọn họa sĩ để chứng minh. Hình chiếc giường trong bức tranh là mô phỏng hai chiều dáng vẻ vật thể cứng chắc nhìn theo góc cạnh nào đó. Vật thể tự nó là chiếc giường đặc thù. Do là phần của thế giới vật chất, chiếc giường đó không hoàn toàn là vật thể thực sự, vì nó hiện hữu, héo tàn và luôn luôn thay đổi; nó thuộc thế giới hiện hữu miêu tả trong đoạn 474b-480. Trái lại, chiếc giường thực sự gần thực tại hơn bức tranh, vì nó là một trong vô vàn hiện thân của bản chất cốt yếu đối với mọi chiếc giường. Giường có thể làm bằng gỗ, sắt, hay vải và có thể thay đổi kích thước, hình thù, màu sắc vô tận. Dẫu thế tất cả sẽ không thể gọi là giường nếu không phục vụ mục đích của chiếc giường, vật thể phác họa, thiết kế để con người nằm ngủ. Khó định nghĩa mục đích vừa kể, có thể tạm gọi là bản chất hoặc hình trạng của

giường, và theo Plato đó là thực tại duy nhất, bất biến, dẫu không hoàn chỉnh, tượng trưng bất kỳ chiếc giường nào, và theo một nghĩa đó là nghĩa của chữ ‘chiếc giường’.

Thi ca như bức họa bằng lời, mô phỏng cuộc đời. Tuy nhiên, dù sử dụng khéo léo đến mấy, thực tế cho thấy, không thi sĩ nào thực sự sở đắc hiểu biết đòi hỏi cần có để cư xử đúng cách trong cuộc sống hàng ngày. Hiểu biết như thế muốn có không phải do nghiên cứu chân dung nhân vật anh hùng. Hiểu biết như thế càng không phải do học hỏi cung cách điều mã khiển xa, điều binh khiển tướng ngoài mặt trận nhằm quyết chiến như Homer nhiều lần miêu tả hiện thực trong cuộc chiến thành Troa. Nghiên cứu hàng ngũ thi sĩ Socrates đi đến kết luận họ sáng tác không bằng kiến thức mà bằng rung động, như thầy bói, thầy đoán, thầy sấm phán truyền, song không hiểu nghĩa ngôn từ hoa mỹ họ sử dụng. Ông kể: ‘Xin hiến quý vị bức tranh mô tả chuyện tôi lang thang, lao động cực nhọc, chịu đựng cùng mình chỉ để cuối cùng thấy sấm truyền đúng quá không sai. Sau khi chia tay chính khách chuyên nghiệp, tôi lần mò đi gặp thi sĩ bi kịch, thi sĩ tán ca và thi sĩ loại khác. Trực diện với họ tôi tự nhủ phen này mày sẽ bị lòi đuôi con bò; bây giờ mày mới thấy mày dốt hơn họ không sao tả xiết. Tôi mang theo một số sáng tác tuyệt vời của họ, định tâm hỏi nghĩa là gì, hy vọng họ chỉ giáo cho biết đôi điều để mở mang kiến thức. Quý vị có tin tôi không? Thưa, tôi ngại, tôi đỏ mặt nói quý vị hay sự thật, dẫu thế vẫn phải nói, nói đúng sự thật, không thêm không bớt. Hầu hết số người đứng ngoài lắng nghe người nào cũng giải thích, cắt nghĩa số thơ đó rành mạch hơn chính tác giả. Sự thể khiến tôi thấy tức thì không phải do hiểu biết thi sĩ làm thơ, mà do bản năng và rung động tự nhiên, như thầy đoán, thầy bói cũng nói nhiều điều hay ho, song không hiểu nghĩa là gì. Tôi thấy đám thi sĩ cũng chẳng khác tí nào. Đồng thời tôi lại thấy do thơ hùng hồn họ tin tưởng họ là người hiểu biết nhất đời trong mọi địa hạt trong đó họ như xẩm sờ gậy, thầy bói xem voi. Từ giã họ lui bước ra đi tôi thầm nhủ mình hơn họ không sao tả xiết vì lý do tương tự như đã hơn bọn chính khách chuyên nghiệp.’ (Biện Giải, 22b-c)

***

‘Quý hữu biết [595a] trong số chính sách tuyệt hảo khi xây dựng thành quốc lý tưởng, chính sách đối xử với thi ca cũng khiến bản nhân tin tưởng ngô bối hoàn toàn đi đúng đường lối.’

‘Thưa, tại sao như vậy?’

‘Vì ngô bối loại bỏ thẳng thừng mọi thứ thi ca mô phỏng. Bây giờ sau khi

phân biệt yếu tố khác nhau trong tâm trí, ngô bối có thể [b] nhìn rõ hơn loại bỏ như vậy là khẩn thiết nhường nào’

‘Tiên sinh muốn nói thế nào?’

‘Giữa ngô bối thôi, đừng nói lại với đám kịch gia hay bọn thi sĩ, mô phỏng như thế thế nào cũng tác hại tâm trí khán giả, thính giả, trừ phi do hiểu biết bản chất thực sự loại thi ca đó họ có thuốc giải độc.’

‘Tiên sinh thực sự định nói gì vậy?’

‘Bề gì cũng phải nói quý hữu hay chẳng giấu làm chi. Số thi sĩ bi kịch sáng giá đó đều bắt nguồn từ Homer, ông là bậc thầy độc đáo, sư phụ kinh nghiệm; tất cả đều là môn sinh, đệ tử. Sự thể tạo khó khăn khiến bản nhân ngần ngại [c] nói điều phải nói, bởi ngay từ thiếu thời đã say mê, ngưỡng mộ ông. Dẫu thế ngô bối chẳng nên đánh giá con người cao hơn sự thật. Cho nên, như đã nói, bản nhân sẽ nói quý hữu hay.’

‘Xin tiên sinh bắt đầu.’

‘Vậy lắng nghe, hoặc thế này, trả lời câu hỏi.’ ‘Tiên sinh cứ tự nhiên.’

‘Quý hữu có thể cho bản nhân hay một cách tổng quát về cơ bản mô phỏng là gì không hở? Phần riêng thú thật, quý hữu thừa biết, bản nhân cũng không biết miêu tả chính xác mục đích của mô phỏng thế nào.’

‘Vậy làm sao tiện nhân biết!’

‘Ô, nếu vậy [596a] bản nhân không ngạc nhiên chút nào! Sự thể chứng tỏ không phải cứ mắt sáng là nhìn thấy còn mắt kém là không nhìn thấy gì.’

‘Thưa, đúng vậy. Nhưng dù sao trước mặt tiên sinh, nếu có nhìn thấy, tiện nhân cũng ngại nói ra, bởi thế tự mình tiên sinh để mắt nhìn!’

‘Sẵn sàng. Nếu thế thử hỏi ngô bối có nên bắt đầu bằng cách áp dụng phương thức thông thường không hở? Ngô bối luôn luôn quy định trong mỗi trường hợp một hình trạng đơn thuần cho mỗi nhóm sự vật cá biệt, rồi áp dụng cùng tên gọi. Quý hữu biết chứ?’

‘Thưa, biết.’

‘Vậy [b] bây giờ ngô bối lấy bất kỳ nhóm nào quý hữu chọn. Chẳng hạn, nếu quý hữu muốn, có nhiều giường và bàn cá biệt.’

‘Dĩ nhiên.’

‘Nhưng về hình trạng chỉ có hai, hình trạng giường và hình trạng bàn.’ ‘Vâng.’

‘Ngô bối cũng thường nói làm một trong hai thứ đồ mộc vừa kể nghệ nhân để mắt nhìn hình trạng tương xứng, rồi mới ra tay, người làm giường, người làm bàn, ngô bối sử dụng, sự thể tương tự với vật dụng khác. Vì không nghệ nhân nào có thể làm hình trạng thực sự, đúng không?’

‘Chắc là không.’

‘Ờ, thế thì bản nhân tự hỏi quý hữu gọi nghệ nhân loại sau đây là gì?’ ‘Xin miêu tả.’ [c]

‘Người sáng tạo mọi vật nghệ nhân mỗi ngành hoàn thành riêng biệt.’ ‘Người đó là người khéo léo, tuyệt vời!’

‘Ấy, khoan một chút, quý hữu sẽ ngạc nhiên nhiều nữa. Vì nghệ nhân này không những có thể làm mọi vật mà còn sáng tạo mọi thứ phát triển tự nhiên, cây cỏ, súc vật, cả bản thân, hơn nữa cả mặt đất, bầu trời, thần linh, thiên thể trên cao, mọi thứ dưới âm phủ trong lòng trái đất!’

‘Tài năng thể hiện lạ lùng!’ [d]

‘Quý hữu không tin bản nhân hả? Xin cho hay quý hữu có nghĩ không thể có nghệ nhân thuộc loại này tồn tại, hay rất có thể theo cách nào đó có người sáng tạo tất cả sự vật vừa kể không? Quý hữu có biết có cách theo đó quý hữu có thể tự mình sáng tạo sự vật không?’

‘Cách đó thế nào?’

‘Không khó. Quý hữu có thể làm theo nhiều cách nhanh chóng và dễ dàng. Cách dễ nhất là cầm tấm gương xoay quanh mọi phía; [e] trong nháy mắt quý hữu sẽ sáng tạo mặt trời, tinh tú, mặt đất, bản thân, súc vật, cây cối, bàn ghế và vật dụng ngô bối vừa kể.’

‘Đúng thế, nhưng tất cả chỉ là phản chiếu, không phải vật thực.’

‘Đúng vậy và cụ thể hết sức. Vì theo bản nhân họa sĩ cũng là nghệ nhân thuộc loại này. Đồng ý chứ?’

‘Vâng, dĩ nhiên.’

‘Có lẽ muốn chống đối quý hữu sẽ nói vật họa sĩ sáng tạo không thực; dẫu thế bề gì đi nữa họa sĩ cũng sáng tạo chiếc giường, phải không?’

‘Vâng, họa sĩ cũng sáng tạo dáng vẻ chiếc giường.’

‘Còn [597a] thợ mộc thì sao? Quý hữu có đồng ý cái thợ mộc sáng tạo không phải hình trạng, theo ngô bối đích thực là chiếc giường, mà là chiếc giường cá biệt không?’

‘Thưa, đồng ý.’

‘Vậy nếu cái thợ mộc làm không phải cái chiếc giường thực sự là, sản phẩm của thợ mộc không phải cái hiện hữu, mà là cái giống cái hiện hữu, không phải cái hiện hữu thực sự. Nói sản phẩm của thợ mộc hay của bất kể nghệ nhân nào hoàn toàn là thực là nói không đúng sự thật, phải không?’

‘Vâng, không ai quen với đường lối lý luận ngô bối sử dụng lại nghĩ vậy.’

‘Bởi thế ngô bối sẽ không ngạc nhiên nếu thấy chiếc giường thợ mộc làm [b] cũng là vật dụng lờ mờ so với sự thật.’

‘Không, tất nhiên.’

‘Vậy ngô bối có nên căn cứ vào sự việc này cố gắng tìm hiểu hoạt động của mô phỏng không? Ngô bối có nên thử xem thí dụ vừa kể có giúp gì chăng?’

‘Vâng, xin tiến hành nếu muốn.’

‘Ngô bối đã thấy có ba thứ giường. Thứ thứ nhất hiện hữu trong thiên nhiên, bản nhân nghĩ ngô bối sẽ nói thứ đó hóa công làm. Không ai có thể làm, đúng không?’

‘Chắc không.’

‘Thứ thứ hai do thợ mộc làm.’

‘Vâng.’

‘Thứ thứ ba do họa sĩ làm?’ ‘Đồng ý.’

‘Vậy họa sĩ, thợ mộc, hóa công, mỗi người làm một thứ giường.’ ‘Vâng.’

‘Hóa công [c] chỉ sáng tạo chiếc giường thực sự trong thiên nhiên. Giới hạn chỉ một có lẽ vì muốn thế hoặc vì cần thiết sao đó không làm hơn chiếc duy nhất chính nó là chiếc giường. Dù thế đi nữa hóa công chưa bao giờ và không bao giờ sáng tạo hai hoặc hơn hai chiếc giường.’

‘Sao lại thế?’

‘Bởi vì nếu hóa công chỉ sáng tạo hai chiếc không hơn, chiếc khác sẽ xuất hiện, hình trạng chiếc này hai chiếc kia giống hệt, chiếc này sẽ là chiếc giường thực sự, không phải hai chiếc kia.’

‘Đúng vậy.’

‘Bản nhân nghĩ hóa công hiểu sự thể. [d] Hóa công không muốn là thợ mộc làm chiếc giường cá biệt, hóa công muốn là người sáng tạo chân thực, làm chiếc giường chân thực. Đó là lý do tại sao hóa công sáng tạo chiếc giường hiện hữu thực sự trong thiên nhiên.’

‘Tiện nhân nghĩ chắc vậy.’

‘Vậy quý hữu có nghĩ ngô bối có thể gọi hóa công là tác giả tự nhiên sáng tạo chiếc giường hay đại loại như thế không?’

‘Vâng, hóa công xứng đáng tên gọi, vì sáng tạo cái này và nhiều cái khác trong thiên nhiên.’

‘Thế thợ mộc thì sao? Ngô bối gọi là người làm giường hả?’ ‘Vâng.’

‘Ngô bối có gọi họa sĩ cũng là người làm, người sản xuất giường không?’ ‘Không, nhất định không.’

‘Vậy quý hữu nghĩ họa sĩ làm gì với chiếc giường?’

‘Tiện nhân nghĩ [e] ngô bối có thể khẳng định một cách công bình họa sĩ mô phỏng cái hai người kia thực hiện?’

‘Ờ, như vậy là quý hữu nói mô phỏng của họa sĩ đứng hàng ba cách xa thực tại hai hàng phải không?’

‘Thưa, phải.’

‘Sự thể tương tự cũng áp dụng với tác giả bi kịch, nếu nghệ thuật của họ là mô phỏng, vì họ cách xa ngai vàng sự thật hai hàng, và sự thể cũng đúng với nghệ sĩ mô phỏng khác.’

‘Dường như vậy.’

‘Như thế tức là theo chiều hướng và bối cảnh đàm luận ngô bối đã đồng ý về mô phỏng. Dẫu sao cũng có câu hỏi xin cho bản nhân hay họa sĩ muốn mô phỏng cái gì? [598a] Phải chăng bất luận thế nào sự vật hiện hữu trong thiên nhiên hay sự vật nghệ nhân sáng tạo?’

‘Sự vật nghệ nhân sáng tạo.’

‘Ấy đấy quý hữu lại cần phân biệt: như sự vật hiện hữu, hay như sự vật có vẻ hiện hữu?’

‘Tiện nhân không hiểu tiên sinh muốn nói thế nào.’

‘Điều bản nhân muốn nói là thế này. Nếu nhìn chiếc giường, bên cạnh, đằng trước, phía nào đó, quý hữu có thấy khác biệt gì không, hay không khác biệt gì hết, mà chỉ có vẻ khác biệt? Sự thể tương tự với mọi sự vật.’

‘Vâng, vẫn chiếc giường, song trông có vẻ khác.’

‘Vậy để ý điểm này. [b] Khi mô phỏng họa sĩ có quy chiếu vật thể như nó thực sự thế nào hay chỉ ám chỉ bề ngoài đơn thuần? Mô phỏng của họa sĩ là bề ngoài hay sự thật?’

‘Bề ngoài.’

‘Vậy nghệ thuật mô phỏng cách khá xa sự thật, có thể mô phỏng đủ thứ, vì

nắm bắt sơ sài mọi thứ, nắm bắt sơ sài như thế chỉ là tiếp xúc bên ngoài hiện tượng. Chẳng hạn, họa sĩ có thể vẽ chân dung thợ giày, thợ mộc hay bất kể nghệ nhân nào, [c] không cần hiểu tay nghề của họ. Tuy nhiên, nếu tay nghề thành thạo, vẽ chân dung thợ mộc miêu tả nhìn từ xa họa sĩ có thể khiến trẻ con và người lớn ngớ ngẩn tưởng đó là thợ mộc thực sự.’

‘Vâng, có thể lắm.’

‘Nhưng dù sao trong trường hợp như thế ngô bối phải để ý suy ngẫm, Glaucon ơi. Khi có người nói cho hay [d] người đó đã gặp người là bậc thầy trong làng nghệ thuật, hiểu biết chính xác mọi đề tài, khả năng thâm hậu hơn chuyên gia mọi ngành hiểu biết của con người, ngô bối nên trả lời người đó có vẻ ngây thơ, người đó dường như đã tiếp cận tác phẩm của nghệ sĩ hão huyền, phù thủy cao tay, tài năng bề ngoài hoàn toàn do bất lực bên trong không thể phân biệt hiểu biết, ngu muội với mô phỏng.’

‘Thưa, đúng thế.’

‘Tiếp theo ngô bối phải xem xét khẳng định của thi sĩ bi kịch và thủ lĩnh của họ, thi hào Homer. Người ta nói với ngô bối họ là bậc thầy mọi hình thức nghệ thuật, [e] hiểu biết sâu rộng cái hay, cái dở của con người, kể cả sự việc siêu phàm của thần linh. Vì theo chiều hướng lý luận, nếu muốn sáng tác giá trị, thi sĩ chân tài phải am tường đề tài. Nếu không thi sĩ không thể phô diễn đề tài. Do đó, ngô bối lại phải tự hỏi liệu số người gặp các thi sĩ, khi nhìn hoặc nghe, có nhận ra sáng tác của họ là mô phỏng cách xa thực tại đến ba hàng, [599a] sáng tạo dễ dàng không cần hiểu biết sự thật, vì đều là ngoại diện chứ không phải thực trạng không? Hoặc nếu họ nhận thức chính xác, thi sĩ chân tài có thực sự hiểu biết đề tài quần chúng nghĩ thi sĩ phô diễn nghệ thuật đến thế hay không?’

‘Thưa, đó là câu hỏi đương nhiên ngô bối phải xem xét.’

‘Vậy quý hữu có nghĩ người có khả năng sản xuất cả nguyên bản lẫn phụ bản sẽ cặm cụi, tỉ mỉ chế biến phụ bản và biến đổi nghệ thuật chế biến thành mục đích tối thượng ở đời hay không?’

‘Không, tiện nhân nghĩ không.’ [b]

‘Dĩ nhiên không. Nếu thực sự hiểu biết sự vật mô phỏng, người đó sẽ dồn hết thời gian vào sản xuất vật dụng thực sự chứ không vào mô phỏng; người đó sẽ cố gắng để lại nhiều sản phẩm ngoạn mục cho hậu thế tưởng nhớ, biến mình thành người đón nhận hơn là người ban phát ngợi ca.’

‘Tiện nhân đồng ý; tiếng tăm và ảnh hưởng của người đó sẽ lớn hơn.’

‘Ngô bối sẽ không hỏi Homer hoặc thi sĩ khác giải thích y khoa hoặc nhiều nghề họ lấy làm đề tài sáng tác.[c] Ngô bối sẽ không hỏi có thực có người trong nhóm thành thạo y khoa, không chỉ mô phỏng ngôn ngữ y khoa, hoặc có người trong nhóm là thi sĩ ngày xưa hoặc thi sĩ ngày nay chữa cho bệnh nhân lành mạnh như Asclepius đã làm, hoặc có môn sinh y khoa thi sĩ này truyền nghề như Asclepius truyền nghề cho hậu duệ. Ngô bối cũng sẽ không hỏi họ về nghề khác ở địa hạt khác mà sẽ bỏ qua không động tới. Nhưng về đề tài vô cùng ngoạn mục, hết sức quan trọng Homer chấp nhận phát biểu: chiến lược quân sự, cai trị thành quốc, giáo dục con người, [d] ngô bối có quyền hỏi ông và tìm hiểu. Ngô bối sẽ lễ phép, kính cẩn cất lời: “Homer quý mến, nếu đối với đạo đức có thể thi hào không đứng ở hàng ba xa sự thật, có thể thi hào cũng không là nghệ nhân sáng tạo ảo ảnh, làm vậy ngô bối miêu tả là mô phỏng, nếu quả thực thấy mình ở hàng hai, có lẽ thi hào biết nghề nào khả dĩ giúp con người thăng hoa hơn là thui chột về đời công cũng như đời tư, vậy xin vui lòng cho ngô bối hay nhờ thi hào thành quốc nào đã phát triển cơ chế tốt đẹp, như Lycurgus đã làm cho Sparta, nhiều người đã làm ở nhiều nơi trên pham vi lớn hoặc nhỏ [e]. Thành quốc nào nhờ tài năng khôn khéo của thi hào đã đem lại lợi ích cho hệ thống luật pháp? Ý và Sicile mang ơn Charondas về phương diện này, ngô bối dân thành Athens đội ơn Solon. Xin cho ngô bối hay thành quốc nào chịu ơn thi hào?” Ông sẽ trả lời thế nào?’

‘Tiện nhân nghĩ ông sẽ không trả lời, ngay cả phường hội ca ngợi ông hết lời cũng nín thinh.’

‘Ờ, [600a] vậy có chứng tích lịch sử nào ghi lại cuộc chiến tranh thắng lợi thực hiện trong thời Homer dưới quyền chỉ huy hoặc tài tham mưu của ông không hở?’

‘Thưa, không.’

‘Ông có khả năng thực tiễn nào chăng? Ông có tuyên bố đã phát minh phương thức thực dụng, kỹ thuật tài tình như Thales người Miletus hay Anacharsis người Scythia không?’

‘Ông chẳng làm cái gì như thế cả.’

‘A, nếu không làm việc xã hội ông có làm việc riêng tư không? Ngô bối có nghe nói khi còn tại thế ông lập trường dạy học, môn sinh hăm hở, lũ lượt

kéo tới [b] nghe thuyết giảng, đồng thời trao truyền lối sống Homer cho hàng kế nghiệp. Đó là cách Pythagore đã cực kỳ lừng danh không những do giảng dạy lúc sinh thời, mà còn do đệ tử vẫn nói lối sống của họ là lối sống Pythagore để dường như phân biệt họ với người khác trong hàng thế nhân.’

‘Thưa, không, ngô bối cũng chẳng nghe gì như vậy về Homer. Thực tình mà nói, nếu chuyện kể về Homer là thực, Creophylos thân hữu của ông hóa ra lại tức cười hơn tên gọi về thành quả văn hóa cho thấy. Vì người ta kể sinh thời ông ta chẳng màng gì tới Homer [c] khi thi hào vẫn còn tại thế.’

‘Đúng rồi, chuyện thế đó. Nhưng Glaucon ơi, quý hữu có nghĩ nếu thực sự có khả năng đem lợi ích giáo dục cho con người, khiến con người thăng tiến, thay vì chỉ mô phỏng, liệu Homer có nhiều môn sinh nhiệt tình mến phục, noi theo không? Ơ, Protagoras người vùng Abdera, Prodicus người đảo Ceos và nhiều nhà giáo ở nhiều nơi, bằng lối riêng tư, tìm cách thuyết phục người đồng thời, [d] nếu không thụ huấn theo đường lối giáo dục của họ, không ai có thể điều hành sự việc công cũng như tư. Họ được mến mộ vì hiểu biết thành thạo vừa kể, nên đệ tử hầu như sẵn sàng đưa lên vai rước kiệu. Chắc hẳn nếu Homer có thể giáo dục con người, làm cho con người gia tăng đạo đức, người đồng thời sẽ không để ông hoặc Hesiod lang thang đó đây làm thi sĩ ca dạo hát rong đâu. Họ sẽ bám chặt hai người như vàng khối giữ gịt ở nhà với họ. Nếu hai người không chịu, họ có theo tham dự bất kể nơi nào hai người tới [e] để học hỏi thỏa đáng hay không?’

‘Thưa, tiện nhân nghĩ hiển nhiên là vậy,không ai có thể phản bác ý kiến tiên sinh.’

‘Vậy ngô bối có thể khẳng định tất cả thi sĩ từ Homer trở đi mô phỏng bóng mờ, không nắm bắt sự thật mà chỉ sáng tạo nét vẻ giống bề ngoài bất kể đề tài nào họ đi vào, kể cả đạo đức của con người. Chẳng hạn, như ngô bối vừa nói, họa sĩ vẽ cái trông giống như thợ giày, [601a] dẫu họa sĩ và khán giả của họa sĩ không biết gì về nghề làm giày, mà chỉ biết nhận xét màu sắc và hình dạng.’

‘Thưa, đúng thế.’

‘Bản nhân nghĩ ngô bối có thể nói điều tương tự với thi sĩ. Họ sử dụng từ ngữ, cú điệu như phương tiện thực hiện bức tranh vẽ bất kể nghệ nhân nào, dù chẳng biết gì, trừ làm thế nào mô phỏng nghệ nhân, vần điệu, nhịp điệu và nhạc điệu sẽ thuyết phục người cũng nông cạn như họ, và chỉ căn cứ vào lời họ sử dụng cho rằng họ thực sự có đôi điều nói về nghề làm giày, nghề

làm tướng hoặc bất kể cái gì. Thi ca có sức lôi cuốn ma quái tự nhiên. Lột hết màu sắc tiết điệu, viết thành văn xuôi mộc mạc, [b] bản nhân nghĩ quý hữu biết thi ca chẳng còn gì.’

‘Vâng, tiện nhân nhận thấy điểm đó.’

‘Như khuôn mặt nhờ tuổi trẻ mơn mởn mà duyên dáng, xinh tươi, khi tuổi trẻ giã từ khuôn mặt, vẻ đẹp biến mất rõ ràng.’

‘Vâng, đúng thế.’

‘Xin nói thêm điểm nữa để ngẫm nghĩ. Nghệ sĩ sáng tạo vẻ giống, người mô phỏng bóng mờ của sự vật không biết gì về thực tại, mà chỉ biết bề ngoài trông giống thực tại, ngô bối nói thế, phải không?’ [c]

‘Vâng.’

‘Ờ, nhưng đó chỉ là nửa câu chuyện, ngô bối nên để ý đầy đủ hơn.’ ‘Xin tiếp tục.’

‘Họa sĩ có thể vẽ bức họa con ngựa với yên cương, hàm thiếc.’ ‘Vâng.’

‘Yên cương, hàm thiếc không do thợ rèn, thợ đồ ngựa làm hay sao?’ ‘Có chứ.’

‘Họa sĩ có biết yên cương, hàm thiết phải thế nào không hở? Có phải cái này là cái ngay cả thợ chế tạo – thợ rèn, thợ làm da – cũng không biết, mà chỉ có người cưỡi ngựa mới biết sử dụng, đúng không?’

‘Thưa, đúng vậy.’

‘Cái đó có luôn luôn đúng với tất cả không hở?’ ‘Tiên sinh nói thế nghĩa là thế nào?’

‘Đối với [d] bất kể vật dụng nào quý hữu luôn luôn có ba mặt chuyên môn: mặt sử dụng, mặt chế tạo, mặt mô phỏng.’

‘Vâng.’

‘Có tiêu chuẩn nào khác để đánh giá phẩm chất, vẻ đẹp, chính xác của bất kể cái gì, dù đó là vật dụng hoặc sinh vật hay hành động, ngoài việc do sử dụng mỗi thứ mà con người chế tạo hoặc thiên nhiên sáng tạo không?’

‘Thưa, không.’

‘Do vậy người sử dụng vật dụng đương nhiên là người có kinh nghiệm phong phú, hiểu biết tường tận, sẽ nói cho người chế tạo hay vật dụng thực hiện chức năng tốt đẹp hay tồi tệ ra sao người chế tạo sẽ nhắm theo mà thực hiện. Chẳng hạn, người chơi sáo nói cho người làm sáo biết chiếc sáo biểu diễn thế nào, [e] đồng thời đưa ra đặc tính người làm sáo sẽ theo để chế tạo.’

‘Dĩ nhiên.’

‘Người chơi sáo hiểu ưu điểm và khuyết điểm của nhạc cụ, người làm sáo sẽ căn cứ vào nhận xét của người chơi sáo, phải không?’

‘Vâng.’

‘Bởi thế người làm vật dụng có niềm tin chính xác [602a] về ưu điểm, nhược điểm của vật dụng, song muốn có niềm tin buộc lòng phải hợp tác, lắng nghe người hiểu biết. Người với hiểu biết xác đáng là người sử dụng chiếc sáo.’

‘Đúng thế.’

‘Còn họa sĩ và mô phỏng thì sao? Họa sĩ có kinh nghiệm trực tiếp của người sử dụng vật dụng họa sĩ miêu tả khả dĩ giúp họa sĩ biết họa phẩm có hoàn chỉnh, ngoạn mục hay không? Hay họa sĩ có ý niệm chính xác bắt nguồn từ quen biết và nghe theo ý kiến người biết họa sĩ phải vẽ cái gì?’

‘Không biết cả hai.’

‘Bởi thế họa sĩ không biết và cũng không có ý niệm chính xác về mặt đẹp, mặt xấu của vật dụng họa sĩ mô phỏng.’

‘Dường như không.’

‘Thi sĩ cũng vậy. Là nghệ sĩ họ hiểu lơ mơ một cách ngoạn mục đề tài sử dụng trong thi ca!’

‘Đúng vậy.’

‘Ấy thế mà cứ nhắm mắt tiếp tục làm thơ, [b] bất kể cái mình sản xuất đẹp hay xấu, hay hay dở, tốt hay tồi, và cái mình miêu tả có vẻ ngoạn mục sẽ là cái chỉ thích hợp thị hiếu đám đông dốt nát, ngu si.’

‘Làm sao hơn được?’

‘Ờ, đúng rồi, đây là điểm ngô bối dường như đã đồng ý họa sĩ biết ít hoặc không biết gì về đề tài họa sĩ mô phỏng, nghệ thuật loại ấy là sinh hoạt ấu trĩ, một thứ trò chơi, không có giá trị thực sự, sự thể áp dụng đúng hơn hết với thi ca bi kịch và thi ca hùng tráng.’

‘Thưa, tiện nhân hoàn toàn đồng ý.’

‘Ấy, khoan, trời ơi,[c] ngô bối nói tiến trình mô phỏng liên hệ với cái ở hàng thứ ba cách xa sự thật phải không?’

‘Thưa, phải.’

‘Vậy cái đó tác động phần nào trong con người?’ ‘Nói phần tiên sinh muốn nói thế nào?’

‘Thế này. Kích thước bề ngoài của vật thể, như quý hữu biết, thay đổi tùy theo khoảng cách gần xa mắt ngô bối ngắm nhìn.’

‘Vâng.’

‘Do đó [d] chiếc gậy trông sẽ cong nếu quý hữu nhúng xuống nước, thẳng khi quý hữu rút lên bờ, ảo tưởng quang học do tác dụng của màu sắc khó phân biệt có thể khiến cùng mặt phẳng đối với mắt nhìn hình như lồi hoặc lõm; hiển nhiên hỗn loạn loại này rõ ràng hiện hữu trong tâm trí ngô bối. [d] Lợi dụng nhược điểm tự nhiên như thế trong ngô bối, họa sĩ bóng mờ, chuyên gia múa rối, phù thủy ảo thuật tha hồ khai thác tác dụng kỳ diệu.’

‘Đúng thế.’

‘Rất may cách đo, cách tính, cách cân xuất hiện giúp ngô bối vượt qua khó khăn vừa kể. Nhờ thế ngô bối không bị chi phối bởi bề ngoài vật dụng trông có vẻ to hoặc nhỏ, nhẹ hoặc nặng mà quyết định do cái đã tính, đã đo hoặc đã cân.’

‘Dĩ nhiên.’

‘Việc tính toán thực hiện là nhờ phần lý luận trong tâm trí.’ [e] ‘Vâng, đúng vậy, đó là việc của phần ấy.’

‘Khi phần ấy thông báo, do kết quả đo liên tiếp, ngô bối biết vật dụng này lớn, nhỏ hay bằng vât dụng kia, ấn tượng đối nghịch cũng xuất hiện đồng thời về vật dụng tương tự.’

‘Vâng.’

‘Ngô bối chẳng đã nói phần tương tự trong ngô bối không thể có ý niệm trái ngược về cùng vật dụng trong cùng thời gian rồi ư?’

‘Ngô bối nói đúng.’

‘Bởi thế phần tâm trí [603a] cho ý niệm trái ngược với việc đo không thể tương tự như phần cho ý niệm trùng hợp với việc đo.’

‘Không.’

‘Nhưng phần căn cứ vào việc đo và tính toán phải là phần tốt đẹp hơn hết trong tâm trí.’

‘Dĩ nhiên.’

‘Vậy phần đối nghịch với việc đo và tính toán sẽ là phần tồi tệ trong ngô bối?’

‘Đương nhiên.’

‘Đó là điểm bản nhân muốn giải quyết giữa ngô bối khi nói tác phẩm của họa sĩ, hoặc toàn bộ tác phẩm của nghệ sĩ mô phỏng trong quá trình thực hiện đều cách xa sự thật và kết hợp với phần trong ngô bối [b] cũng cách xa nhận thức, hai bên liên hệ thắm thiết, thân thiện, song mục đích không lành mạnh hoặc chân thực.’

‘Đúng quá.’

‘Do vậy nghệ thuật mô phỏng là cậu ăn mày kết duyên với cô ăn mày sinh ra đứa con ăn mày.’

‘Thưa, chắc vậy.’

‘Sự thể chỉ áp dụng với nghệ thuật thị giác hay cả với nghệ thuật thích hợp với thính giác ngô bối gọi là thi ca?’

‘Tiện nhân nghĩ sự thể có lẽ áp dụng cả với thi ca.’

‘Ờ, vậy ngô bối chẳng nên căn cứ vào tình trạng xác suất rút ra từ hội họa mà nên đi thẳng vào phần đó của tâm trí, phần[c] thi ca mô phỏng duy trì tương quan, và hỏi xem giá trị thực sự thế nào, tầm thường hay chân thực.’

‘Thưa, phải làm như vậy.’

‘Ngô bối hãy đặt vấn đề thế này. Kịch nghệ mô phỏng con người trong hành động, một cách tự nguyện hay ép buộc. Khi hành động như thế, con người nghĩ con người sống phải hoặc trái, đồng thời con người nghĩ con người trải nghiệm niềm vui, nỗi buồn. Tóm tắt như vậy có phải không hở?’

‘Thưa, phải.’

‘Khi kinh qua trải nghiệm như thế con người còn ở tình trạng thuần nhất trong chính mình nữa không? Ngô bối thấy, trong phạm vi thị giác, rất có thể có mâu thuẫn và con người có ý niệm trái ngược [d] trong chính mình về cùng vật dụng, cùng thời gian. Không có mâu thuẫn tương tự và xung khắc nội tại trong phạm vi hành động hay sao? Thực ra chẳng cần hỏi câu hỏi như thế lúc này xem ngô bối đứng ở chỗ nào đối với đề tài, vì bản nhân nhớ trước đây trong khi bàn luận ngô bối đã khẳng định rõ ràng bất kỳ lúc nào tâm trí ngô bối cũng đầy ắp vô vàn mâu thuẫn loại này.’

‘Chuyện đó dứt khoát mười mươi.’

‘Đúng rồi [e] dứt khoát, song đàm luận dở dang, theo bản nhân có chỗ bỏ sót ngô bối phải bổ khuyết bây giờ.’

‘Cái gì vậy?’

‘Lúc đó ngô bối chẳng nói với tâm trí cùng phẩm chất, mất thằng con hoặc bất kể cái gì thân thiết vô cùng, người đĩnh đạc thường chịu đựng bất hạnh điềm đạm hơn nhiều người hay sao?’

‘Thưa, vâng.’

‘Nhưng đây là cái ngô bối cần suy nghĩ. Phải chăng vì người đó không cảm thấy buồn rầu? Nếu ngược lại, phải chăng vì người đó muốn tiết chế buồn

rầu?’

‘Ý thứ hai gần sự thật hơn.’

‘Vậy cho bản nhân hay, [604a] người đó có sẽ tìm cách chế ngự, nhấn chìm nỗi buồn xâm chiếm cõi lòng hơn là để người khác nhìn thấy, hay lúc chỉ có một thân một mình ngụp lặn trong cô đơn?’

‘Tìm đủ cách chế ngự hơn là để người khác nhìn thấy.’

‘Trái lại, lúc chỉ có một thân một mình, người đó sẽ không ngần ngại nói hay làm nhiều cái khiến đỏ mặt hổ thẹn nếu người khác nghe hoặc nom thấy.’

‘Thưa, đúng thế.’

‘Lý trí và nguyên tắc đòi hỏi chế ngự, trong khi cảm giác buồn rầu [b] thôi thúc người đó để mặc buồn rầu xuất hiện, đúng không?’

‘Thưa, đúng.’

‘Khi xung động đối lập xuất hiện cùng lúc về cùng sự việc ngô bối nói chắc hẳn người đó có hai phần trong bản chất.’

‘Dĩ nhiên.’

‘Trong hai phần đó, một sửa soạn tuân theo chỉ thị của nguyên tắc.’ ‘Tiên sinh muốn nói thế nào?’

‘Ơ, dĩ nhiên, tập quán và nguyên tắc nói tốt hơn hết là kiên nhẫn chịu đựng bất hạnh, càng nhiều càng hay, không rên rỉ, không than vãn. Bởi ngô bối không thể nói làm vậy kết quả sẽ hay hay dở, nôn nóng không dẫn tới đâu. Vả chăng trong đời con người [c] không có gì đáng quan tâm đến thế. Hơn nữa, trong tình huống hiện tại, buồn rầu ngăn cản ngô bối đạt cái phải đạt càng sớm càng tốt.’

‘Thưa, thế nghĩa là thế nào?’

‘Nghĩa là thận trọng đối với cái đã xảy ra và thực hiện cái lý trí quyết định như nước đi tuyệt vời khi đặt quân cờ xuống bàn. Ngô bối phải học đừng ôm thương tích, đừng phí phạm thì giờ khóc lóc, như trẻ con lao đầu vào nhau, mà phải luôn luôn huấn luyện tâm trí [d] băng bó thương tích, điều chỉnh lỗi

lầm càng sớm càng quý, trừ khử nỗi buồn bằng chữa trị.’ ‘Đó là cách hợp lý cần làm đối với bất hạnh.’

‘Phần cao nhất trong ngô bối sẵn sàng tuân theo lý luận vừa kể.’ ‘Vâng, hiển nhiên.’

‘Phần khác trong ngô bối dẫn tới tưởng nhớ buồn rầu không bao giờ ngừng rên rỉ, bản nhân nghĩ, ngô bối có thể gọi là phi lý, lười biếng, có mòi nhút nhát.’

‘Vâng, ngô bối có thể.’

‘Phần bất trị, [e] phần than vãn trong ngô bối cung cấp khá nhiều chất liệu cho mô phỏng bi kịch; trái lại phần hợp lý và tính thầm lặng luôn luôn là một với chính nó, khó mô phỏng, khó am tường, nếu được mô phỏng, nhất là đối với khán giả tạp nham tụ tập trong rạp hát. Đối với họ đó là khuynh hướng mô phỏng hoàn toàn xa lạ.’

‘Quá ư chí lý.’ [605a]

‘Do vậy nếu muốn nổi danh trong quần chúng thi sĩ bi kịch theo lẽ tự nhiên sẽ không ngó tới, tay nghề nghệ thuật cũng không động tới để thỏa mãn phần này. Trái lại, nếu mô phỏng nhân vật dễ xúc động, hay thay đổi thi sĩ bi kịch sẽ thấy dễ dàng.’

‘Tất nhiên.’

‘Vậy không chút thắc mắc ngô bối có thể lấy thi sĩ đặt cạnh họa sĩ như bè đối nghịch. Thi sĩ giống họa sĩ cả hai mặt, vì tác phẩm không chứa đựng mấy sự thật [b] và cũng vì thi sĩ sử dụng phần thấp kém trong tâm trí. Bởi thế ngô bối có quyền từ chối chấp nhận thi sĩ sống trong thành quốc sinh hoạt đàng hoàng, tôn trọng luật lệ, vì thi sĩ khơi dậy, khuyến khích, tăng cường phần thấp kém, phá hoại phần lý luận trong tâm trí, sự thể khác nào trao quyền kiểm soát, điều hành cho phần tử tồi tệ, đồng thời hủy hoại phần tử sáng giá trong thành quốc. Thi sĩ bi kịch sản xuất tình trạng sự việc tồi tệ tương tự trong tâm trí con người, [c] do khuyến khích phần không biết lý luận, phần không thể phân biệt lớn với nhỏ, trái lại nghĩ vật dụng có thể lúc lớn lúc nhỏ, nên sáng tạo hình ảnh hết sức cách xa sự thật.’

‘Chắc chắn vậy.’

‘Dẫu thế ngô bối vẫn chưa nghiêm khắc lên án thi ca mô phỏng, nhất là thi ca có khả năng hủy hoại ngay cả người đàng hoàng, ngoại trừ số rất ít, và khẳng định đó là điều nguy hiểm, khủng khiếp vô cùng.’

‘Quả thực khủng khiếp nếu thi ca có thể làm như vậy.’

‘Ấy, đây là chứng cớ, hãy lắng nghe, rồi quyết định. Khi nghe Homer hay thi sĩ bi kịch nào đó mô phỏng đau đớn của nhân vật, để nhân vật quằn quại, rên rỉ, than vãn, [d] vừa ngân nga ai ca vừa đấm ngực thùm thụp bằng đủ thứ âm thanh, đủ thứ dấu hiệu biểu lộ nỗi buồn bi đát, quý hữu biết không, ngay cả thành phần tỉnh táo hơn hết trong bọn cũng thông cảm, buông mình chia sẻ niềm đau, để cảm xúc đẩy đưa mang đi biền biệt theo đường mô phỏng, ngô bối không ngớt lời ca ngợi thi sĩ tài hoa đã có khả năng hầu như khủng khiếp lôi cuốn, dẫn dắt tất cả vào tình trạng đặc biệt như thế.’

‘Thưa, tiện nhân hiểu, ngô bối dĩ nhiên như vậy.’

‘Nhưng khi bất chợt phải gánh chịu buồn riêng, quý hữu thấy, ngô bối nhắm điểm ngược lại, nghĩa là, chứng tỏ có thể hiên ngang biểu lộ im lặng, chấp nhận buồn rầu, [e] vì làm vậy ngô bối nghĩ đó là thái độ đàn ông, làm khác, như ngô bối ca ngợi lúc đó, là thái độ đàn bà.’

‘Thưa, tiên nhân hiểu sự thể.’

‘Nhìn người múa may trên sân khấu, nếu trông giống, ngô bối sẽ cảm thấy hổ thẹn, vậy ca ngợi như thế có phải lẽ không hở? Và có hợp lý chăng nếu cảm thấy thích thú, khoái chí hơn là chán ghét, tởm lợm?’

‘Không, trời ơi, dường như không hợp lý chút nào.’ [606a] ‘Ấy thế mà hợp lý đấy, nếu quý hữu nhìn theo hướng này.’ ‘Hướng nào?’

‘Nếu suy ngẫm quý hữu sẽ thấy phần tâm trí bị bất hạnh riêng tư kiềm chế, bấy lâu quằn quại, nức nở muốn bật khóc, kêu la, than vãn cho thỏa thích, vì bản tính muốn thế, chính là phần đón nhận thỏa mãn và vui thú thi sĩ phô diễn trong rạp hát. Phần trong ngô bối do bản chất là phần tốt đẹp hơn hết chưa được đào luyện đầy đủ về mặt kiến thức hoặc đạo đức, [b] vì canh chừng đau khổ của phần khác, nên lơ là phần ủy mị, bản thân không hề cảm thấy hổ thẹn khi ca ngợi, thương hại người khác, có tiếng hiền lành, phúc hậu tỏ ra buồn bã vô cùng. Hơn thế, lại nghĩ thắng lợi rõ ràng, nhất là vui

thú, phần đó sẽ không bằng lòng bị tước đoạt do coi rẻ, phủ nhận toàn bộ thi tập hoặc kịch phẩm. Bản nhân chắc chỉ có số ít ý thức những gì ngô bối thương cảm người khác thế nào cũng ảnh hưởng những gì ngô bối cảm thương chính mình. Đấy là chưa kể nếu để thương hại đối với bất hạnh của người khác phát triển quá mạnh, ngô bối sẽ thấy khó kiềm chế cảm xúc thương hại lúc bản thân rơi vào bất hạnh.’

‘Thưa, đúng quá.’ [c]

‘Lý luận tương tự có áp dụng với tiếng cười như lòng thương hại không hở? Vì hậu quả thì tương tự khi quý hữu tìm thấy nguồn vui thả dàn trên sân khấu hoặc ngay trong cuộc sống thường nhật, chỗ chuyện trò riêng tư, nói giỡn, pha trò, bông đùa, chọc quê quý hữu ngượng ngùng thực hiện, thay vì ghê tởm tính cách thô bỉ, tục tĩu. Quý hữu kiềm chế bản năng hài hước, lý trí đã kiềm chế vì sợ quý hữu có vẻ đang đóng vai thằng hề, và thị hiếu thấp kém của rạp hát có thể nghiễm nhiên dẫn đưa quý hữu vào đường trở thành vua hề chuyên nghiệp suốt đời ở nhà.’

‘Có thể lắm.’

‘Thi ca có tác dụng tương tự đối với ngô bối [d] khi miêu tả sinh lý, thịnh nộ, mọi cảm giác thèm muốn, vui sướng, đau khổ trong tâm hồn theo sau mọi hoạt động. Thi ca chăm nuôi những thứ này; thi ca dưỡng dục, tưới bón khi thèm muốn héo tàn; thi ca đẩy đưa thèm muốn kiềm chế ngô bối khi cần ngõ hầu ngô bối trở thành tốt đẹp, sung sướng thay vì xấu xa, đau khổ.’

‘Tiện nhân không thể phủ nhận điều tiên sinh phát biểu.’

‘Bởi thế, Glaucon ơi, [e] khi gặp đám người ca tụng Homer như nhà mô phạm giáo dục Hy Lạp, nghe họ nói về điều hành, giáo huấn xã hội, tổ chức sinh hoạt văn hóa ngô bối phải nghiên cứu ông, sử dụng thi ca của ông làm khuôn mẫu cho cuộc sống, quý hữu phải nhã nhặn hoan nghênh, lịch lãm tiếp đón, đặc biệt quý trọng họ như thân hữu ngoại hạng. [607a] Quý hữu phải đồng ý với họ Homer là thi sĩ thượng thặng, kịch gia bi kịch độc đáo đầu tiên. Nhưng quý hữu phải hiểu chỉ có tụng thi ngợi ca thần linh, tán từ đề cao danh nhân là thi ca duy nhất ngô bối chấp nhận trong thành quốc. Nếu bước qua giới hạn, quý hữu chấp nhận nàng thơ dịu hiền, thi ca trữ tình hoặc trường ca anh hùng, nếu vậy vui sướng và đau khổ sẽ ngự trị ngai vàng như đế vương cai trị thành quốc, thay vì luật pháp và nguyên tắc hợp lý mọi người thường chấp nhận là tuyệt hảo.’

‘Thưa, đúng quá.’

‘Hãy lấy điểm vừa kể làm vũ khí đề phòng, lá chắn biện giải vì ngô bối vừa quay lại đề tài thi ca. [b] Căn cứ vào bản chất, do lý luận buộc phải làm, xem ra hữu lý, ngô bối tống cổ thi ca khỏi thành quốc. Tuy nhiên, muốn tránh bị mang tiếng có vẻ vô cảm, hà khắc, thô bạo ngô bối sẽ kể xưa kia có cuộc cãi lộn giữa nàng thơ và triết lý. Có vô vàn chứng cớ miêu tả tình trạng thù nghịch. Chỉ xin kể mấy câu làm bằng: “Chó cái gầm gừ, vồ đớp chủ nhân”, “nổi tiếng lừng danh trong đám hề đầu óc rỗng tuếch”, “đám đông mái đầu quá ư thông minh cái gì cũng biết”, [c] “triết gia ý nhị là lũ ăn mày” cùng vô số dấu hiệu biểu thị đối kháng lâu đời giữa hai bên. Dẫu thế cũng cần nói  nếu kịch nghệ và thi ca sáng tác nhằm mua vui có thể đưa ra lý luận chứng tỏ xứng đáng có chỗ ngồi trong thành quốc tổ chức chu đáo, ngô bối sẽ vui vẻ tiếp đón trở lại sau thời gian biệt xứ lưu vong, vì ngô bối quá biết cái đẹp, cái hay thi ca phô diễn, song sẵn sàng phủ nhận là tồi tệ, xấu xa nếu vi phạm cái người ta tin là sự thật. Glaucon ơi, quý hữu có bị thi ca làm cho ngây ngất, mê mẩn không, [d] đặc biệt khi ngắm nhìn nàng thơ phát biểu qua cặp môi Homer?’

‘Thưa, quá sức!’

‘Vậy xét ra hữy lý, từ biệt xứ lưu vong, sau khi biện giải bằng thi ca trữ tình hoặc hình thức thi ca khác, thi ca có thể trở về quê hương yêu dấu.’

‘Vâng.’

‘Ngô bối cũng phải cho người yêu thi ca không là thi sĩ cơ hội biện hộ bằng văn xuôi và chứng minh thi ca không những tạo vui thú mà còn đem lại ích lợi lâu bền cho xã hội và đời sống con người. Ngô bối [e] sẽ lắng nghe với tinh thần bằng hữu, cảm giác thân thiện, vì chắc chắn sẽ có lợi khá nhiều nếu họ chứng tỏ thi ca không những vui thú mà còn ích dụng.’

‘Vâng, ngô bối có lợi nhiều lắm.’

‘Trái lại, quý hữu ơi, nếu họ không biện minh nhằm bảo vệ, ngô bối sẽ xử sự như người rơi vào lưới tình ái, vòng yêu đương. Nhận ra say mê không ích lợi, họ ép buộc bản thân lánh mặt, sử dụng bạo lực tránh xa người yêu. Bởi thế vì tình yêu đối với thi ca đã ăn sâu cắm rễ trong ngô bối do nuôi dưỡng, giáo dục tiếp nhận từ xã hội tổ chức tốt đẹp, ngô bối sẽ sẵn sàng chấp nhận [608a] bất kể chứng cớ thế nào chứng minh thi ca có giá trị cao siêu và hết sức chân thực. Tuy nhiên, nếu thi ca không thể biện minh, bất kể khi nào lắng nghe, ngô bối sẽ nhắc lại với mình lý luận như bài chú ngăn chặn khỏi

rơi lần nữa vào lưới tình ấu trĩ, tầm thường nhiều người vẫn vướng mắc. Ngô bối sẽ tiếp tục nhắc lại mặc dù phô diễn trang trọng loại thơ đó không có giá trị thực sự hoặc không hề chứa đựng sự thật. Ngô bối sẽ cảnh cáo người nghe phải để ý hậu quả đối với cơ cấu bên trong con người, [b] đồng thời khuyến cáo họ chấp nhận quan điểm về thi ca ngô bối vừa miêu tả.’

‘Tiện nhân đồng ý hoàn toàn với tiên sinh.’

‘Đúng rồi, Glaucon quý mến ơi, vấn đề cam go, phấn đấu gay gắt hơn người ta tưởng, lựa chọn giữa trở thành người hiền từ hay người độc ác. Bởi thế chẳng nên xoay hướng đổi chiều để bị lôi cuốn bởi danh vọng, tiền của, quyền hành, chức tước, ngay cả sinh hoạt thi ca, mà quên đòi hỏi của công bình chính trực cùng mọi hình thức của đạo đức.’

‘Tiện nhân đồng ý với tiên sinh để kết luận những gì đã trình bày, tiện nhân nghĩ người khác cũng vậy.’

‘Dẫu thế, [c] quý hữu biết, ngô bối vẫn chưa miêu tả phần thưởng chính  đáng và giá trị quan trọng tột hạng đạo đức có thể đạt được.’

‘Chắc hẳn tiên sinh muốn nói thuộc hàng lớn lao ngoài sức tưởng tượng nếu phần thưởng đó lớn lao hơn phần thưởng ngô bối miêu tả.’

‘Có cái gì thực sự lớn lao có thể phát triển trong thời gian ngắn ngủi? Vì khoảng cách từ tuổi trẻ đến tuổi già chắc chắn ngắn ngủi so với chuỗi dài thời gian.’

‘Chẳng đáng kể tí nào.’

‘Vậy quý hữu có nghĩ sự vật bất tử phải liên hệ với chuỗi dài thời gian [d] thay vì khoảng cách ngắn ngủi?’

‘Vâng, tiện nhân nghĩ vậy. Nhưng nhằm mục đích gì tiên sinh đặt câu hỏi như thế?’

‘Ơ, quý hữu có biết linh hồn ngô bối bất tử và không bao giờ hủy diệt, tàn lụi không?’

‘Trời ơi, chắc chắn không!’ Glaucon thốt lời, trố mắt nhìn thẳng mặt bản nhân tỏ vẻ ngạc nhiên. ‘Chết chửa vì sao tiên sinh lại sẵn sàng khẳng định như thế?’

‘Bản nhân phải, nếu không sẽ sai lầm, quý hữu cũng vậy, vì chuyện đó không hề khó.’

‘Có chứ, với tiện nhân. Bởi thế tiện nhân muốn nghe tiên sinh giải thích nếu dễ đến thế!’

‘Sẵn sàng.’ ‘Xin cho hay.’

‘Có cái quý hữu gọi là tốt, có cái quý hữu gọi là xấu, phải không?’ ‘Vâng.’

‘Vậy, [e] bản nhân tự hỏi không biết quý hữu có nghĩ về hai chữ đó như bản nhân nghĩ không?’

‘Thưa, thế là thế nào?’

‘Bản nhân gọi cái làm hại hoặc hủy hoại sự vật là xấu, cái duy trì, làm lợi sự vật là tốt.’

‘Thưa, đồng ý.’

‘Mỗi sự vật cá biệt có cái tốt và cái xấu cá biệt, phải không? Bởi thế hầu hết sự vật bị cái xấu hoặc bệnh cá biệt chi phối một cách tự nhiên. Chẳng hạn, [609a] mắt bị viêm, cơ thể bị bệnh, lúa mì bị mốc, gỗ bị mục, đồng bị hoen, sắt bị rỉ, vân vân.’

‘Đúng thế.’

‘Khi xuất hiện, cái xấu không tấn công làm hư hại, cuối cùng phân hóa, rồi tiêu hủy hoàn toàn cái đó ư?’

‘Có chứ.’

‘Vậy cái xấu hoặc nét xấu cá biệt của sự vật là cái tiêu hủy sự vật, chứ không phải cái khác. Bởi cái tốt [b] không bao giờ hủy hoại, cái ở giữa không tốt không xấu cũng không hủy hoại.’

‘Thưa, đúng thế.’

‘Do đó nêu thấy bất kể cái gì cái xấu cá biệt có thể làm hư hỏng, song cuối cùng không thể hủy diệt, ngô bối nên hiểu cái đó do bản chất tự nhiên không thể hủy diệt.’

‘Thưa, có lẽ vậy.’

‘Thế có cái gì làm linh hồn xấu không?’

‘Có, chắc chắn có, đủ thứ tật xấu ngô bối điểm mặt từ trước tới giờ, bất  công, buông thả, hèn nhát, u mê.’ [c]

‘Tật xấu nào trong số tật xấu đó cuối cùng phân hóa, hủy diệt linh hồn? Ngô bối chẳng nên là nạn nhân của ảo tưởng mà lầm lẫn nghĩ, vì bất công bất chính là cái xấu trong linh hồn, người bất công bất chính hoặc ngu si dốt nát, khi bị bắt quả tang làm điều sai trái, bị bất công bất chính của mình hủy diệt. Ngô bối nên nhìn sự việc thế này. Cái xấu cá biệt của cơ thể là bệnh tật, bệnh tật làm suy yếu, hủy hoại cơ thể, cuối cùng cơ thể không còn là cơ thể; mọi sự vật ngô bối vừa nói cũng vậy, tất cả ngừng hiện hữu do cái xấu cá biệt gắn liền với sự việc, hiện diện trong sự việc, hủy hoại sự việc, cuối cùng sự việc thôi tồn tại, [d] có phải thế không?’

‘Thưa, phải.’

‘Ngô bối quan sát linh hồn theo cách tương tự. Có phải bất công bất chính và hình thức khác của tật xấu do hiện diện dai dẳng bên trong làm suy yếu, hủy hoại, cuối cùng giết chết, tách biệt linh hồn khỏi thể xác không?’

‘Không, thưa, chắc là không.’

‘Nhưng xem ra hoàn toàn phi lý nếu giả dụ bất kể cái gì cũng có thể bị hủy diệt bởi cái xấu cá biệt của cái khác, không phải cái xấu của chính cái đó.’

‘Vâng, hoàn toàn phi lý.’

‘Vì thế nên nhớ, [e] Glaucon ơi, dĩ nhiên xem ra chẳng hợp lý chút nào nếu bảo cái chết của cơ thể là do cái xấu của thức ăn, có thể cũ, ôi, thiu, thối, hoặc ở tình trạng hư hỏng đặc biệt. Song nếu tình trạng tồi tệ của thức ăn sản sinh tình trạng tồi tệ trong cơ thể, ngô bối sẽ nói cơ thể chết vì cái xấu cá biệt của cơ thể, tức là bệnh, gây nên bởi thức ăn. [610a] Nhưng ngô bối sẽ không bao giờ nói cơ thể, vật thể thứ nhất, chết vì tình trạng tồi tệ của thức ăn, vật thể thứ hai, nếu cái xấu xa lạ không sinh sản cái xấu liên hệ tự nhiên với cơ thể.’

‘Thưa, đúng quá.’

‘Ư, phải rồi, lý luận tương tự sẽ thấy, nếu cái xấu của thể xác không sản sinh trong linh hồn cái xấu của linh hồn, ngô bối sẽ không bao giờ thừa nhận linh hồn bị hủy hoại bởi cái xấu xa lạ không mang theo nó cái xấu đặc biệt của linh hồn, nghĩa là, ngô bối sẽ không thừa nhận sự vật này có thể bị hủy hoại bởi cái xấu của sự vật kia khác biệt hoàn toàn.’

‘Thưa, lại đúng nữa.’

‘Vì thế một là ngô bối bác bỏ lập luận, hai là nếu không thể bác bỏ, [b] ngô bối phải khẳng định linh hồn hoàn toàn thản nhiên, vô nhiễm trước ốm đau, bệnh tật, thương tích, ngay cả thể xác bị chia cắt thành mảnh nhỏ, trừ phi, nghĩa là, có ai đó chứng minh cho thấy bất kể thực trạng nào trong số vừa kể cũng có thể làm cho linh hồn trở thành bất công bất chính hay xấu xa, tồi tệ hơn trước. Ngô bối không thể thừa nhận linh hồn hoặc bất kể cái gì có thể bị hủy diệt [c] bởi cái xấu cá biệt của sự vật khác hiện diện trong linh hồn khi cái xấu cá biệt của linh hồn vắng mặt.’

‘Xem ra từ trước tới giờ chưa có ai chứng minh chết làm cho linh hồn trở nên xấu xa, tồi tệ.’

‘Trái lại, nếu có người đủ kiên nhẫn chấp nhận giải quyết cuộc tranh luận, tìm cách tránh né không công nhận linh hồn bất tử, chủ trương khi chết con người trở nên tồi tệ, xấu xa, bản nhân nghĩ ngô bối vẫn sẽ khẳng định, nếu đó là sự thật, xấu xa, tồi tệ đương nhiên thê thảm đối với người đó; sự thể như căn bệnh hiểm nghèo đối với người mang, [d] do bản chất căn bệnh giết người, mắc nặng chết sớm, mắc nhẹ chết muộn, chết tùy theo tình trạng căn bệnh tấn công. Họ sẽ không như người xấu xa, tồi tệ, như hiện tại cho thấy, chết vì xấu xa, tồi tệ, mà chết vì trừng phạt, hành hạ người khác ta tay.’

‘Trời đất ơi, nếu thực sự nguy hiểm đối với người mang,’ Glaucon lớn tiếng nhấn mạnh, ‘xấu xa, tồi tệ sẽ không có gì quá ư khủng khiếp đến nỗi phải lo. Vì xấu xa, tồi tệ thế nào cũng giải thoát, người mang khỏi thắc mắc. Nhưng sự thật hoàn toàn trái lại. Sự thật là xấu xa, tồi tệ giết người khác, nếu có thể, không phải người mang; song do cách xa nên không tác hại, [e] xấu xa, tồi tệ khiến người mang tràn đầy sức sống, tràn trề năng lực, không chợp mắt ngay cả ban đêm.’

‘Quý hữu nói chí phải,’ bản nhân đáp lời đồng ý. ‘Nếu cái tồi cá biệt và cái xấu cá biệt không đủ khả năng hủy hoại hoặc giết linh hồn, như vậy chắc hẳn không có ngoại lệ đối với quy luật tổng quát cho rằng không có cái gì có thể

bị hủy hoại bởi cái xấu ứng dụng để hủy hoại cái khác, mà chỉ có thể hủy hoại bởi cái xấu ứng dụng để hủy hoại chính cái đó.’

‘Không, chắc hẳn khó có thể như thế, tiện nhân nghĩ.’

‘Nếu không có cái xấu nào có thể hủy hoại linh hồn, dù cái xấu đó là của linh hồn hay của cái khác, linh hồn chắc hẳn tồn tại vĩnh viễn, nói khác đi, [611a] nếu tồn tại vĩnh viễn, linh hồn đương nhiên bất tử.’

‘Chắc vậy.’

‘Ngô bối có thể thừa nhận ý kiến như đã chứng minh. Nhưng nếu thế thì có thể nói linh hồn hiện hữu luôn luôn vẫn vậy. Số lượng không giảm, vì không linh hồn nào chết; số lượng cũng không tăng. Bởi nếu số lượng hàng bất tử tăng, quý hữu hẳn biết, số lượng hàng tất tử sẽ góp phần tương xứng, cuối cùng mọi hàng là bất tử.’

‘Đúng thế.’

‘Nhưng đó là điểm lý luận không cho phép ngô bối thừa nhận. [b] Mặt khác, ngô bối cũng không thừa nhận trong bản chất cốt yếu linh hồn đầy tương phản, dị đồng và khác biệt nội tại.’

‘Tại sao tiên sinh lại nói thế?’

‘Bởi bản thể tự nó không dễ gì bất tử, như ngô bối vừa miêu tả trường hợp linh hồn, nếu bao gồm nhiều phần, và nếu hình thức kết hợp không thực sự tuyệt mỹ.’

‘Không, khó lắm.’

‘Ơ, tranh luận mới đây và tranh luận trước đó đã kết luận rành mạch linh hồn bất tử. Nếu muốn nhìn [c] linh hồn thực sự thế nào, ngô bối phải nhìn, không như bây giờ lúc linh hồn biến dạng vì kết hợp với thể xác và bản thể vẩn đục, mà ở trạng thái tinh khiết lý trí hé lộ cho thấy. Lúc đó ngô bối sẽ thấy linh hồn là bản thể dễ thương, ngoạn mục khủng khiếp, có khả năng phân biệt rõ ràng hơn nhiều công bình chính trực với bất công bất chính, cùng phẩm chất khác ngô bối đã bàn. Ngô bối đã miêu tả khá chân thực linh hồn như ngô bối nhìn thấy bây giờ. [d] Nhưng ngô bối nhìn linh hồn ở tình trạng giống tình trạng thần linh biển cả Glaucos, bản chất nguyên thủy của linh hồn khó nhìn ra như bản chất của hải thần sau khi ngụp lặn dưới nước khá lâu, tay chân gẫy liệt, dị dạng, ngất ngư vì sóng cả thân thể phủ kín vỏ sò, rong biển, sỏi

đá trông như quái vật chứ không phải thực sự hải thần. Đó là thứ tình trạng ngô bối nhìn linh hồn biến chất do vô vàn bản thể vẩn đục. Muốn tìm sự thật ngô bối phải tìm chỗ khác.’

‘Thưa, chỗ nào?’

‘Chỗ [e] linh hồn yêu hiểu biết, yêu triết lý, chỗ miêu tả cho ngô bối thấy linh hồn muốn gắn bó, kết thân với cái gì, vì là bà con, dòng dõi cái toàn thiện, cái bất tử, cái vĩnh hằng; linh hồn sẽ trở thành cái gì nếu đem hết bản thân theo đuổi thực thể như thế, nếu do nhiệt tình thúc đẩy nhô khỏi đại dương, từ đáy thăm thẳm đi lên, linh hồn lúc này đang ở trong đó, nếu rũ sạch biết bao sỏi đá, biết bao vỏ sò, biết bao vật thể cứng rắn, hoang dại bám dính, cẩn khảm khắp thân thể, do sống bằng thực phẩm trần thế, [612a] linh hồn che kín bởi biết bao lớp vỏ xù xì, thể xác lấm láp, hóa thạch do tiệc tùng gọi là sung sướng. Lúc đó con người sẽ thấy bản chất chân thực của linh  hồn, đa dạng hay đơn thuần, linh hồn cấu trúc ra sao, bản thể thế nào. Hiện thời bản nhân nghĩ ngô bối đã miêu tả tạm đủ thử nghiệm linh hồn kinh qua và hình trạng linh hồn thể hiện trong cuộc đời con người.’

‘Thưa, khá đầy đủ.’

‘Đến đây bản nhân nghĩ tranh luận đã đáp ứng đầy đủ điều kiện ngô bối đưa ra, đặc biệt đã tránh đề cập vấn đề tưởng thưởng [b] và thanh danh công bình chính trực mang lại, như quý hữu nói Homer và Hesiod đã làm. Ngô bối thấy công bình chính trực tự nó là cái tốt đẹp hơn hết đối với linh hồn, linh hồn phải cư xử đúng đắn, thực hiện công bình dù có đeo chiếc nhẫn của Gyges, ngoài chiếc nhẫn đó ra, có đội chiếc mũ của Diêm Vương hay không.’

‘Thưa, tiên sinh nói đúng quá.’

‘Bởi thế, Glaucon ơi, không thể lên tiếng phản đối nếu ngoài vấn đề đó ra ngô bối trở lại tiếp tục miêu tả công bình chính trực và phần còn lại của đạo đức nhiều thứ phần thưởng, lượng cũng như phẩm, [c] cả thần linh lẫn thế nhân cung ứng cho linh hồn, trong khi con người vẫn sống ở thế giới bên này cũng như sau khi con người qua đời sang thế giới bên kia.’

‘Chắc chắn không thể phản đối.’

‘Thế quý hữu có trả lại bản nhân những gì đã mượn khi ngô bối tranh luận không?’

‘Cái gì vậy?’

‘Bản nhân chấp nhận điều quý hữu yêu cầu người công bình chính trực làm ra vẻ bất công bất chính, người bất công bất chính tạo ấn tượng công bình chính trực. Quý hữu nói thực ra dù làm vậy cũng không thể che mắt đánh lừa thần linh và con người. Dẫu thế quý hữu vẫn yêu cầu. Vì muốn tranh luận đi đến kết quả thỏa đáng, chỗ này bản nhân nhường lời để ngô bối có thể nhận định công bình chính trực thuần túy so với bất công bất chính thuần túy.[d] Chẳng hay quý hữu có nhớ không?’

‘Thưa, nếu không nhớ, tiện nhân quả thật quá ư sai lầm.’

‘Bây giờ nhận xét đã đưa, nhân danh công bình chính trực, bản nhân yêu cầu trả lại tiếng thơm công bình chính trực sở đắc giữa thần linh và con người; bản nhân yêu cầu ngô bối đồng ý công bình chính trực thực sự sở đắc tiếng thơm vừa kể để công bình chính trực cũng có thể đón nhận phần thưởng vẻ vang đến từ bề ngoài, rồi trao lại người sở đắc. Bởi ngô bối đã thấy công bình chính trực thực sự đem lại điều tốt lành đến từ thực tại, công bình chính trực không lừa dối người thực tâm chấp nhận công bình chính trực.’

‘Yêu cầu [e] tiên sinh đưa ra hoàn toàn chính đáng.’

‘Vậy chấp nhận điều này trước tiên, bản chất hai người, cả công bình chính trực lẫn bất công bất chính, không qua nổi mắt thần linh. Đồng ý không?’

‘Đồng ý.’

‘Nếu cả hai không qua nổi mắt thần linh, một người sẽ được thần linh yêu, một người sẽ bị thần linh ghét, như ngô bối đồng ý từ đầu.’

‘Thưa, đúng thế.’

‘Người thần linh yêu hy vọng đón nhận hồng ân, [613a] trao ban dưới hình thức tuyệt hảo, trừ trường hợp có trừng phạt cần thiết đối với tội lỗi phạm phải trước kia, đúng không?’

‘Thưa, đúng.’

‘Vậy ngô bối phải thừa nhận nếu người công bình chính trực rơi vào cảnh nghèo khó, ốm đau, khổ sở hoặc bất kể bất hạnh nào có vẻ tồi tệ, sự thể sẽ tất nhiên kết thúc tốt đẹp với người đó suốt cuộc đời hiện tại hoặc cuộc đời mai sau. Vì chắc chắn thần linh sẽ không bao giờ lãng quên người hăm hở muốn trở thành công bình chính trực, [b] theo đuổi, thực tập đạo đức, cố gắng hết sức đối với con người sẵn sàng trở thành giống thần linh.’

‘Nếu người đó giống thần linh chắc chắn thần linh sẽ không bỏ mặc.’

‘Trái lại, ngô bối phải tin tưởng mặt trái của những cái vừa kể là đúng với người bất công bất chính.’

‘Thưa, đa phần chắc thế.’

‘Vậy những cái vừa kể là phần thưởng thần linh dành cho người công bình chính trực.’

‘Chắc chắn tiện nhân đồng ý.’

‘Thế phần thưởng từ con người thì sao? Nếu kể sự thật có phải thế này không hở? Người khôn khéo song bất công bất chính xử sự y hệt người chạy đua, chạy giỏi từ đầu đến cuối, chạy dở từ cuối đến đầu, đúng không? Mới đầu lao vun vút, [c] đến cuối cuộc đua trở nên tức cười, mệt lử, bở hơi tai, rời đường bỏ cuộc, tiu nghỉu, không đoạt giải thưởng. Người chạy thực thụ giữ đường, chạy tới cùng, đoạt giải thưởng vẻ vang và đón nhận vòng nguyệt quế. Sự thể tương tự có thường xảy ra với người công bình chính trực không? Sau mỗi việc làm, sau mỗi quan hệ với tha nhân, hoặc trong chính cuộc đời, cuối cùng có phải người này là người đoạt cả phần thưởng lẫn tiếng thơm giữa đồng loại không hở?’

‘Thưa, phải.’

‘Vậy quý hữu có sẵn lòng cho phép bản nhân nói về người này những gì quý hữu nói về người bất công bất chính không? [d] Bản nhân sẽ nói, khi già nếu muốn, người công bình chính trực sẽ tham gia chính quyền điều hành công việc thành quốc, lập gia đình với ai bất kỳ ở đâu tùy ý, dựng vợ gả chồng  con trai con gái cho bất kể gia đình nào người đó thích, như quý hữu nói về người bất công bất chính. Về người bất công bất chính, bản nhân khẳng định lần nữa, phần lớn cho dù thoát khỏi phanh phui lúc trẻ, cuối cuộc đua sẽ bị phát giác, chê cười, khi già trở nên khốn khổ, cả người ngoài nước lẫn người trong nước coi rẻ, khinh thường. Về chuyện bị đánh đòn, chịu đựng đủ thứ hình phạt [e] quý hữu có lý gọi là tàn ác, quý hữu nói đúng, sau đó họ bị tra tấn, đốt da; chuyện đối đãi tồi tệ như thế, quý hữu cũng nghe bản nhân xác định chẳng cần nhắc lại. Thế nhưng quý hữu có chịu để bản nhân kể chuyện này hay không?’

‘Đồng ý hết sức, cứ tự nhiên, vì điều tiên sinh nói chí lý.’

‘Ờ, vậy thì những cái như thế sẽ là giải thưởng, phần thưởng và tặng phẩm

người công bình chính trực đón nhận từ thần linh và con người khi còn tại thế, cộng với những điều tốt lành [614a] công bình chính trực mang lại.’

‘Những cái đó chắc chắn là đền đáp cụ thể và ngoạn mục.’

‘Tuy thế về số lượng và mức độ không đáng kể so với những cái chờ đợi người công bình chính trực và người bất công bất chính sau khi vĩnh biệt cõi đời. Quý hữu cũng cần nghe những chuyện như chuyện này, có vậy cuộc đàm luận của ngô bối mới có thể hoàn trả đầy đủ những gì vay mượn đối với hai người.’

‘Xin bắt đầu, [b] vì có nhiều điều thú vị đáo để tiện nhân muốn nghe.’

‘Chuyện bản nhân kể quý hữu hay sẽ không giống chuyện Odysseus kể cho Alcinous nghe, mà là chuyện người can trường, Er con ông Armenios người vùng Pamphylia. Ngày ấy lâu, lâu lắm rồi. Ra trận anh ấy mất mạng ngoài chiến trường. Đến ngày thứ mười, khi sửa soạn thu dọn thi thể tử sĩ mang đi, tất cả bắt đầu trương thối, trừ anh ấy vẫn hoàn toàn tươi tắn. Anh ấy được đưa lên cáng mang về nhà, chuẩn bị mai táng. Ngày thứ mười hai, đang nằm trên giàn hỏa, anh ấy hồi sinh. Trở lại cuộc đời anh ấy kể đã nhìn thấy gì ở thế giới bên kia. [c] Anh ấy nói lúc rời bỏ thân xác linh hồn phiêu du cùng nhiều linh hồn nữa. Cuối cùng tất cả tới vùng xa lạ, kỳ diệu. Ở đó có hai miệng hố sát bên nhau há hốc trên mặt đất. Đối diện, bên trên hai miệng hố này là hai miệng hố khác hun hút trên bầu trời. Quan tòa ngồi giữa hai bên miệng hố. Sau khi tuyên án quan tòa ra lệnh người công bình chính trực đi theo đường tay phải dẫn thẳng lên bầu trời, cùng lúc buộc cáo trạng đạo đức vào phía trước. Sau đó quan tòa hạ lệnh người bất công bất chính cũng phải đeo cáo trạng tuyên án buộc vào đằng sau, đi theo đường tay trái dẫn thẳng xuống dưới lòng đất. [d] Đến lượt lúc anh ấy bước tới trước mặt, quan tòa phán anh ấy sẽ là sứ giả, anh ấy phải báo cáo lại cho thế nhân hay những gì diễn ra ở thế giới bên kia, đồng thời truyền lệnh anh ấy phải lắng nghe, quan sát mọi chuyện, mọi việc diễn ra ở nơi ấy. Liền đó anh ấy nom thấy nhan nhản linh hồn lần lượt bước đi, sau khi nghe tuyên án, có linh hồn bước tới miệng hố lên bầu trời, có linh hồn bước đến miệng hố xuống lòng đất, trong khi ở hai miệng hố kia có linh hồn ngoi khỏi lòng đất, do phiêu du lấm láp đầy bụi, [e] có linh hồn bước xuống từ bầu trời, tinh khiết, trong sạch. Đám đông linh hồn kéo tới từng đợt anh ấy có cảm tưởng hình như đã phiêu du khá lâu, vui vẻ rẽ sang bên, hớn hở đi vào đồng cỏ cắm trại ở đó. Cảnh tượng trông như đại hội. Linh hồn quen biết chào hỏi lẫn nhau; linh hồn từ lòng đất [615a] hỏi linh hồn từ bầu trời trên đó thế nào, đổi lại linh hồn từ bầu trời hỏi linh hồn từ lòng đất dưới đó ra sao, hai bên trao đổi cùng câu hỏi. Linh hồn từ lòng đất kể kinh nghiệm đượm buồn rầu, đầy nước mắt, khi nhớ lại những gì gánh chịu, nhìn thấy suốt cuộc hành trình dưới âm phủ, kéo dài nghìn năm, trong khi linh hồn từ bầu trời kể vui thú trên thiên đình, vẻ đẹp tuyệt vời những gì linh hồn chứng kiến. Phải mất khá nhiều thời gian mới kể hết chuyện, Glaucon ơi, song có thể tóm tắt điểm chính thế này. Bất kể tội lỗi thế nào đối với ai người làm đều phải nhận trừng phạt đền bù lần lượt mỗi  tội lỗi mười lần. Nghĩa là [b] mỗi tội lỗi một trăm năm suốt cuộc hành trình, tính ra dài bằng cả đời người, tức là người làm phải trả trừng phạt mười lần cho mỗi tội lỗi. Chẳng hạn nếu gây ra chết chóc cho nhiều người, theo đường phản quốc bội quân, hoặc đẩy nhiều người vào vòng nô lệ, hoặc nhúng tay vào tội ác nào đó, người gây ra phải đền trả chịu đựng mười lần đau khổ gây ra tội lỗi cho mỗi con người. Trái lại, làm việc tốt đẹp, công bình chính trực, đạo đức nhân nghĩa, kính thần trọng đạo, người làm sẽ nhận phần thưởng mức độ tương đương. Anh ấy cũng kể cho bản nhân hay về trẻ sơ sinh vừa lọt lòng mẹ chào đời đã chết, hoặc chỉ sống thời gian ngắn ngủi, tuy thế những gì anh ấy kể không đáng nhắc lại làm chi. Anh ấy miêu tả trừng phạt nặng hơn, tưởng thưởng lớn hơn đối với linh hồn tôn vinh hay nhục mạ, báng bổ hay bất hiếu, sùng kính hay hiếu thảo đối với thần linh hoặc cha mẹ, hay phạm tội sát nhân. Vì anh ấy nói đang đứng đó đúng lúc ấy bỗng dưng nghe linh hồn này hỏi linh hồn bên cạnh Ardiaeus Đại đế đâu rồi. (Nghe người ta nói ngàn năm trước là bạo chúa cai trị thành phố vùng Pamphylia, Ardiaeus đã hạ sát bố già, anh lớn và phạm nhiều tội ác kinh tởm.) Linh hồn kia trả lời dáng vẻ khẳng định: “Ông ấy không tới, và sẽ không bao giờ tới đây đâu. Vì cảnh này, dĩ nhiên, cũng là cảnh khủng khiếp ngô bối chứng kiến. Đang ở gần miệng hố, sắp sửa bước qua, sau khi chịu đựng biết bao gian nan, khổ cực, bất thình lình ngô bối nom thấy ông ấy cùng người khác. Phần lớn là bạo chúa độc tài, song trong số cũng có vài cá nhân đặc biệt [e] cư xử hết sức tàn bạo, ác độc trong đời sống riêng tư. Họ tưởng họ sắp đi  lên, nhưng miệng hố không tiếp nhận. Vì bất kể khi nào người xấu xa, tàn nhẫn như thế, hoặc người không đền trả đầy đủ trừng phạt tìm cách chui qua, miệng hố kêu như bò rống.” Rồi anh ấy tiếp lời: “Đúng lúc đó có mấy người hung dữ, mặt tiết ra lửa, mắt nhìn chằm chằm, sát khí đằng đằng, đứng gần nghe tiếng gầm hiểu sự thể bèn nắm mấy người đó kéo đi xa, trong khi Ardiaeus và mấy người khác [616a] họ trói chân, buộc tay, thắt cổ, quăng xuống đất, lóc da xẻ thịt, kéo ra vệ đường, chà trên bụi gai như chà lông cừu; họ nói cho mấy người qua đường hay lý do tại sao làm vậy, rồi cho biết những người này sẽ bị ném xuống đáy địa ngục.” Sau đó Er lên giọng kể tiếp: “Trong biết bao sợ hãi, chứng kiến đủ thứ, đủ loại, sợ hãi này là sợ hãi khủng khiếp hơn hết, sợ nghe tiếng rống lúc mỗi người nhô lên; song ai nấy mừng khôn xiết khi được phép im lặng đi qua.” Đó là phán xét và trừng phạt đối với tội ác vi phạm, đó cũng là tưởng thưởng tương ứng đối với nghĩa cử ở thế giới bên kia.

‘Sau [b] bảy ngày tiêu dao trên đồng cỏ ngày thứ tám linh hồn phải ra đi, tiếp tục hành trình. Trong bốn ngày tiếp theo tới nơi từ đó linh hồn có thể nhìn luồng ánh sáng trải từ trên cao vắt ngang mặt đất và bầu trời, như cột trụ, trông giống hệt cầu vồng, chỉ khác là sáng và rõ hơn. Sau ngày nữa du hành tới chỗ từ đó linh hồn sẽ thấy giữa luồng ánh sáng phần cuối chùm dây trải từ bầu trời, vì là sợi dây của bầu trời, luồng ánh sáng giữ [c] toàn thể đường tròn dính lại với nhau như dây cáp chạy quanh chiều dài chiếc thuyền. Cuối chùm dây treo trục tất yếu, do trục này mọi quỹ đạo xoay quanh; cần trục, móc trục bằng từ thạch còn bầu trục pha từ thạch với chất liệu khác. [d] Bầu trục làm theo cách sau đây. Hình thù giống bầu trục thông thường ngô bối biết; tuy thế ngô bối phải hiểu bộ phận cấu thành Er miêu tả cho bản nhân hay. Xem ra như thể bầu trục gồm bầu lớn rỗng không, bầu thứ hai nhỏ hơn đút vào vừa khít, bầu thứ hai rỗng không để chứa bầu thứ ba, bầu thứ ba chứa bầu thứ tư, tổng số tới tám bầu tựa chồng bát. Vì cả thảy có tám bầu, bầu này nằm vừa vặn trong bầu kia, mép bầu nổi bật như vòng tròn [e] từ phía trên tạo thành mặt phẳng liên tục của bầu duy nhất quay quanh trục, xoay thẳng từ tâm bầu thứ tám.

‘Bầu thứ nhất và ngoài cùng có mép hình tròn rộng nhất; bầu thứ sáu rộng thừ nhì, bầu thứ tư rộng thứ ba, bầu thứ tám rộng thứ tư, bầu thứ bảy rộng thứ năm, bầu thứ năm rộng thứ sáu, bầu thứ ba rộng thứ bảy, bầu thứ nhì rộng thứ tám, hẹp nhất. Vòng tròn bầu rộng nhất đa sắc; vòng tròn bầu thứ bảy sáng nhất; vòng tròn bầu thứ tám [617a] lấy màu sắc phản chiếu từ vòng tròn sáng nhất; vòng tròn bầu thứ bảy sáng thứ nhì; vòng tròn bầu thứ năm sáng bằng và vàng hơn vòng tròn khác; vòng tròn bầu thứ ba trắng nhất về màu sắc; vòng tròn bầu thứ tư hơi đỏ; vòng tròn bầu thứ sáu trắng vào hạng thứ nhì. Trục quay theo chiều vòng tròn cùng chuyển động, nhưng trong khi toàn thể chuyển động, bảy vòng tròn ở trong quay từ từ và ngược chiều với chuyển động của toàn thể. Trong tổng số vòng tròn thứ tám xoay nhanh nhất, vòng tròn thứ bảy thứ nhì, vòng tròn thứ sáu và thứ năm quay cùng tốc độ.

[b] Chuyển động ngược chiều, vòng tròn thứ tư đối với các vòng tròn kia về tốc độ chiếm hàng thứ ba, trong khi vòng tròn thứ tư chiếm hàng thứ ba, vòng tròn thứ hai chiếm hàng thứ năm, chậm nhất.

‘Trục quay trên vế đùi Tất Yếu. Trên đỉnh mỗi vòng tròn có một yêu nữ. Đậu ở đó chuyển động theo vòng tròn yêu nữ thốt ra âm thanh đôc nhất, âm điệu độc nhất; tám giọng ca hợp lại kết thành hòa điệu độc nhất. Gần đó khoảng cách bằng nhau là ba giai nhân, [c] mỗi giai nhân ngồi trên một ngai vàng, ba nữ thần định mệnh, ái nữ Tất Yếu: Lachesis, Clotho và Atropos. Xiêm y trắng tinh, đầu đội vòng nguyệt quế, giai nhân đồng ca nhạc khúc yêu nữ sáng tác, Lachesis hát chuyện quá khứ, Clotho hát chuyện hiện tại, Atropos hát chuyện tương lai. Thỉnh thoảng Clotho đưa tay phải nắm rìa ngoài cùng đẩy trục, trong khi Atropos làm theo cách tương tự đưa tay trái quay riềm bên trong, cùng lúc Lachesis đưa tay trái, đoạn tay phải lần lượt đẩy riềm ngoài, rồi riềm trong. [d] ‘Bây giờ tới nơi linh hồn phải đi thẳng đến gặp Lachesis. Trước tiên người phát ngôn bảo tất cả xếp hàng, khoảng cách bằng nhau, tiếp theo lấy từ vế đùi Lachesis số phiếu vận mạng và mẫu cuộc đời, sau đó bước lên từng bậc tới diễn đàn dõng dạc tuyên bố: “Nghe đây. Nữ thần Lachesis ái nữ kiều diễm Tất Yếu chỉ thị. Linh hồn phù du trong cõi vô thường, các người lại bắt đầu chu kỳ sinh rồi tử. Không thần bản mệnh nào chỉ định cho các người, các người sẽ tự chọn thần bản mệnh. [e] Vong linh sở đắc phiếu vận mạng đầu tiên sẽ là vong linh đầu tiên chọn cuộc đời, cuộc đời đó Tất Yếu sẽ quyết định là của vong linh đó. Đạo đức không có ai làm chủ, đạo đức tự đặt quy luật: mỗi vong linh sẽ sở đắc đạo đức mức độ nhiều hoặc ít tùy theo vong linh đó tôn trọng hay coi thường đạo đức. Trách nhiệm là của vong linh làm việc lựa chọn, không phải trách nhiệm của thần linh.” Dứt lời người phát ngôn tung phiếu vận mạng xuống đám linh hồn, mỗi linh hồn cúi nhặt phiếu rơi bên cạnh, [618a] tất cả đều làm, trừ Er bị cấm không được làm như vậy. Vừa nhặt phiếu số phận mỗi linh hồn biết ngay số nào mình đã chọn. Sau đó người phát ngôn đặt trước hàng linh hồn trên mặt đất mẫu cuộc đời khác nhau, số lượng gấp bội số lượng linh hồn sẽ chọn. Mẫu thuộc đủ loại thích hợp, mẫu cuộc đời súc vật và mẫu cuộc đời con người. Vì trong số có mẫu độc tài tàn ác, có mẫu sống lâu, có mẫu rơi rụng giữa chừng, có mẫu chấm dứt trong nghèo khổ, có mẫu biệt xứ tha phương, có mẫu hành khất ăn mày. Có cuộc đời dành cho đàn ông nổi tiếng nhờ dáng vẻ tuấn tú, thân hình cường tráng, vóc dáng lực lưỡng [b] hoặc do sinh trưởng trong gia đình quyền quý, bề thế, tổ tiên đạo đức, quen biết lớn lao, có cuộc đời dành cho đàn ông không biết tiếng tăm là gì, và cũng có cuộc đời lựa chọn tương tự dành cho đàn bà. Nhưng không có lựa chọn về phẩm chất, vì do nhu cầu cần thiết, mỗi linh hồn phải chấp nhận loại cuộc đời thích hợp với lựa chọn của mình. Dẫu thế trong cuộc đời lựa chọn pha trộn lẫn lộn, mức độ hơn kém khác nhau, giàu có với nghèo khổ, mạnh khỏe với ốm đau, gồm cả chất lượng ở giữa hai cực đoan.

‘Đến đây, [c] Glaucon quý mến ơi, mọi chuyện dường như ngưng đọng, con người trực diện điểm cực kỳ quan trọng. Đó là lý do tại sao việc đầu tiên từng người trong ngô bối phải quan tâm, ấy là từ bỏ mọi hình thức hiểu biết, thay vì thế chỉ lùng kiếm, tìm hiểu hiểu biết giúp ngô bối thấy làm thế nào nhận thức, khám phá người sẽ cung ứng cho ngô bối hiểu biết và khả năng phân biệt cuộc đời tốt đẹp với cuộc đời xấu xa, để luôn luôn và bất kỳ ở đâu cố gắng chọn lựa hướng đi tốt đẹp hơn hết. Ngô bối phải ước tính những gì đã nói về bản chất cuộc đời đạo đức trong khi bàn luận, cân nhắc toàn bộ và từng phần lý luận để xem lý luận đã ảnh hưởng cuộc đời tốt đẹp ra sao, để thấy hậu quả tốt, xấu mạo diện tuấn tú sở đắc khi đi kèm [d] với nghèo nàn, giàu có, hoặc khuynh hướng tính tình khác nhau, và để thấy hậu quả pha trộn khác biệt về sinh ra cao sang hay hèn mọn, thành phần xã hội, đời công, đời tư, sức khỏe, bệnh tật, thông minh, ngu đần trong học hỏi cùng mọi phẩm chất ảnh hưởng tâm trí do bẩm sinh hay thọ giáo. Nếu để ý tất cả yếu tố vừa kể, đồng thời nhớ ra linh hồn cấu tạo như thế nào [e] ngô bối có thể chín chắn chọn lựa cuộc đời xấu xa và cuộc đời tốt đẹp, gọi cuộc đời dẫn tới bất công bất chính là xấu xa, cuộc đời dắt đến công bình chính trực là tốt đẹp. Những cái khác có thể bỏ qua, vì ngô bối đã thấy đây là lựa chọn tốt đẹp hơn hết để sống bây giờ và để chết mai sau. Niềm tin này phải nắm thật chặt, nhất định không rời, nhất định không buông, [619a] khi ngô bối bước vào thế giới bên kia, để có thể vững tâm bình trí, không nao núng mà thản nhiên trước cám dỗ từ của cải hoặc xấu xa tương tự, tránh không rơi vào cuộc đời độc tài bạo chúa hoặc ác nhân, tránh không phạm tội ác xấu xa khủng khiếp, gánh chịu đau khổ nhiều hơn, thay vì thế có thể biết cách làm thế nào lựa chọn trung đạo, tránh cực đoan hai phía, càng xa càng tốt, giữa cuộc đời hiện tại và cuộc đời tương lai, sống cuộc đời như thế mãi mãi. [b] Vì đây là đường chắc chắn hơn hết dẫn tới hạnh phúc cao hơn hết cho con người.

‘Nhưng đúng lúc đó sứ giả từ thế giới bên kia cũng kể cho ngô bối hay người phát ngôn nói thế này: “Ngay cả người đến sau cùng, nếu chọn khôn khéo, sống thận trọng, vẫn có cuộc đời thỏa đáng, không tầm thường, không tồi tệ người đó có thể sẽ rất hài lòng. Người chọn đầu tiên đừng cẩu thả, người chọn cuối cùng đừng thất vọng.” Người phát ngôn vừa dứt lời người với phiếu vận mạng đầu tiên bước ra, tìm mãi chọn ngay kiếp sống tàn bạo hơn hết. Trong lúc điên rồ và tham lam lựa chọn mà không xem xét kỹ lưỡng, người đó không thấy [c] số phận mình là ăn sống các con, phạm tội ác ghê rợn, gánh chịu kinh hoàng. Vừa rảnh để mắt nhìn tấm phiếu người đó đấm ngực thùm thụp, rít kêu than vãn vì sao lại lựa chọn như thế, ngu tối không để ý lời người phát ngôn giải thích, quên hẳn bất hạnh của mình là do lầm lỗi mình phạm, đừng oán trách số phận, thần bản mệnh hay bất kể cái gì mà trách oán bản thân. Người đó là một trong số linh hồn mới rời thiên đình, kiếp trước đã sống cuộc đời trong thành quốc cai trị tốt đẹp, song sở đắc đạo đức là do thói quen, chứ không phải triết lý. Và thực tình tóm lại có thể nói, [d] đa số người lựa chọn trong hoàn cảnh như thế đều từ thiên đình đi xuống, vì linh hồn chưa nếm mùi đau khổ. Trái lại, số người từ lòng đất đi lên, vì đã chịu đựng đau khổ, đã chứng kiến người khác đau khổ, không hấp tấp, vội vã lựa chọn. Vì lý do vừa kể và bởi may mắn trong cuộc rút thăm nên thường  có thay đổi tốt thành xấu và xấu thành tốt đối với đa số linh hồn. Dẫu thế cũng có sự thật là người nào suốt cuộc đời trần thế thành tâm thiện chí kiếm tìm hiểu biết, theo đuổi triết lý, phiếu vận mạng không rơi vào số cuối cùng, vẫn có thể hy vọng, [e] nếu ngô bối tin chuyện Er kể, không những hạnh phúc ở đời này, mà còn được phiêu du từ thế giới bên này sang thế giới bên kia, rồi trở lại, không qua lối đi lởm chởm, gồ ghề dưới âm ti mà xuôi chèo mát mái trên con đường nhẵn nhụi, êm ái dẫn lên thiên đường.

‘Er nói [620a] để mắt theo dõi đông đảo linh hồn lựa chọn cuộc đời quả thực là cảnh tượng đáng nhìn, mỗi linh hồn chọn lựa cuộc đời như thế nào, cảnh tượng khiến thương hại, bật cười và ngạc nhiên. Phần lớn khi lựa chọn linh hồn theo thói quen có từ cuộc đời kiếp trước. Bởi thế anh ấy thấy linh hồn trước kia là Orpheus chọn cuộc đời con thiên nga; chàng không muốn ra đời là con người đàn bà, chàng ghét tất cả đàn bà trên thế gian vì họ chàng chết. Linh hồn Thamyris chọn cuộc đời con họa mi, và anh ấy cũng thấy con thiên nga và mấy con chim hót véo von chọn cuộc đời người đàn ông. Đến lượt chọn linh hồn thứ hai mươi lựa cuộc đời con sư tử; đó là linh hồn Aias, con trai Telamon, [b] không muốn trở lại làm người, vì sực nhớ phán quyết liên hệ tới giáp y. Tiếp theo là Agamemnoncũng vì đau khổ đâm ra thù ghét, ghê tởm nhân loại chọn là chim ưng. Bốc thăm gần khoảng giữa đến lượt linh hồn Atalanta. Thấy vinh dự lớn lao là lực sĩ thể thao, không sao cầm lòng, nàng chọn cuộc đời như thế. [c] Sau nàng anh ấy thấy Epeius, con trai ông Panopeus, đóng vai nữ nghệ nhân tay nghề thành thạo và giữa đám cuối cùng Thersites tức cười đội lốt đười ươi. Tình cờ linh hồn Odysseus nhận chỗ chọn lựa sau cùng. Nhớ lại chìm nổi, gian truân ngày trước, muốn nghỉ ngơi thôi không ham muốn, linh hồn đi vòng quanh khá lâu kiếm cuộc đời thầm lặng của người bình thường, tìm mãi mới thấy, nằm bơ vơ không ai thèm  ngó tới. [d] Chợt nhìn vui vẻ chọn ngay, quân vương nói nếu được chọn đầu tiên quân vương vẫn làm tương tự. Còn nhiều thay đổi nữa, súc vật chọn đời con người, súc vật chọn đời súc vật, người bất công bất chính chọn cuộc đời súc vật hung dữ, người công bình chính trực chọn cuộc đời súc vật hiền lành, đủ thứ trao đổi pha trộn diễn ra.

‘Lựa chọn xong xuôi tất cả linh hồn quay lại trình diện Lachesis theo thứ tự phiếu vận mạng. Nữ thần cấp cho mỗi linh hồn một thần bản mệnh đã chọn để hướng dẫn linh hồn qua cuộc đời và hoàn tất việc lựa chọn. Đầu tiên thần bản mệnh dẫn linh hồn tới gặp Clotho, [e] nữ thần hạ tay phê chuẩn, xoay trục cho quay xác định số phận phiếu ghi và lựa chọn đã dành cho linh hồn. Tiếp theo, sau khi cúi chào nữ thần, thần bản mệnh dẫn linh hồn tới chỗ Atropos xe chỉ làm cho chỉ xe định mệnh linh hồn bất biến, bất dịch. Sau đó, không quay trở lại, linh hồn sẽ lần lượt đi trước ngai vàng Tất Yếu. Tất cả đều đi qua, [621a] cuối cùng tất cả sẽ cùng tới cánh đồng Mê, hơi nóng hừng hực, không khí ngột ngạt, lửa cháy bừng bừng. Vì không có cây cối, không có rau cỏ nhô khỏi mặt đất. Họ dừng lại gần đó, vì bây giờ trời sắp tối, bên bờ sông Quên, nước không bình nào đựng nổi. Tất cả linh hồn cần phải uống chút nước sông này; có linh hồn mê muội lại uống nhiều hơn dung lượng. Uống xong linh hồn quên hết. [b] Sau đó linh hồn đi ngủ. Khoảng nửa đêm động đất rung chuyển, sấm chớp ầm ầm. Bỗng dưng linh hồn bừng tỉnh, nhỏm dậy từ chỗ đang nằm, hối hả như sao băng, lao vào hướng này, hướng nọ để tái sinh. Riêng Er bị cấm không được uống nước sông vừa kể. Anh ấy không hiểu tại sao, không biết chọn hướng nào, và làm thế nào trở lại thể xác. Nhưng bất chợt mở mắt nhìn anh ấy thấy lúc này là bình minh, ánh sáng chan hòa, và anh ấy đang nằm trên giàn hỏa.

‘Bởi thế, Glaucon quý mến ơi, chuyện được bảo tồn tới hồi kết liễu, chuyện không mai một. Chuyện cũng có thể cứu độ, nếu ngô bối tin tưởng, và như vậy ngô bối sẽ vượt qua sông Quên an toàn, [c] không làm linh hồn vấy bẩn. Dù sao, nếu quý hữu lắng nghe, nếu ngô bối tin tưởng, bản nhân cũng xin có ý kiến, và đây là đề nghị. Ngô bối nên tin linh hồn bất tử, linh hồn có thể chịu đựng mọi đau khổ, đón nhận mọi sung sướng. Ngô bối phải luôn luôn tiếp bước đi lên, sử dụng mọi phương tiện trong tầm tay, cư xử đạo đức và sáng suốt theo đuổi công bình chính trực. Như vậy ngô bối sẽ tương thân tương ái với nhau, đồng thời hiệp thông tha thiết với cả thần linh, trong thời gian còn ở nơi đây trên trái đất, và khi đón nhận phần thưởng công bình chính trực trao tặng như lực sĩ bước lên lễ đài tiếp nhận giải thưởng vô địch sau cuộc tranh tài. [d] Vì thế không những suốt cuộc đời trần thế mà suốt cả cuộc phiêu du một ngàn năm bản nhân miêu tả, ngô bối sẽ thấy hạnh phúc tràn trề và thành công trọn vẹn.’

Nguồn bài đăng:

Dự án 1.000.000 ebook cho thiết bị di động Ebook miễn phí tại : www.Sachvui.Com 
Tạo ebook: Tô Hải Triều

Mục lục:

Cộng Hòa (The Republic) - 1

Cộng Hòa (The Republic) - 2
Cộng Hòa (The Republic) - 3