SẮC THÁI VĂN HOÁ QUẢNG BÌNH TRONG CA DAO, TỤC NGỮ

TS LÊ ĐỨC LUẬN- DƯƠNG THỊ KIM PHỤNG 

Quảng Bình là một tỉnh có đặc điểm sinh thái đa dạng: biển, rừng, đồng bằng đã tạo cho vùng đất này có nhiều cảnh quan tươi đẹp: vừa hùng vĩ, vừa nên thơ, nhiều sản vật độc đáo phong phú, tạo điều kiện cho sự hình thành và phát triển cả ba đặc trưng văn hóa: văn hóa núi, văn hóa đồng bằng và văn hóa biển.

Trước hết điều kiện địa lý và môi trường tự nhiên đóng vai trò quan trọng để hình thành nên phẩm chất con người Quảng Bình. Ở Quảng Bình khi nói tới việc cách trở, khó khăn về mặt không gian, nhân dân thường dùng hình ảnh “truông”. Truông là một đặc điểm địa chất của vùng đất này. Truông là một nơi khó qua lại:

Eo truông cách trở khó qua,

  Tam Đa là một, Đại Hòa là hai.

Về mặt lịch sử, xã hội, trong quá khứ, Quảng Bình là khu vực chiên tranh, nội chiến, bị phân ranh, chia cắt. Khi cuộc nội chiến Trịnh - Nguyễn nổ ra, sông Gianh trở thành giới tuyến phân chia Đàng Trong và Đàng Ngoài. Đi qua nơi đây như thử thách lòng dũng cảm, trí thông minh của con người:

Khôn ngoan qua cửa Thanh Hà,

Đố ai có cánh bay qua Lũy Thầy.

Cửa Thanh Hà là cửa sông Gianh, Lũy Thầy là thành lũy do Đào Duy Từ xây dựng ở Đồng Hới để phòng thủ, ngăn chặn hướng tiến công của quân Đàng Ngoài: “Thứ nhất thì sợ Lũy Thầy, Thứ nhì sợ lầy Võ Xá”.

Môi trường khắc nghiệt rèn luyện cho con người Quảng Bình đức tính lao động cần cù, chịu đựng gian khổ. Sự hùng vĩ của núi rừng, sự bao la của biển cả tạo cho con người khí chất khẳng khái, mạnh mẽ. Dấu ấn thiên nhiên in dấu lên tâm hồn họ, tạo cho họ tính cách vừa hào phóng lại vừa khắt khe,vừa âu lo lại vừa hồn nhiên… Trong quá trình dựng nước, Quảng Bình là tỉnh có một số phận lịch sử khá đặc biệt. Thời cổ đại, đây là nơi diễn ra các cuộc chiến giữa Âu Lạc và Lâm Ấp chống Trung Hoa. Thời trung đại, là mảnh đất giao tranh của Chăm và Việt, của Đàng Trong và Đàng Ngoài. Về sau này là mảnh đất chịu nhiều bom đạn của giặc Pháp, giặc Mỹ. Hoàn cảnh ấy khiến con người Quảng Bình có một khả năng đối phó cao, một tinh thần yêu nước và một ý chí sắt đá.

Một nhân tố nữa tác động đến sự hình thành phẩm chất con người Quảng Bình là môi trường văn hóa. Quảng Bình là nơi phức hợp nhiều luồng văn hóa khác nhau: văn hóa Đàng Trong - Đàng Ngoài, văn hóa Phú Xuân, văn hóa Trung Hoa, văn hóa Chăm Pa... tính chất pha trộn này hình thành nên tính cách dễ hoà nhập của con người nơi đây.

Nhân dân Quảng Bình từ xưa đã có truyền thống hiếu học và học giỏi. Có thể kể số tên tuổi tiêu biểu như: học giả Dương Văn An, Nguyễn Hữu Hào, Nguyễn Hàm Ninh, Nguyễn Phạm Tuân, Lưu Trọng Lư, Hàn Mặc Tử... Nhiều làng quê văn vật có từ lâu đời như: Sơn - Hà - Cảnh - Thổ / Văn - Võ - Cổ - Kim. Nơi đây dồn tụ được khí thiêng sông núi để rồi sản sinh ra những danh nhân, những anh hùng của vùng đất “địa linh nhân kiệt”:

Chữ rằng nhân kiệt địa linh,

Đất chung khí tốt mới sinh anh hiền.

Tín ngưỡng của người Việt ở Quảng Bình là tín ngưỡng đa thần. Chất âm tính của văn hóa nông nghiệp dẫn đến hệ quả trong quan hệ xã hội là lối sống thiên về tình cảm, trọng nữ và tín ngưỡng Nữ thần chiếm ưu thế:

Bà vô mười bảy tháng tư,

Vạn lo lập lễ cầu ngư lưới nghề.

Cũng như các vùng quê khác, người dân Quảng Bình thờ linh hồn ông bà, cha mẹ, những người thân trong gia đình:

Đạp xe lấy nước lên đồng,

Lập lăng thờ mẹ ẵm bồng khi xưa.

Thần linh dù được thờ ở đình làng hay các đền, các miếu đều được nhân dân chăm lo, nhắc nhở nhau thờ phụng quanh năm:

Chớ thấy miếu rách bỏ thờ,

Bỏ miếu không thờ tội lắm ai ơi.

Lễ hội mang tính chất tâm linh, giải trí nhưng chứa đựng tư tưởng nhân văn sâu sắc. Ở Quảng Bình có hội bơi trải trên sông Nhật Lệ và sông Kiến Giang theo lệ “Lục niên cạnh độ”:

Kẻ Giàu có quán Đình Thanh,

Kẻ Hạc ta có ba đình ba voi.

Mười tám kéo thuyền xuống bơi,

Mười chín giã bánh, hai mươi rước thần.

Bên cạnh lễ hội bơi thuyền, ở đây còn có nhiều sinh hoạt văn hóa khác:

Người về nhớ trống Kẻ Sen

Nhớ chuông Kẻ Hạc nhớ kèn Thiệu Yên

Bài chòi là một trò chơi văn nghệ. Người dân không cần đi bói toán, họ chỉ chơi bài chòi để biết sự rủi may của năm mới:

Đầu năm bói toán đâu xa,

Bài chòi một hội biết là rủi may.

Phong cách ẩm thực của người dân Quảng Bình là trọng thực chất: “ăn chắc mặc bền”, “Ăn cay uống đắng”, “Ăn ít no lâu, ăn nhiều tức bụng”, ... Thức ăn chủ đạo vẫn là rau củ: “Tối ăn rau đi ngủ, sáng ăn củ đi làm”. Người ta khuyên bảo nhau cách ứng xử: “Ăn nhai, nói kỹ”, “Ăn bớt đọi, nói bớt lời”, “Đừng ăn cháo đá bát”, “Đừng bao giờ ăn gian nói dối”, ... Ăn phải biết lo toan, tính toán: “Ăn củ môn bữa mai, để củ khoai bữa mốt”. Ăn bao giờ cũng gắn liền với làm, ăn để mà làm, “ăn làm” chứ không phải “ăn chơi”: “Ăn cơm cho no, chèo đò Phú Trịch”, hay:

Muốn ăn mật vô rú Trèn,

Muốn xơi ốc đực phải lên thác Đài.

Ăn gắn liền với nói, giao tiếp và ứng xử. Người ta khuyên răn, nhắc nhở nhau nói năng cần phải dùng ngôn ngữ đúng đắn, phù hợp: “Ăn đúng bữa, nói lựa lời”. Họ phê phán những kẻ: “Ăn cúi trôốc, đẩy nôốc kêu làng”.

Món ăn thể hiện bức tranh sản vật và đặc sản của mỗi vùng quê:

Ai lên Tuy Đợi thì lên,

Bún thịt chợ Tréo chớ quên mang về.

Món ăn là niềm tự hào và nỗi nhớ của người con khi đi xa:

Mặt trời đã gác ngọn chuông,

Đi mô cũng nhớ nồi hông cơm bồi.

Nói đến nghệ thuật nấu nướng, tục ngữ có câu: “Cá bống kho tiêu, cá thiều kho ngọt”. Thức ăn chế biến từ cá là chủ yếu và khá đa dạng:

- Cá dở thì hấp hành tươi,

- Cá ngứa thêm nấm, cá buôi thêm ngò.

- Cá thiều mà nấu măng chua,

Một chút canh thừa cũng chớ bỏ đi.

- Muối mè rang với ruốc khô,

Có chết xuống mồ cũng dậy mà ăn.

Trong các ngày tết, ngoài những món ăn truyền thống thì không thể thiếu “ngứa, xoè” là các món từ hai loại cá có nhiều ở vùng biển Quảng Bình:

Tết về câu đối bánh chưng,

Chẳng ham giò chả chỉ ưng Ngứa, Xòe.

Thức uống của người Quảng Bình là nước chè xanh. Chè xanh là một thứ nước uống bổ dưỡng: “Nước chè xanh vừa lành vừa mát”. Người Quảng Bình ai cũng biết đến vùng đất chè Tuyên Hóa:

Ai lên Tuyên Hóa quê mình,

Chè xanh mật ngọt thắm tình nước non

Sự ngọt mát của nước chè hay là vị tình yêu, sự hòa hợp của vợ chồng:

Nước trong pha với chè tàu,

Lấy chồng Đồng Phú không giàu cũng vui.

Uống rượu cũng là dịp để giao tiếp, bày tỏ sự thân tình. Quảng Bình nổi tiếng với hai món ẩm thực: “Sò nghêu Quán Hàu, Rượu dâu Thuận Lý”.

Nghề trồng lúa là nghề chủ đạo. Huyện Lệ Thủy có cánh đồng màu mỡ, được coi là vựa lúa thứ hai của xứ Đàng Trong: “Thứ nhất Đồng Nai, thứ nhì  hai huyện”. Ca dao đã ca ngợi sự trù phú của mảnh đất này:

Lệ Thủy gạo trắng nước trong,

Ai về Lệ Thủy thong dong con người.

Một bài ca dao khác cũng ca ngợi sự ấm no nhờ nghề trồng lúa:

Hoàng Cương ăn tấm cũng no,

Đông viên  có thóc bán cho Kẻ Hoàng.

Ngoài trồng lúa, người Quảng Bình còn biết nuôi trồng thủy sản, chăn nuôi gia súc: “Muốn giàu nuôi cá, muốn khấm khá nuôi heo”. Quảng Bình với đường bờ biển dài, với nhiều loại tôm cá. Nghề đánh bắt cá sớm trở thành nghề chính của cư dân ven biển. Họ biết đóng thuyền, thả lưới, vào lộng ra khơi để khai thác món quà mà thiên nhiên ban tặng:

Tháng bảy nước nhảy lên bờ,

Sắm rớ, sắm đáy đợi chờ làm ăn.

Một số nghề thủ công truyền thống như đan chiếu, làm nón đã thành thương hiệu: “Chiếu cói An Xá, nón lá Quy Hậu”. Người dân biết tận dụng môi trường tự nhiên để làm các nghề phụ: “Trong làng đi tranh đi củi, ngoài nghề đi dũi đi câu”. Việc buôn bán cũng rất phát triển, chợ Ba Đồn là chợ khá nổi tiếng:

Ba Đồn là chợ xưa nay,

Tụ nhân tụ hóa mười ngày một phiên.

Chợ không chỉ là nơi trao đổi, buôn bán hàng hóa mà còn là nơi gặp gỡ, giao lưu tình cảm:

Chợ Sạt một tháng ba phiên,

Không đi thì nhớ lời nguyền bạn quen.

Trong đời sống tinh thần, con người sống thiên về tình cảm, quý trọng nề nếp gia phong. Họ coi tình cảm gia đình là thiêng liêng. Con cái luôn có ý thức chăm lo, phụng dưỡng cha mẹ:

Ba đồng một khứa cá buôi,

Cũng mua cho được mà nuôi mẹ già.

Đặc biệt là tình cảm của nàng dâu với mẹ chồng:

Mẹ già là mẹ của anh,

Ăn cơm có cá, có canh rau bầu.

Hạt gạo lúa dâu xót hai đầu cho trắng,

Tôm phơi một nắng bóc vỏ nấu canh.

Múc nước trong xanh để mẹ già tắm mát…

Trong quan hệ xã hội, người lớn luôn khiêm nhường trong ứng xử, sống hài hòa, không gây hiềm khích với làng trên xóm dưới. Cách ứng xử mềm dẻo, tránh sự căng thẳng: “Rây (dây) chùn khó đứt” với phương châm:

Nhịn chắc một chút cho xinh

Ai sợ chi mình, mình sợ chi ai

Lời ăn tiếng nói hàng ngày của người Quảng Bình tuy không ngọt ngào nhưng nó ẩn chứa sự chân tình, cởi mở. Ngay từ thuở còn thơ, cha mẹ đã dạy con cái cách ăn nói sao cho lễ phép: “Gọi thì dạ, bảo thì vâng”. Hoặc là: “Nói thì thưa trước, dạ sau”…

Phong tục tập quán của người Quảng Bình vừa mang dấu ấn đồng bằng nông nghiệp, vừa pha trộn với văn hóa núi rừng và biển cả. Ăn thì ham chắc, mặc thì ham bền, ở thì giản dị, giao thiệp thì chân thật và mến khách. Tình cảm chân tình, hiếu nghĩa. Nét đẹp của tín ngưỡng thể hiện sự tôn kính, biết ơn. Sống trong khó khăn, chiến tranh nên nghèo khó cứ đeo đẳng con người vùng đất này nhưng họ vẫn không hề nhụt chí, phiền não mà luôn ham sống, yêu đời, chấp nhận thử thách để vượt lên.

Qua ca dao, tục ngữ, văn hóa dân gian Quảng Bình đã thể hiện một dấu nhấn khá đậm nét của người Việt ở miền Trung, đóng góp một nét phong cách văn hóa của đất này với khu vực văn hóa Bắc miền Trung nói riêng và văn hóa vùng miền Trung nói chung.

Tài liệu tham khảo

1. Dương Văn An (2001), Ô Châu Cận Lục, Nxb Thuận Hóa, Huế.

2. Thanh Ba (Chủ biên - 2000), Quảng Bình - Nước non huyền diệu, Nxb TP. Hồ Chí Minh.

3. Phan Kế Bính (2004), Việt Nam phong tục, Nxb TP. Hồ Chí Minh.

4. Nguyễn Thế Hoàn (Chủ biên - 2001), Giá trị tinh thần truyền thống con người Quảng Bình, Nxb Thuận Hóa, Huế.

5. Trần Hùng (Chủ biên - 1996), Văn học dân gian Quảng Bình, Nxb VHTT - Sở Văn hóa và Thông tin Quảng Bình.

6. Trần Hùng (1996), Trên đường tiếp cận một vùng văn hóa, Nxb Văn hóa.

7. Trần Kinh, Nguyễn Kim Chi (2001), Quảng Bình - Thắng - tích - lục, Nxb, VHTT - Sở Văn hóa và Thông tin Quảng Bình.

8. Văn Lợi (Chủ biên), Nguyễn Tú (sưu tầm, biên soạn) (2001), Địa chí văn hóa miền biển Quảng Bình, Nxb VHTT - Sở Văn hóa và Thông tin Quảng Bình.

9. Trần Ngọc Thêm (1999), Cơ sở văn hóa Việt Nam, Nxb Giáo dục.

10. Nguyễn Tú (2007) (sưu tầm và biên soạn), Những nét đẹp về văn hóa cổ truyền Quảng Bình, Nxb Thuận Hóa - Hội Văn học Nghệ thuật Quảng Bình.