Đồng bằng châu thổ Thanh Hóa được bồi đắp bởi phù sa của hai con sông lớn là sông Mã và sông Chu. Nằm giữa nơi hội tụ của hai dòng sông ấy, Thiệu Hóa trở thành trái tim của đồng bằng Thanh Hóa, vùng lõi của văn minh sông Mã và cũng là cái nôi của văn hóa xứ Thanh với các địa danh nổi tiếng: núi Đọ của thời tiền sử, đất cổ Giàng, đất Bối Lý từ thuở xa xưa.
Khác với các đồng bằng khác như châu thổ sông Hồng hay sông Cửu Long, địa hình Thiệu Hóa bị chia cắt bởi các dãy núi nhỏ và các vùng bãi ven sông, tạo nên cảnh quan đa dạng, vừa có đồng bằng trù phú, vừa có núi non uốn khúc hữu tình.
Các ngọn núi nổi tiếng gồm:
• Núi Nuông (Thiệu Long): nơi có di chỉ khảo cổ học đá cũ và đồ đồng Đông Sơn.
• Núi Go (Thiệu Châu): phát hiện nhiều hiện vật bằng đá, đồng.
• Núi Là (Thiệu Tiến): có hang động tương truyền là căn cứ nghĩa quân Cần Vương.
• Núi Mấu, núi Đoài (Thiệu Thành): gắn với truyền thuyết Thần Cụt đánh cờ.
• Và đặc biệt là ba ngọn núi nổi tiếng: Núi Đọ, Núi Bàn A, Núi Bằng Trình.
1. Núi Đọ
Núi Đọ (còn gọi Quy Sơn) nằm bên hữu ngạn sông Chu, thuộc xã Thiệu Thành, được xem là ngọn núi chủ của toàn vùng Thiệu Hóa. Hình thế núi giống con rùa vươn cổ uống nước, được xếp trong “Bàn A thập cảnh” với danh xưng “Linh quy hí thủy”.
Năm 1960, các nhà khảo cổ học đã phát hiện tại đây di chỉ văn hóa sơ kỳ đá cũ — di tích của người nguyên thủy đầu tiên trên đất Việt Nam. Cũng ở khu vực này còn tìm thấy nhiều hiện vật văn hóa Đông Sơn bằng đồng (trống, thạp, rìu, mác, đồ trang sức…) và mộ táng Hán, chứng minh nơi đây là trung tâm cư trú liên tục từ thời tiền sử đến cổ đại.
2. Núi Bàn A (Bàn A Sơn)
Núi Bàn A, còn gọi là núi Vồm, thuộc xã Thiệu Khánh, là danh thắng bậc nhất xứ Thanh. “Đại Nam nhất thống chí” mô tả:
“Nửa ngọn bên tả qua hẻm là núi Bằng Trình, nửa ngọn bên hữu chặn sát bờ sông; đỉnh núi cao vút, có phiến đá vuông vừa một người ngồi. Vua Lê Thánh Tông từng tới du ngoạn, đề thơ ngợi cảnh.”
Nhiều danh sĩ như Lê Thánh Tông, Lê Hiến Tông, Trịnh Sâm, Ngô Thì Sĩ… đều đề vịnh về cảnh đẹp nơi đây. Ngô Thì Sĩ từng khắc ba chữ “Bàn A Sơn” lên vách núi, lập danh “Bàn A thập cảnh” gồm các cảnh: Khánh Bằng liệt chướng, Linh quy hí thủy, Thạch tượng dục hà, Cổ độ kỳ đình, Giang trung mục phố…
Dưới chân núi là chùa Đại Hùng (chùa Vồm), nơi gắn với truyền thuyết ông Vồm, người có sức mạnh phi thường, cùng nghề gốm Vồm nổi tiếng khắp vùng.
3. Núi Bằng Trình (Thái Bình Sơn, núi Trịnh)
Đối diện với núi Bàn A, núi Bằng Trình thuộc xã Bằng Trình, là nơi chúa Trịnh Sâm từng dừng chân và đề thơ ca ngợi cảnh sắc:
“Sơn thủy hồi hoan giác hữu tình…
Thiều bạch tùy xa tụng thái bình.”
Tác giả Phan Huy Chú cũng viết trong “Lịch triều hiến chương loại chí”:
“Hai sông chầu trước, hai núi ôm quanh, cảnh trí thật thoáng rộng và kỳ vĩ.”
4. Các con sông
Sông Chu (còn gọi là sông Lương, sông Sủ, sông Phủ, sông Lam) là dòng sông chính chảy suốt chiều dài 25 km qua huyện Thiệu Hóa, đóng vai trò mạch máu của đồng bằng.
Sông Mã chảy qua Thiệu Quang, Thiệu Thịnh, Thiệu Dương khoảng 14 km, hợp lưu với sông Chu tại Ngã Ba Giàng – trung tâm cổ xưa của đô thị Dương Xá.
Ngoài ra còn có sông Mậu Khê, sông Cầu Chày, sông Mạn Định — các nhánh nối dài của hệ thống thủy văn cổ.
II. LỊCH SỬ HÌNH THÀNH VÀ BIẾN ĐỔI HÀNH CHÍNH
Theo thư tịch cổ:
• Thời Hán, Thiệu Hóa thuộc huyện Tư Phố của quận Cửu Chân.
• Thời Tùy, thuộc huyện Quân An.
• Thời Đường, đổi tên thành huyện Quân Ninh.
• Thời Trần – Hồ, đất này thuộc huyện Lương Giang, trấn Thanh Đô.
• Thời Lê sơ (1428), Lương Giang thuộc phủ Thiệu Thiên trong Thanh Hóa thừa tuyên.
• Đoan Khánh (1505–1509) đổi thành huyện Thụy Nguyên do phủ Thiệu Hóa kiêm lý.
• Gia Long (1815) đổi phủ Thiệu Thiên thành phủ Thiệu Hóa; từ đây tên Thiệu Hóa chính thức xuất hiện.
• Thành Thái 12 (1900) bỏ tên Thụy Nguyên, lấy tên phủ Thiệu Hóa, tương đương cấp huyện.
• Sau Cách mạng 1945, Thiệu Hóa trở thành đơn vị hành chính cấp huyện.
• Năm 1977, chia tách thành Đông Thiệu (hợp với Đông Sơn) và Thiệu Yên (hợp với Yên Định).
• Năm 1996, tái lập huyện Thiệu Hóa như cũ.
• Từ 1/7/2025, theo chủ trương sắp xếp đơn vị hành chính, huyện Thiệu Hóa chính thức giải thể.
III. KINH TẾ – XÃ HỘI VÀ TRUYỀN THỐNG VĂN HÓA
1. Kinh tế
Thiệu Hóa là vùng nông nghiệp trọng điểm của tỉnh Thanh Hóa.
• Cây lúa là cây trồng chủ lực; ngoài ra còn phát triển mạnh cây màu, mía, dâu tằm, lạc, khoai, bông.
• Nghề thủ công truyền thống phong phú:
• Đúc đồng: làng Chè (Thiệu Trung).
• Dệt vải, dệt nhiễu: Hồng Đô, Cổ Đô.
• Gốm: làng Chành (Thiệu Khánh).
• Rèn, rèn bừa: Ngô Xá Hạ, Thiệu Phúc.
• Đan cót: làng Giàng.
• Nấu mật mía: Dương Hòa (Thiệu Hưng).
Các câu ca dân gian còn lưu truyền:
“Đồng nát thì về Chè Đông,
May váy đánh cồng mua vải Phù Nguyên.”
“Đẹp nhất là lụa Cổ Đô,
Mênh mông bể sở bãi ngô Kẻ Phùng.”
2. Văn hóa và con người
Là vùng đất cổ, Thiệu Hóa lưu giữ nhiều địa danh Kẻ, Cổ, Chiềng, Chạ — dấu tích văn hóa bản địa lâu đời: Kẻ Giàng, Kẻ Chè, Kẻ Khoai, Cổ Ninh, Kẻ Vạc…
Kho tàng văn hóa phi vật thể phong phú với truyền thuyết, ngạn ngữ, tục ngữ, ca dao, lễ hội, trò diễn dân gian.
Ví dụ:
“Kiệu làng Lòng, cồng làng Bái,
Gái làng Tra, ma làng Vạc,
Trai Vạn Hà, gái Tra Thôn,
Cổ làng Vồm, mồm làng Trịnh.”
3. Các danh nhân tiêu biểu
Thiệu Hóa là vùng địa linh nhân kiệt, quê hương của nhiều danh nhân nổi tiếng:
• Dương Đình Nghệ (Thiệu Dương) – người khôi phục nền độc lập dân tộc thế kỷ X.
• Thái hậu Dương Vân Nga – bậc mẫu nghi hai triều Đinh – Lê.
• Lê Văn Hưu (Thiệu Trung) – nhà sử học đầu tiên của Việt Nam, tác giả “Đại Việt sử ký”.
• Nguyễn Quán Nho (Vạn Hà) – Trạng nguyên, Tham tụng triều Lê Trung Hưng, được dân tôn “Tham tụng Vạn Hà, bách tính âu ca”.
• Cùng nhiều vị khoa bảng khác: Đào Tiêu, Nguyễn Mộng Tuân, Lê Quát, Lê Giốc, Đinh Đàm, Lê Khắc Tháo…
IV. KẾT LUẬN
Thiệu Hóa là một trong những vùng đất cổ quan trọng nhất của xứ Thanh, nơi giao hòa giữa hai dòng sông lớn, kết tụ tinh hoa địa linh nhân kiệt.
Từ văn hóa núi Đọ tiền sử, văn minh Đông Sơn, đến truyền thống khoa bảng, nghề nghiệp, văn hóa dân gian, Thiệu Hóa đã để lại một di sản đặc sắc, tiêu biểu cho đồng bằng Thanh Hóa.
Dù tên hành chính có thể thay đổi, nhưng tên đất – tên người Thiệu Hóa vẫn sẽ sống mãi trong ký ức xứ Thanh.
TÀI LIỆU THAM KHẢO (trích dẫn trong văn bản)
• Đại Nam nhất thống chí ;
• Đồng Khánh dư địa chí;
• Thanh Hóa tỉnh chí;
• Tập thơ, văn bia, thơ ngự chế các triều đại (trích dẫn ghi trong phần mô tả danh thắng).
* Facebook Ngo Hoai Chung “Các huyện tỉnh Thanh Hoá trước ngày giải thể huyện 01/7/2025”
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét