QUYỂN 10 - LƯU BÀNH LIÊU LÝ
LƯU NGỤY DƯƠNG TRUYỆN
Lưu Phong, Bành Dạng, Liêu
Lập, Lý Nghiêm, Lưu Diễm, Ngụy Diên, Dương Nghi.
BÀNH DẠNG TRUYỆN
Bành Dạng tự Vĩnh Niên, người Quảng Hán, mình cao tám thước, dung
mạo rất tuấn tú, tĩnh cách kiêu ngạo, coi thường phần lớn mọi người, riêng chỉ
kính trọng Tần Tử Sắc ở cùng quận. Viết thư tiến cử (Tần Mật) với Thái Thú Hứa
Tĩnh rằng: ”Xưa Cao Tông mơ Phó Thuyết(1), Chu Văn cầu Lữ Thượng(2). Do vậy đến
thời Hán Tổ mới thu nạp những người ăn lộc cả từ trong đám người áo vải. Nhờ đó
mà khởi xướng được nghiệp đế vương truyền lại cho đời sau chắp nối chấn hưng
huân nghiệp của mình. Nay Minh Côngnghiêm trang khảo sát cổ học đến tận cùng,
lại được thận linh thuận cho nắm giữ quyền hành. Làm việc công lưu lại đức
sáng, cư xử chớ dứt đường ân trạch. Miếu thiêng xây từ chỗ ban đầu, đạo nghĩa
phẩm bình ngay từ thưở mới dựng lên. Chỉ có điều lông cánh còn chưa đủ vậy(3).
Kính xem đến ẩn sĩ Tần Mật ở Miên Trúc, trong lòng có chứa đức lớn của Trọng Sơn(4),
việc làm có tính chính trực của Tuyển Sanh(5). (Ông ta) Gối đầu lên đá, uống
nước dưới sông, ngâm vịnh giữa cảnh cơ hàn, giữ yên đường lối nhân nghĩa, an
nhiên thắp sáng vùng khí hạo nhiên, khí phách cao thượng, hành sự tiết tháo,
giữ lòng không suy suyển, dù là ẩn sĩ thời xưa cũng không hơn được vậy. Nếu
Minh Công có thể vời được người này thì tất có được người danh dự lỗi lạc biết
nói lời trung trực. Công nghiệp to lớn, lợi ích sâu dày, tạo nên thành tích lập
được huân lao, rồi mới đượcghi lại thành tưu nơi Vương Phủ, thanh danh truyền
đến đời sau, cũng chẳng phải tốt lắm sao!”
Dạng ra làm quan ở châu, chức vị chẳng qua Thư Tá. Sau lại bị mọi
người dèm pha chê bai với Châu Mục Lưu Chương. Chương cắt tóc đóng gông Dạng
như tội đồ bị bắt. Lúc ấy Tiên Chủ vào Thục, ngược sông đi lên phía bắc. Dạng
muốn dâng lời thuyết phục Tiên Chủ, bèn đến yết kiến Bàng Thống. Thống với Dạng
không quen biết nhau từ trước, lại đúng lúc có khách đến, Dạng đi thẳng lên
giường Thống mà nằm, bảo Thống rằng: ”Chờ hết khách rồi cùng ngài đàm luận hay
hơn.” Khi khách của Thống về hết, Thống đến gần chỗ Dạng ngồi, Dạng lại đòi
Thống cho ăn, rồi mới đàm luận. Lại nhân
đó ngủ lại trong nhà Thông đến hôm sau. Thống rất quý Dạng mà Pháp Chính vốn
trước cũng đã biết Dạng. Hai người bèn cùng chiêu dụ Dạng cho Tiên Chủ. Tiên
Chủ cũng lấy làm lạ, mấy lần ra lệnh cho Dạng giảng giải thuyết minh việc quân
cơ, chỉ bảo cho các tướng.Những người nhận lệnh sai khiến đều khen ngợi, hiểu
biết mỗi ngày một tăng thêm. Sau khi bình định Thành Đô, Tiên Chủ lĩnh chức Ích
Châu Mục, đề bạt Dạng làm Trị Trung Tòng Sự. Dạng bước đầu thăng tiến, một sớm
đã thành ra bậc trên của người trong châu, dáng vẻ ngạo mạn phóng túng, rất hay
tỏ thái đọ vênh vang tự mãn. Gia Cát Lượng bề ngoài qua lại chào mời Dạng nhưng
bên trongkhông hoà hợp thân thiện, thương mật nói với Tiên Chủ, Dạng lòng lớn
chí cao, khó có thể gìn giữ yên ổn được. Tiên Chủ đã kính trọng tin tưởng Lượng
bèn tăng cường kiểm tra hành vi của Dạng, tình cảm dần dần thưa thớt, cuối cùng
giáng chức Dạng làm Giang Dương Thái Thú.
Dạng nghe tin phải ra ngoài đảm đương công việc, trong lòng không
vui, bèn đến thăm Mã Siêu. Siêu hỏi Dạng rằng: ”Ông tài năng đầy đủ, ưu tú hơn
người. Chúa Công đối đãi rất đặc biệt. Địa vị đang cùng với Khổng Minh, Hiếu
Trực các người đều chân ngang hàng cùng bước, lẽ nào lại phải ra ngoài nhận một
quận nhỏ, làm lỡ làng niềm trông ngóng của mọi người ngày nay vậy?” Dạng nói:
”Lão Cách lú lẫn ngang ngược, đáng để lại bàn đến chăng!”
Dương Hùng(6) phương ngôn nói: Kê, Tai, Can, Đô, Câu, Cách ấy là
già (lão) đó. Quách Phác(7) chú giải rằng: Người già da và lông trên cơ thể đều
khô héo, tiều tuỵ. Thần Tùng Chi thấy da bỏ hết lông gọi là Cách (da thuộc).
Người xưa thường dùng Cách (da thuộc) để dùng trong việc binh, vì
vậy mới có chữ Binh Cách (chỉ áo giáp hoặc việc quân). Chữ Cách dùng giống như
chữ Binh. Dạng chửi Bị là Lão Cách giống như nói Lão Binh (tên lính già).
Lại bảo Siêu rằng: ”Ngài ở ngoài, tôi ở trong, thiên hạ không đủ để
an định hay sao.” Siệu bị bó buộc lúc xa nhà mới theo về, vẫn thường có ý lo
sợ, nghe lời Dạng rất kinh hoảng, lặng im không đáp. Dạng đi về, Siêu làm biểu
kể rõ lời Dạng. Dựa vào đó bắt Dạng giao cho Hữu ti.
Dạng ở trong ngục viết thư gửi Gia Cát Lượng rằng: ”Kẻ hèn này
trước từng phụng sự cho các chư hầu. Chỉ vì Tào Tháo bạo ngược, Tôn Quyền vô đạo,
Chấn Uy(8) u mê hèn yếu, đương thời chỉ mình Chúa Công có khi độ vương bá cho
nên tôi bèn máu chóng thay đổi, coi khinh việc tiến thân. Khi Chúa Công sang
tây, kẻ hèn này nhờ Pháp Hiếu Trực khoe khoang hộ cho, lại được Bàng Thống ở
giữa châm chước, cuối cùng được tới bái phỏng Chúa Công, khoa chân múa tay bàn
bạc, Phân tích công việc thời thế, giảng giải đạo nghĩa vương bá, xây dựng kế
hoạch giành lấy Ích Châu. Chúa Công cũng dự tính già dặn, suy nghi sáng suốt,
liền đồng ý ngay rồi khởi sự.Kẻ hèn này ở châu quê đây không tránh được thói
thường, vẫn buồn rầu vì nỗi khổ bị vu hãm, nay bỗng được gặp hội gió mây, bắn
tên trúng đích, cầu minh chúa được minh chúa, thực hiện được nguyện vọng, hiển
lộ được tiếng tăm. Từ trong đám áo vải cất mình thành quốc sĩ, riêng trộm nghĩ
lầm mình là kẻ tài ba. Phận làm con được đối dãi nồng hậu như thế, ai lại còn
hơn được nữa. Thần Tùng Chi nghĩ: ”Phận làm con được đối đãi nồng hậu” câu này
là Dạng nói Lưu Chủ lấy ân tình sâu nặng dành cho con cái mà đối xử với mình.
Vì vậy đoạn sau của thư này có chỗ viết rằng: ”Phụ bạc người cha từ ái của
mình, tội đáng trăm lần chết”.
Dạng một sớm điên rồ bội bạc, tự mong bị băm vằm làm con quỷ bất
trung bất nghĩa. Tổ tiên ta có câu rằng tai trai giữ bản đồ thiên hạ, tay phải
tự đâm vào yết hầu, dù là thằng ngu cũng không làm. Hống chi kẻ hèn nàycòn hơi
biết phân biệt đâu là gạo, đâu là đỗ! Sở dĩ có ý dường như oán vọng, không tự
do lường lấy thân, cẩu thả nghĩ mình là người quan trọng trong trong cuộc trung
hưng mà có lời đàm luận lúc sắp đến Giang Dương, là vì không hiểu ý của Chúa
Công, tình cảm đột nhiên kích động, lại có phần ngấm hơi men, thật đã lỡ lời
nói ra chữ ”lão”. Đấy là chỗ nông cạn dốt nát thấp kém trong suy nghĩ của kẻ
hèn này vậy. Chúa Công thật ra chưa già. Vả chăng người xây đại nghiệp há ở chỗ
già hay trẻ. Tây Bá(9) tuổi đến chín mươi, trong khoảng ấy có lúc chờ ý chí suy
sụt hay sao. Phụ bạc người cha từ ái của mình, tội đáng trăm lần chết vậy. Đến
như lời nội ngoại(10), chỉ là mong khiến cho Mạnh Khởu lập được công lao nơi
các châu phương bắc, chung sức với Chúa Công, cùng dánh Tào Tháo mà thôi, há
dám có ý gì khác đâu? Mạnh Khởi giảng
giải câu ấy nhưng mà không phân biệt ý nghĩa bên trong, thật làm cho người ta
phải đau lòng vậy. Xưa tôi với Bàng Thống thường cùng thề ước, gần như theo sau
dấu chân túc hạ, tận tâm với sự nghiệp của Chúa Công, đuổi theo thanh danh
người đời trước, ghi lại công tích vào tre lụa. Thống bất hạnh đã mất, kẻ hèn
nay hư hỏng tự chuốc lấy tai hoạ. Đấy là do mình huỷ hoại lấy mình, lại còn oán
trách được ai! Túc hạ là Y, Lữ thời nay nên cùng Chúa Công mưu tính công việc
cho thật tốt, làm nên đại sự.Trời soi tỏ đất chứng minh, thần linh có thiêng
liêng, xét kỹ lời tôi nói lúc này! Kính khiến cho túc hạ hiểu rõ chân tình của
kẻ hèn này mà nỗ lực hành sự vậy. Bảo trọng! Bảo trọng!”’ Dạng bị tội chết, lúc
ấy mới ba mươi bảy tuổi.
LƯU PHONG TRUYỆN
Lưu Phong, vốn là con của La hầu họ Khấu, là cháu ngoại của Lưu thị
ở Trường Sa. Tiên chủ đến Kinh châu, bởi chưa có người kế tự, mới nhận Phong
làm con nuôi. Khi Tiên chủ vào Thục, từ Hà Manh quay về tấn công Lưu Chương,
bấy giờ Phong mới ngoài hai mươi tuổi, có võ nghệ, khí lực hơn người, được cầm
binh cùng với bọn Gia Cát Lượng-Trương Phi ngược sông tiến về phía Tây, thắng
trận ở xứ ấy. Ích châu đã định, Tiên chủ lấy Phong làm Phó quân Trung lang
tướng.
Khi trước, Lưu Chương phái người ở Phù Phong là Mạnh Đạt làm phó
cho Pháp Chính, mỗi người mang theo hai nghìn người, sai đến nghênh đón Tiên
chủ(11), Tiên chủ nhân đó lệnh cho Đạt lĩnh số binh ấy, lưu lại đóng ở Giang Lăng.
Sau khi bình Thục, lấy Đạt làm Thái thú Nghi Đô. Năm Kiến An thứ hai mươi bốn,
lệnh cho Đạt từ phía Bắc Tỷ Quy tấn công Phòng Lăng, Thái thú Phòng Lăng là
Khoái Kỳ bị quân của Đạt giết tại chỗ, Đạt lại tiến công Thượng Dung, Tiên chủ
sợ một mình Đạt khó nên việc, bèn sai Phong từ Hán Trung xuôi theo Miện Thuỷ
hợp với quân của Đạt, cùng với Đạt hội quân ở Thượng Dung. Thái thú Thượng Dung
là Thân Đam dẫn binh sỹ ra hàng, đưa vợ con cùng họ tộc đến ở Thành Đô(12).
Tiên chủ thăng Đam làm Chinh Bắc tướng quân, lĩnh chức Thái thú Thượng Dung
tước Viên hương hầu như cũ, lấy em của Đam là Nghi làm Kiến tín tướng quân,
Thái thú Tây Thành, đổi Phong làm Phó quân tướng quân.
Bởi Quan Vũ vây Phàn Thành-Tương Dương, liên tục gọi
Phong-Đạt, lệnh phải phát binh trợ giúp.
Phong-Đạt từ chối rằng sơn quận mới theo về, chưa dám kinh động, không theo
lệnh Vũ. Đến khi Vũ bại trận, Tiên chủ oán giận hai người. Gặp lúc Phong với
Đạt giận nhau bất hoà, Phong định cướp cờ và trống của Đạt(13). Đạt đã sợ tội,
lại căm giận Phong, bèn dâng biểu từ biệt Tiên chủ, dẫn binh ở đó tới hàng
Nguỵ.
Nguỵ lược chép lại bài biểu từ giã Tiên chủ của Đạt rằng: “Cúi mong
điện hạ sớm dựng nghiệp Y-Lã, theo được công nghiệp của Hoàn-Văn(14), khởi đầu
đại sự, mượn thế Ngô-Sở, bởi thế được những kẻ sỹ nhìn xa hiểu rộng theo
về(15). Thần từ lúc theo về đến nay, tội lỗi chất chồng như núi, thần còn tự
biết như thế, huống hồ bậc quân vương! Nay vương triều hưng thịnh, anh tài đầy
rẫy, mà thần thì trong không có tài phò tá, ngoài không đủ tài làm tướng, thế
mà được xếp vào hạng công thần, tự lấy làm hổ thẹn lắm vậy. Thần nghe rằng Phạm
Lãi biết lui về ở ẩn, chu du nơi Ngũ Hồ; Cữu Phạm tạ tội, quanh quẩn trên
sông(16). Ôi, khi gặp gỡ xum họp, cũng là lúc xin khất thân bái biệt. Là cớ vì
sao? Ấy bởi đã biết sâu sắc đến cái lẽ tiến lui tan hợp vậy. Phương chi thần là
kẻ ti bỉ, chẳng có công lao to lớn, đem thân vương vào việc đời, trộm ái mộ các
bậc tiên hiền, nghĩ sâu xa lại càng thêm xấu hổ. Xưa Thân Sinh chí hiếu mà bị
người thân ngờ vực, Tử Tư chí trung mà bị quân vương tru diệt, Mông Điềm mở
mang bờ cõi mà chịu đại hình, Nhạc Nghị phá Tề mà vô cớ bị kẻ nịnh thần xúc
xiểm dèm pha(17), thần mỗi khi đọc sách ấy, không khỏi cảm khái bùi ngùi rơi
lệ, mà nay thân mình cũng như vậy, lại càng cảm thấy xa xót thương đau. Vì sao
đây? Việc Kinh châu nghiêng đổ, đại thần thất tiết, trăm người không về được
một. Thần nghĩ rằng, tự trả lại đất Phòng Lăng-Thượng Dung, mà giữ lấy tấm
thân, buông mình tại ngoại. Cúi mong điện hạ rủ thánh ân, xót thương tâm cảnh
của thần, mà đoái thương cho việc thần đã làm vậy. Thần là kẻ tiểu nhân, chẳng
thể thuỷ chung, biết sai mà vẫn làm, đâu dám chối mình không có tội! Thần thường
nghe rằng tuyệt giao thì không nói xấu nhau, kẻ bầy tôi bỏ đi cũng chẳng nên ta
oán, thần nhớ lời người quân tử dạy thế, mong quân vương hãy cố gắng lên.”
Nguỵ Văn đế khen Đạt có phong tư tài mạo, lấy làm Tán kỵ Thường
thị, Kiến vũ tướng quân, phong làm Bình Dương Đình hầu. Lại gộp ba quận Phòng
Lăng-Thượng Dung-Tây Thành làm quận Tân Thành, lấy Đạt làm Thái thú Tân thành.
Rồi phái Chinh nam Tướng quân Hạ Hầu Thượng, Hữu tướng quân Từ Hoảng cùng với
Đạt đánh Phong.
Đạt gửi thư cho Phong rằng: “Cổ nhân có câu: ‘Sơ bất gián thân, tân
bất gia cựu(18). Thế nên người trên sáng suốt mà kẻ dưới chính trực, thì lời
dèm pha nhảm nhí chẳng thể được thi hành. Còn như bậc quân chủ quyền biến quỷ
quyệt, dù là cha hiền yêu con, thì dẫu có là trung thần có công cũng lo mắc
hoạ, hiếu tử có lòng nhân cũng gặp nguy nan, Chủng-Thương-Bạch Khởi-Hiếu Kỷ-Bá
Kỳ, đều là hạng ấy vậy(19). Những việc như thế, chẳng phải cốt nhục dính liền,
chung vui chung lo trong hoạn nạn hay sao. Ngờ rằng khi lòng yêu đã hết thì
tình thân sẽ đổi thay, cũng là lúc có lời gièm pha ly gián, dẫu biết trung thần
chẳng thể rời bỏ chúa, hiếu tử chẳng thể lìa cha. Song vì cái lợi hơn người,
thân thích còn biến ra thù nghịch, huống chi chẳng phải là kẻ thân gần! Xưa kia
Thân Sinh-Vệ Cấp-Ngự Khấu- Sở Kiến ở cái thế nhận ngôi kế thừa, đang được lập
làm nối tự chính thống, mà còn như thế(20). Nay túc hạ cùng Hán Trung Vương, về
đạo lý chỉ là kẻ qua đường mà thôi, thân chẳng phải cốt nhục mà nắm giữ thế nắm
quyền, nghĩa chẳng phải vua tôi mà ở ngôi cao, chinh chiến lập uy ở xa thì bị
đối xử thiên lệch, ở gần chỉ giữ danh hiệu Phó quân, xa gần đều nghe được như
thế. Bởi đã lập A Đẩu làm Thái tử, những kẻ có tri thức đều thấy lạnh lòng. Nếu
như Thân Sinh theo lời Tử Dư, hẳn đã làm thái bá; Vệ Cấp nghe mưu của em, chẳng
phụ thân nào có thể trách chê(21). Lại như Tiểu Bạch bôn tẩu ra ngoài, khi trở
về được làm Bá; Trùng Nhĩ vượt tường, mà sau này phục nghiệp(22). Tự xưa đã
thế, chẳng phải chỉ bây giờ mới có vậy. Kẻ có trí quý ở chỗ tránh được hoạ,
sáng suốt hơn người ở chỗ sớm thấu hiểu lý lẽ; kẻ hèn này liệu rằng Hán Trung
Vương lo việc yên định bên trong, mà ngờ vực kẻ ở bên ngoài; lo việc yên định
thì trong lòng cố chấp, ngờ vực kẻ khác thì sinh lòng sợ hãi; họa loạn dấy lên,
chưa bao giờ không phải là ở lúc phế lập vậy. Cái tình đời oán giận riêng tư,
chẳng thể nào không thấy, sợ rằng tả hữu tất có kẻ dèm pha với Hán Trung Vương
vậy. Thế thì vì nghi ngờ nên khi nghe lời oán giận, lời ấy tự nhiên sẽ như rót
vào tai. Nay túc hạ ở xa, bề trên có thể giả vờ vỗ về nhất thời; nhược bằng đại
quân tiến tới, túc hạ quay về mà chẳng có chỗ dựa, thiết tưởng cái nguy đã cận
kề. Xưa Vi Tử bỏ nhà Ân, Trí Quả lìa tông tộc, là lìa mối nguy tránh tai vạ,
cũng đều là như thế đấy(23). Nay túc hạ quên bỏ cha mẹ mà theo người khác, là
phi lễ vậy; biết họa sắp tới mà vẫn lưu lại, là bất trí vậy; thấy lẽ phải chẳng
theo mà còn ngờ vực, là phi nghĩa vậy. Tự hào là kẻ trượng phu, mà phạm ba điều
ấy, sao còn đáng trọng đây? Cứ như cái tài của túc hạ, nếu liều thân sang đông,
kế nghiệp La hầu, ấy là không bội bạc với người thân; ngoảnh mặt về bắc thờ
vua, là đúng với kỷ cương, đó là không quên gốc cũ vậy; giận mà không loạn, để
tránh nguy vong, đó là không phạm tội vậy. Lại thêm bệ hạ mới nhận ngôi
trời(24), khiêm tốn bao dung, lấy đức
phủ khắp nơi xa, nếu túc hạ mau chóng hướng về, chẳng phải chỉ ngang bằng với
kẻ hèn này, được nhận phong ba trăm hộ, nối theo cai trị La quốc mà thôi, mà còn
chẻ phù với đại bang, làm một tân vương(25). Bệ hạ là đại hoàng đế, chấn động
cổ kim, nay đương chuyển quân ra vùng Uyển-Đặng; nếu hai kẻ địch kia chẳng chịu
khuất phục(26), binh sĩ sẽ chẳng quay về. Túc hạ nên nhân lúc này sớm định kế
hay. Kinh Dịch có câu: ‘Lợi kiến đại nhân(27)’; Kinh Thi có câu: ‘Tự cầu đa
phúc(28)’, chính là như vậy đó. Nay túc hạ gắng theo đường đúng, chớ nên bắt
chước Hồ Đột đóng cửa không ra đến bên ngoài.” Phong không nghe lời Đạt.
Quốc Ngữ chép: Trí Tuyên tử sắp lập Dao làm con nối tự, Trí Quả
nói: “Chẳng bằng lập Tiêu vậy”. Tuyên tử nói: “Tiêu vốn ngang ngược”. Đáp rằng:
“Tiêu chỉ ngang ngược ngoài mặt mà thôi, Dao có năm điều hơn người, lại có một
điều chẳng bằng người ta vậy. Râu đẹp mà dài là hơn người, đánh xe bắn cung đều
tài là hơn người, nhiều kỹ nghệ gồm đủ là hơn người, xảo trá biện bác lanh lẹ
là hơn người, mạnh mẽ cương nghị quả cảm là hơn người, đã thế lại vô cùng bất
nhân. Đã có năm điều lấn áp người ta, mà lại hành động bất nhân, thế thì còn ai
mong đợi được gì nữa! Nếu quả quyết lập Dao, tông tộc họ Trí tất bị diệt!”
Tuyên tử không nghe. Trí Quả bỏ tộc, đến quan Thái sử xin đổi làm họ Phụ. Lúc
họ Trí diệt vong, duy chỉ có Phụ Quả được yên. Thân Nghi làm phản Phong, Phong
thua trận chạy về Thành đô. Thân Đam ra hàng Nguỵ, Nguỵ tạm phong Đam làm Hoài
Tập tướng quân, rời đến Nam Dương, Nghi làm Thái thú Nguỵ Hưng, tấn phong Chân
hương hầu (Viên hương hầu), đóng quân ở Tuân Khẩu.
Ngụy lược chép: Anh của Thân Nghi tên là Đam, tự Nghĩa Cử. Khi
trước ở Tây Bình-Thượng Dung tụ tập được mấy nghìn binh, sau cùng với Trương Lỗ
thông đồng, lại sai sứ đến chỗ Tào công, Tào công ban thêm cho danh hiệu Tướng
quân, nhân đó sai lĩnh chức Đô úy Thượng Dung. Đến năm Kiến An mạt, vì bị Thục
vây đánh, mới đem quận ấy lệ thuộc phương Tây(29). Năm Hoàng Sơ trung, Nghi lại
về hàng(30), lập tức có chiếu ban cho Nghi tôn hiệu cũ của anh, nhân đó cho làm
Thái thú Ngụy Hưng, phong tước Liệt hầu.
Năm Thái Hòa trung, Nghi cùng với Mạnh Đạt bất hòa, mấy lần dâng
tấu rằng Đạt có nhị tâm định về Thục, lúc Đạt làm phản, Nghi cắt đứt đường sang
Thục, khiến quân cứu không tới được. Sau khi Đạt chết, Nghi đến Uyển Thành diện
kiến Tư Mã Tuyên Vương, Tuyên Vương khuyên Nghi vào triều. Nghi đến kinh sư, có
chiếu thăng Nghi lên làm Lâu thuyền tướng quân, việc ấy thuận lễ thuận tình.
Phong về tới Thành Đô, Tiên chủ trách Phong đã xâm lấn Đạt, lại
không cứu Vũ. Gia Cát Lượng lo rằng Phong vốn cương cường dũng mãnh, sau này
thời thế đổi thay rút cục khó mà chế ngự nổi, khuyên Tiên chủ nhân việc ấy trừ
bỏ đi. Bởi thế Tiên Chủ ban cho Phong cái chết, được tự xử. Phong than rằng:
“Ta hận rằng không theo lời của Mạnh Tử Độ”. Tiên chủ vì lời ấy mà sa lệ. Đạt
trước có tự là Tử Kính, vì kiêng tên chú của chú ruột Tiên chủ là Kính, mới đổi
đi.
Con Phong là Lâm làm Nha môn tướng, năm Hàm Hi nguyên niên dời về
Hà Đông. Con Đạt là Hưng làm Nghị đốc quân, năm ấy dời về Phù Phong.
LƯU DIỄM TRUYỆN
Lưu Diễm tự Uy Thạc, người nước Lỗ. Khi Tiên Chủ ở Dự Châu lấy Diễm
làm Tòng Sự, lại coi là người cùng họ. Diễm tính cách phong lưu, giỏi đàm luận,
được đối đãi nồng hậu như người thân cận. Sau tuỳ tùng Tiên Chủ đi khắp nơi giữ
địa vi tân khách. Tiên Chủ bình định xong Ích Châu, lấy Diễm làm Cố Lăng Thái
Thú. Khi Hậu Chủ lên ngôi, phong Diễm làm Đô Hương Hầu, ngôi vị thường sát dưới
Lý Nghiêm, lĩnh chức Vệ Úy Trung Quân Sư Hậu Tướng Quân. Sau lại được phong làm
Xa Kỵ Tướng Quân, nhưng không tham gia dự bàn việc nước, chỉ thống lĩnh hơn một
nghìn quân, theo quan Thừa Tướng Lượng trào phúng những việc phải luận bàn. Xẹ
cộ, quần áo, ăn uốngửư dụng thứ xa xỉ hoa lệ. Thị tỳ tính đến mười người, đều
có tài tấu nhạc hát ca, tất cả lại còn được dạy dỗ ngâm ngợi Lỗ Linh Quang
Điện Phú(31). Năm Kiến Hưng thứ mười, Diễm bất hoà với Tiền Quân Sư
Nguỵ Diên, lời nói ngôn từ càn bậy hỗn hào vì thế bị Lượng trách mắng. Diễm gửi
thư cho Lượng tạ lỗi rằng: ”Diễm tôi bẩm sinh tính cách hão huyền trống rỗng,
thao lược trong công việc lại mỏng manh, hơn nữa mắc thói chìm đắm trong rượu
chè. Từ thời Tiên Đế tới nay vẫn cứ đàm luận lung tung gần như sắp làm nghiêng
ngả sự nghiệp. May nhờ Minh Công vốn cứ một lòng vì nược, nguyên lượng cho tỳ
vết khiếm khuyết của tôi, dắt dìu giúp đỡ tôi vượt qua mọi sự, lại cấp cho bổng
lộc địa vị thì mới có được ngày nay. Trong lúc say sưa mụ mị, lời nói của tôi
nhiều chỗ sai trái lỡ lầm. Nhờ ơn Minh Công bao dung kiên nhẫn với tôi, không
đem ra xử phạt khiến cho tôi hoàn toàn giữ nguyên vẹn được mọi thứ, bảo tồn
sinh mệnh. Tôi nay mong kiềm chế bản thân, tự trách lấy mình, sửa chữa lỗi lầm
đến tận cùng. Xin thề với thần minh, nếu không thi hành được lời này thì không
còn mặt mũi nào nhìn ai nữa.” Do đó Lượng sai Diễm quay về Thành Đô, giữ nguyên
chức vụ cũ.
Diễm mất hết ý chí thành ra cư xử mơ hồ. Năm (Kiến Hưng) thứ mười
hai, vợ Diễm là Hồ thị vào cung chúc mừng Thái Hậu. Thái Hậu ra lệnh đặc cách
lưu Hồ thị ở lại trong cung, trải qua một tháng mới xuất cung về nhà. Hồ thị có
chút nhan sắc, Diễm ngờ (vợ mình) có tư tình với Hậu Chủ, gọi năm trăm người
lính đến đánh Hồ. Sai lính dùng giày đập vào mặt vợ, rồi đuổi bỏ. Hồ kể lại mọi
chuyện tố cáo Diễm. Diêm bị hạ ngục. Hữu Ti luận tội rằng: ”Lính không phải để
đánh vợ, mặt không phải là chỗ để giày xéo.” Cuối cùng Diễm bị giết, phơi thây
ngoài chợ. Cũng từ đó vợ, mẹ đại thần bị cấm vào triều chúc hạ.
LÝ NGHIÊM TRUYỆN
Lý Nghiêm tự Chính Phương, người ở Nam Dương. Khi còn trẻ làm chức
lại ở quận, được khen là người có tài cán. Kinh châu mục Lưu Biểu liền sai
Nghiêm đi kinh lý các quận huyện. Thời Tào công đến Kinh châu, Nghiêm coi việc
ở Tỷ Quy, liền bỏ về phía Tây đến xứ Thục, Lưu Chương lấy làm Thành đô lệnh,
xét ra cũng có danh vọng. Năm Kiến An thứ 18, tạm cất Nghiêm làm Hộ quân, để chống
cự Tiên chủ ở Miên Trúc. Nghiêm dẫn binh sỹ đến hàng Tiên chủ, Tiên chủ phong
Nghiêm làm Bỳ tướng quân. Thành đô đã định, lấy Nghiêm làm Kiện Vi thái thú,
Hưng nghiệp tướng quân. Năm Kiến An thứ 23, bọn đạo tặc là Mã Tần-Cao Thắng
cùng khởi sự ở Âm Thê. Tụ họp bộ tốt được hơn năm vạn người, tới thẳng huyện Tư
Trung. Thời ấy Tiên chủ đang ở Hán Trung, Nghiêm chẳng cần thêm quân, chỉ cần
tướng sỹ trong quận có hơn 5.000 người đến thảo phạt, chém được thủ cấp bọn
Tần- Thắng. Dư đảng của giặc tan rã, thu phục được dân ở vùng ấy. Về sau Cao
Định lại suất lĩnh các tộc người Di-Việt bao vây huyện Tân Đạo, Nghiêm lại đến
cứu ứng, bọn giặc đều bị phá. Được ban thêm tước Phụ hán tướng quân, thống lĩnh
các quận huyện như trước.
Năm Chương Vũ thứ hai, Tiên Chủ cho vời Nghiêm đến Vĩnh An cung,
bái làm Thượng thư lệnh. Năm Chương Vũ thứ ba, tiên chủ bị bệnh nặng, Nghiêm
cùng với Gia Cát Lượng đều nhận di chiếu phụ giúp ấu chủ; lấy Nghiêm làm Trung
đô hộ, thống lĩnh việc quân sự trong ngoài, lưu binh giữ Vĩnh An. Năm Kiến Hưng
nguyên Niên, phong làm Đô hương hầu, ban cho giả tiết, thêm tước Quang lộc
huân. Năm Kiến Hưng thứ tư, đổi phong làm Tiền tướng quân. Gia Cát Lượng dẫn
binh ra Hán Trung, Nghiêm đảm đương việc hậu cần, đổi đến đóng binh ở Giang
Châu, giao cho Hộ quân Trần Đáo trấn thủ Vĩnh An, thay cho việc của Nghiêm.
Nghiêm gửi thư cho Mạnh Đạt rằng: “Ta với Khổng Minh đều vâng mệnh nhận sự ký
thác, trách nhiệm nặng nề, mong mỏi có được một người bạn tốt”. Lượng cũng gửi
thư cho Đạt nói: “Xử lý công việc trôi chảy, không hề ứ đọng, đó là Chính
Phương.”
Trong Gia Cát Lượng tập có chép việc Nghiêm gửi thư cho Lượng,
khuyên Lượng nên nhận cửu tích, tiến tước xưng vương. Lượng viết thư trả lời
rằng: “Ta với túc hạ vốn biết nhau đã lâu, chẳng lẽ còn chưa thấu hiểu nhau! Túc
hạ thẳng thắn dạy bảo việc chấn hưng đất nước, khuyên răn ta chớ câu nệ đạo lý,
như thế thật chưa được phải lắm. Ta vốn là kẻ hèn sỹ ở phương Đông, bởi Tiên đế
lầm dùng, cho ngôi vị nhân thần cực cao, ơn lộc kể hơn trăm vạn, nay việc thảo
phạt quân giặc chưa thành, ơn tri ngộ chưa báo đáp được, sao miễn cưỡng so sánh
được với những bậc tôn quý đời Tề-Tấn, lẽ ấy trái nghĩa vậy. Ví bằng đã diệt
được Nguỵ chém được Duệ (32), vua được trở về cố đô, khi ấy các vị tiến cử, dẫu
thập tích cũng xin nhận, huống chi chỉ là cửu tích!”
Năm Kiến Hưng thứ 8, thăng chức Nghiêm lên Phiêu kỵ tướng quân. Năm
ấy Tào Chân cất ba đạo quân nhằm vào hướng Hán Xuyên, Lượng sai Nghiêm dẫn 2
vạn quân đến Hán Trung chi viện. Lại viết biểu sai con của Nghiêm là Phong giữ
chức Đô đốc Giang Châu đốc xuất quân mã xứ ấy, lo việc ở phía sau thay Nghiêm.
Lượng định năm sau xuất quân, mới dâng biểu để Nghiêm coi việc trong phủ Trung
đô hộ. Nghiêm đổi tên thành Bình.
Năm Kiến Hưng thứ chín, quân Lượng lại ra Kỳ Sơn, Bình đốc trách
việc vận chuyển lương thực. Đến cuối hạ đầu thu, trời đổ mưa dầm, việc vận
lương không được đều đặn, Bình phái Tham quân Hồ Trung, Đốc quân
Thành Phan truyền dụ chỉ (33), gọi Lượng trở về; Lượng vâng mệnh
lui binh. Bình nghe tin đại quân đã lui, bèn tỏ ra kinh hãi, nói rằng “quân
lương vẫn đầy đủ, sao lại rút quân về!” những muốn bày tỏ rằng mình chẳng có
lỗi gì, như thế Lượng tất chẳng thể ắt tội mình. Lại viết biểu tâu Hậu chủ, nói
rằng: “Quân ta lui binh là mưu kế, ấy là muốn dụ địch để quyết chiến”. Lượng về
đem hết cả những thư từ có thủ bút của Bình trước sau về việc ấy xem xét, Bình
trái mệnh có lỗi thế nào đều được phân tỏ rõ ràng. Bình hết đường chối cãi,
phải cúi đầu nhận tội.
Lượng viết biểu kể tội Bình rằng: “Từ khi Tiên đế qua đời đến nay,
Bình luôn quản việc ở gần nhà, cho rằng ở ngôi cao mà được ơn huệ nhỏ, mới an
thân cầu danh, không chăm lo việc nước. Đương khi thần xuất quân Bắc phạt, muốn
để Bình nắm quân giữ Hán Trung, Bình thấy khó khăn liền bỏ ngang, nghĩ rằng
việc không như ý mình, yêu cầu được làm Ba châu thứ sử cai quản năm quận. Năm
trước thần muốn Tây chinh, mới vời Bình chủ đến đốc xuất việc ở Hán Trung, Bình
lại nói rằng bọn Tư Mã Ý đã mở chiêu phủ (34). Thần biết Bình ty bỉ hẹp hòi,
muốn nhân việc ấy để để bức bánh thần hòng thủ lợi riêng, bởi thế thần đã dâng
biểu phong cho con Bình làm đô đốc Giang Châu, khoản đãi hậu hĩnh, muốn nhân đó
để được việc lúc nhất thời. Ngày Bình đến, thần đã uỷ thác mọi việc, quần thần
trên dưới đều lấy làm lạ sao thần lại đối đãi với Bình quá hậu. Chính bởi đại
sự chưa định, Hán thất còn nghiêng lệch nguy nan, nếu phạt Bình vì lỗi nhỏ,
chẳng bằng khen ngợi
Bình ở chỗ hơn người (35). Như vậy thì cái tình của thần với Bình
còn hơn cả vinh lợi (36) nữa, ngờ đâu được tâm trí Bình đảo điên đến thế. Mọi
sự trì trệ, cẩu thả gây hoạ, như thế thần quả chẳng biết sáng suốt nhìn người,
nói nhiều càng thêm xấu hổ.”
Hậu chủ bèn phế Bình làm thứ dân, đày ra quận Tử Đồng.
Năm Kiến An thứ 12, Bình hay tin Lượng mất, phát bệnh mà chết. Bình
vẫn mong mỏi Lượng còn sống tất sẽ lại bổ dụng mình, nghĩ rằng người sau chẳng
làm việc ấy, cho nên bi phẫn vậy. Con Bình là Phong làm quan đến chức Thái thú Chu Để.
(Trong bản dịch bỏ đi một đoạn chú dẫn của cụ Tùng Chi dẫn lời ông
Tập Tạc Xỉ khen ngợi Lượng và bài chiếu xin xử tội Bình, bởi lời lẽ gần giống
với ý văn mà cụ Trần Thọ đã dẫn)
NGỤY DIÊN TRUYỆN
Nguỵ Diên tự Văn Trường, người ở Nghĩa Dương. Từng làm bộ tướng đã
theo Tiên chủ vào Thục, lập nhiều chiến công, được thăng làm Nha môn tướng. Khi
Tiên chủ xưng làm Hán Trung Vương, đóng dinh ở Thành Đô. Lúc bấy giờ cần một
tướng giỏi trấn giữ Hán Xuyên, mọi người đều bàn luận cho rằng tất sẽ là Trương
Phi, Phi cũng nghĩ như vậy. Tiên chủ lại đề bạt Diên làm đô đốc Hán Trung, tước
Trấn Viễn tướng quân, Hán Trung thái thú, mọi người đều kinh ngạc. Tiên chủ họp
quần thần, hỏi Diên rằng: “Nay uỷ thác cho khanh giữ trọng trách này, khanh cảm
thấy thế nào?” Diên đáp rằng: “Nếu Tào Tháo cử quân thiên hạ đến, thần sẽ vì
đại vương mà kháng cự; nếu cử một viên thượng tướng dẫn 10 vạn quân đến, thần sẽ
vì đại vương mà nuốt gọn” Tiên chủ khen hay, mọi người đều cho rằng lời ấy là
hùng tráng. Tiên chủ xưng đế hiệu, tiến cử Diên làm Trấn Bắc tướng quân. Năm
Kiến Hưng nguyên niên, Diên được phong làm Đô đình hầu. Năm Kiến Hưng thứ năm,
Gia Cát Lượng đóng quân ở Hán Trung, đổi Diên làm đô đốc quân tiên phong, lĩnh
chức tư mã, Lương châu thứ sử. Năm Kiến Hưng thứ tám, sai Diên đi về phía Tây
vào sâu xứ Khương, Hậu tướng quân nhà Nguỵ là Phí Dao (Diệu) cùng Ung châu thứ
sử Quách Hoài cùng với Diên đại chiến ở Dương Khê, Diên đại phá Quách Hoài,
được bổ thêm chức tiền quân sư Chinh tây đại tướng quân, được thêm tước Nam
Trịnh hầu.
Diên thường theo Lượng ra quân, muốn xin riêng một vạn tinh binh,
men theo đường để hẻm hội quân (với Lượng) ở Đồng Quan, như việc năm xưa của
Hàn Tín, Lượng nhất định không cho, Diên vẫn thường nói Lượng nhút nhát, than
thở rằng tài của mình chẳng được dùng hết”.
Nguỵ lược viết rằng: Hạ Hầu Mậu làm An Tây tướng quân, giữ ở Tràng
An, Lượng ở Nam Trịnh cùng các tướng bàn định kế sách, Diên nói rằng: “Nghe nói
Hạ Hầu Mậu còn ít tuổi, là con rể của chủ, hèn nhát mà vô mưu. Nay cấp cho tôi
5.000 tinh binh, 5.000 quân tải lương, tôi thẳng theo lối Bao Trung tiến ra,
men theo Tần Lĩnh nhằm hướng Đông mà đến, lại theo hướng Tý Ngọ mà tiến về Bắc,
bất quá chỉ 10 ngày có thể đến được Tràng An. Mậu thấy Diên tôi đến bất ngờ tất
gióng ngựa bơi thuyền bỏ chạy. Như thế trong thành Tràng An chỉ còn bọn ngự sử,
kinh triệu, thái thủ coi giữ, ở Hoành môn, Đề các dân tất chạy náo loạn, ắt ta
chiếm được hết cả lương thực vậy. Địch quân từ phía Đông tiến lại cũng phải mất
20 ngày, khi ấy tướng quân đã theo lối
Tà Cốc mà đến, tất cũng kịp vậy. Như thế, chỉ một lần vọng động mà từ Hàm Dương
về phía Tây có thể định được vậy”. Lượng lo rằng kế ấy nguy hiểm, chẳng bằng cứ
yên ổn theo đường thẳng mà tiến, có thể lấy Lũng Hữu, thập toàn có thể khắc
địch mà chẳng phải lo lắng gì, bởi thế không dùng kế của Diên. Diên khéo dưỡng
sĩ tốt, dũng mãnh hơn người, lại có tính kiêu căng, lúc bấy giờ người dưới đều
có ý kiêng dè. Chỉ có Dương Nghi không theo ý của Diên, Diên rất lấy làm tức
giận, hai người ấy thường như nước với lửa. Năm Kiến Hưng thứ 12, Lượng xuất
quân theo lối Tà Cốc, lấy Diên làm tiên phong. Diên ở cách xa quân doanh của
Lượng chừng 20 dặm, Diên mộng thấy trên đầu mọc sừng, nhân thế mới hỏi quan
chiêm bốc là Triệu Trực, Trực nói dối Diên rằng: “Giống Kỳ Lân trên đầu cũng có
sừng mà đại dụng, ấy là điềm chẳng cần phải đánh mà giặc tự tan vậy.” Rồi cáo
lui về nói với người khác rằng: “Chữ Giốc chiết tự, là dùng ở dưới đao, trên
đầu có đao, ấy là điềm rất dữ.”
Mùa thu, Lượng bị bệnh nặng, bí mật cùng Trưởng sử Dương Nghi, Tư
mã Phí Vỹ, Hộ quân Khương Duy rằng sau khi mình chết sẽ lui quân, sai Nguỵ Diên
đoạn hậu, tiếp nữa là Khương Duy, nhược bằng Diên không vâng mệnh, cứ tự dẫn
quân rút về. Lúc Lượng mới mất, các tướng bí mật không phát tang, Nghi lệnh cho
Phí Vĩ tới thăm dò ý tứ Diên. Diên nói: “Thừa tướng tuy mất đi, nhưng ta vẫn
còn đây. Vậy chỉ nên phái phủ quan lo việc tang lễ đưa thi thể thừa tướng về
chôn cất, ta sẽ thống suất ba quân đánh giặc, hà cớ gì vì một người chết đi mà
phải phế bỏ việc lớn thiên hạ nhỉ? Vả lại Diên ta là người thế nào, sao có thể
chịu sự chỉ huy của Dương Nghi, để nhận việc đi đoạn hậu như vậy sao!” Thế rồi
cùng với Vỹ bàn chuyện theo về hay ở lại, sai Vỹ viết thư cùng với mình ký tên,
thông báo với chư tướng. Vỹ nói dối Diên rằng: “Bây giờ tôi trở về nói lại với
Dương Trưởng sử, Trưởng sử nghe thấy như thế, vốn ít trải việc quân, ắt chẳng
theo mệnh trước nữa vậy.” Lúc Vỹ ra khỏi cửa vội vã ruổi ngựa trở về, Diên mới
hối hận, đuổi theo thì đã không kịp.
Diên sai người dò xét bọn Nghi, thấy mọi người vẫn theo mệnh trước
của Lượng, các tướng trong doanh lần lượt dẫn quân trở về. Diên giận lắm, thấy
Nghi mới đi chưa xa, mới khinh suất đốc quân theo lối tắt trở về Nam Cốc trước,
đóng quân chẹn đường đốt sạn đạo. Cả Diên và Nghi đều cùng dâng biểu kể tội
phản nghịch của nhau, trong vòng một ngày, biểu văn khẩn cấp đưa về liên tiếp.
Hậu chủ đem việc ấy hỏi Thị trung Đổng Doãn, Lưu phủ Trưởng sử Tưởng Uyển,
Uyển-Doãn đều bảo đảm cho Nghi mà ngờ vực Diên.
Bọn Dương Nghi phạt cây thông đường sạn đạo, hành quân đêm ngày,
theo sau Diên. Diên đến trước, đóng ở Nam Cốc khẩu, phái binh đón đánh bọn
Nghi, Nghi bèn lệnh cho Hà (Vương) Bình đến trước trận đánh Diên. Bình tiến lên
mắng Diên rằng: “Thừa tướng mới mất, thi thể còn chưa lạnh, bọn ngươi sao dám
như vậy?” Binh sỹ của Diên nghe thấy biết lỗi đều ở Diên, chẳng ai theo mệnh
nữa, quân sỹ đều tan đi cả. Diên bị cô lập mới dẫn con cái cùng mấy kẻ tay chân
đào tẩu, chạy vào Hán Trung. Nghi sai Mã Đại đuổi theo chém được, đem thủ cấp
dâng cho Nghi, Nghi đạp chân lên đầu Diên mắng: “Đồ nô tài, ngươi còn làm ác
được nữa chăng?”. Lại muốn giết cả ba họ nhà Diên.
Khi trước, Tưởng Uyển dẫn quân túc vệ đi nhanh về Bắc tới doanh
quân, còn cách hơn 20 dặm, hỏi thăm thì biết Diên đã chết, bèn lui về. Nguyên ý
Diên chẳng phải về Bắc hàng Nguỵ mà lại chạy về Nam
Nguỵ lược viết: Gia Cát Lượng bị bệnh, bảo bọn Diên rằng: “Sau khi
ta chết, phải hết sức thận trọng, chớ có như thế nữa”. Lại sai Diên thay mình
điều hành mọi việc, bí mật làm lễ tang và lui về. Diên nhân thế bèn giấu việc
ấy, lui binh về đến Bao khẩu mới phát tang. Trưởng sử Dương Nghi với Diên vốn
bất hoà, thấy Diên nắm quyền quân sự, sợ bị hại, bèn nói phao lên rằng Diên
muốn dẫn quân theo về phương Bắc, nhân đó dẫn quân đánh Diên. Diên vốn không có
bụng dạ ấy, không đánh mà dẫn quân bỏ chạy, bị quân đuổi theo giết chết.
DƯƠNG NGHI TRUYỆN
Dương Nghi tự Uy Công, người ở quận Tương Dương, giữa thời Kiến An,
làm Kinh Châu thứ sử giữ chức Phó quần chủ bộ, sau đến Tương Dương làm Thái thú
cho Quan Vũ. Vũ đánh quân Tào, Nghi phụng mệnh đi sứ vào Tây Thục đến chỗ Tiên
chủ. Tiên chủ cùng Nghi bàn luận quân quốc kế sách, phép tắc trị dân những điều
được mất, rất hài lòng, nhân đó cho làm Tả tướng quân Binh tào duyện. Khi Tiên
chủ xưng làm Hán Trung Vương, đề bạt Nghi làm Thượng thư. Tiên chủ xưng tôn hào
(đế), đông chinh phạt Ngô, Nghi cùng với Thượng thư lệnh Lưu Ba bất hoà, bị
giáng chức điều đến nơi xa làm Hoằng nông Thái thú.
Năm Kiến Hưng thứ ba, Thừa tướng Lượng lấy Nghi làm Tham quân, cho
ở phủ sự, cùng tiến về Nam
Năm Kiến Hưng thứ 12, Nghi theo Lượng đóng binh ở Tà Cốc. Lượng
chết ở nơi đóng quân. Nghi dẫn binh lui về, giết chết Diên, tự cho rằng mình có
công to, nên bấy giờ nghĩ rằng được thay Lượng nắm giữ đại quyền, mới sai Đô uý
Triệu Chính lấy sách Chu Dịch ra bói cỏ thi, được quẻ Gia Nhân, thì yên lặng
không hài lòng. Khi Lượng còn sống đã ngầm biết, Nghi có tính nhỏ nhen, có ý
giao việc cho Tưởng Uyển, Uyển được làm Thượng thư lệnh, Ích châu thứ sử. Nghi
về đến nơi, được phong làm Trung quân sư, không được thống lĩnh quân, rất nhàn
hạ.”
Khi trước, thời Tiên chủ còn sống Nghi được làm Thượng thư, Tưởng
Uyển chỉ làm Thượng thư lang, sau này Nghi đi theo Thừa tướng làm Tham quân
Trưởng sử, mỗi khi theo trong quân, nhận việc lao khổ, tự nghĩ mình làm quan
trước Uyển, tài năng hơn hẳn, mới phẫn chí oán hận thể hiện rõ ra bên ngoài,
than thở quát mắng ra lời. Bấy giờ mọi người sợ ngôn ngữ bất tiết, chẳng ai dám
hùa theo, chỉ có Hậu quân Phí Vỹ tới thăm nom an ủi. Vỹ đến Nghi nói rằng rất
oán hận, trước sau không thay đổi, lại bảo Vỹ rằng: “Lúc Thừa tướng mới mất,
nếu ta dẫn quân theo về với họ Nguỵ, có đâu chìm đắm như bây giờ, nay có hối
hận cũng không kịp nữa rồi”. Y mật dâng biểu kể rõ lời ấy. Năm Kiến Hưng thứ 13,
phế Nghi làm dân thường, bắt dời đến ở quận Hán Gia. Nghi đến đó, lại gửi thư
phỉ báng lên bề trên, lời lẽ gay gắt không phục, triều đình sai người đến bắt
Nghi. Nghi tự sát, vợ con Nghi trở về Thục.
LIÊU LẬP TRUYỆN
Liêu Lập tự Công Uyên, người ở quận Vũ Lăng huyện Lâm Nguyên. Khi
Tiên chủ lĩnh chức Kinh châu mục mới cho vời về làm tòng sự, khi ấy Lập chưa
đến 30 tuổi, sau cất lên làm Trường Sa thái thú. Tiên chủ vào Thục, Gia Cát
Lượng trấn giữ đất Kinh châu, Tôn Quyền sai sứ đến giao hảo với Lượng, nhân đó
hỏi thăm những kẻ sỹ dọc ngang khắp xứ ấy là ai, Lượng thưa rằng: “Bàng Thống,
Liêu Lập là lương tài ở đất Sở, gánh vác việc giúp chúa hưng nghiệp.” Năm Kiến
An thứ 20, Quyền sai Lã Mông đánh lén ba quận phía Nam, Lập bỏ quan mà chạy,
quay về chỗ Tiên chủ. Tiên chủ biết việc ấy song vẫn tiếp đãi ân cần, chẳng
trách cứ gì, lấy làm Thái thú Ba quận. Năm Kiến An thứ 24, tiên chủ xưng làm
Hán Trung vương, vời Lập về làm Thị trung. Hậu chủ kế vị, đổi Lập làm Trường
thuỷ Thái uý.
Lập vốn nghĩ, mình có tài danh đáng làm phó cho Gia Cát Lượng, lại
đổi xuống xếp bên dưới cả bọn Lý Nghiêm (37), vẫn thường tỏ ra ấm ức. Sau Thừa
tướng muốn chọn người phó trợ giúp mình, (Lý Cáp), (Lý Thiệu), Tưởng Uyển đến,
Lập phán rằng: “Thừa tướng đang ở nơi xa, ngươi và mọi người hãy xét kỹ việc
này. Trước kia Tiên chủ chẳng chịu lấy Hán Trung, lại cùng với người Ngô tranh
giành ba quận phía Nam, rút cục ba quận ấy lại về với người Ngô, khiến việc lao
dịch quan sai rất khó nhọc, vô ích lại phải về tay không. Đất Hán Trung mất đi (38),
lại khiến cho Hạ Hầu Uyên, Trương Cáp thâm nhập vào đất Ba, chỉ còn trông mong
vào có một châu. Rồi mất cả Hán Trung, khiến Quan hầu một thân đơn chiếc chết
đi chẳng còn gì, Thượng Dong cũng mất nốt, chỉ còn mỗi một phương. Ấy cũng vì
Vũ cậy danh tiếng oai dũng, làm việc quân vô pháp, lỗ mãng xúc phạm người ta,
việc trước sau gì cũng như nhau vậy. Như Hướng Lãng, Văn Cung, là những kẻ phàm
tục. Cung làm Trị trung chẳng có cương kỷ gì; Lãng trước tôn sùng anh em Mã
Lương, bảo là thánh nhân, giờ làm Trưởng sử, không được hợp đạo lý cho lắm.
Trung lang Quách Diễn tuổi đã cao, theo hùa với người, chẳng đủ để dự vào việc
lớn nhà nước, thế mà lại được nhấc lên làm Thị trung. Nay thế nước suy yếu, ta
muốn gánh vác việc cho ba người ấy, mà chẳng được vậy. Lại còn Vương Liên là kẻ
tục tằn, làm việc cẩu thả bòn mót của dân, khiến bách tính mỏi mệt, hết thảy
việc ngày nay là như thế đấy.”
Cáp, Uyển thưa lại hết những lời ấy với Gia Cát Lượng. Lượng viết
biểu (39) kể tội Lập rằng: “Trường thuỷ Thái uý Liêu Lập tự cho mình là quý
hiển, phỉ báng chúng sỹ, công nhiên nói rằng quốc gia chẳng biết dùng kẻ hiền
tài mà trọng dụng những kẻ tục lại, lại cho rằng hết thảy muôn người đều là bậc
tiểu tử; phỉ báng cả Tiên đế, soi bới lỗi lầm huỷ hoại danh tiết chúng thần.
Người ta nói vì quốc gia mà kén chọn binh sỹ, bộ ngũ phải phân minh, Lập tự
tiến cử mình ở ngôi đầu, thế mà lại tức giận nói năng xằng bậy, phàm người như
thế chẳng thể dùng được. Con dê chạy bừa bãi còn có hại, huống chi Lập gánh vác
công việc ở ngôi cao, dùng người như thế thì người dưới làm sao phân biệt được
thật giả thế nào?”
Trong Gia Cát Lượng tập có biểu của Lượng viết rằng: “Lập đi theo
Tiên đế mà chẳng trung hiếu hết lòng, trấn giữ Trường Sa lại mở cửa đón giặc
(40), cai quản Ba Quận làm việc ám muội khiến mọi sự rối ren, đối với bậc Đại
tướng quân thì phỉ báng chê bai, với kẻ hầu cận trong cung lại kèn
cựa ghét bỏ, với người cai quản chốn cung vi thì cho là kẻ hèn hạ. Sau này Bệ
hạ tức vị (41), ban cho thêm chức hào, Lập lại suy bì với các tướng trong quân,
đến gặp nói riêng với thần rằng: ‘Cớ gì mà ta phải cùng với chư tướng ở trong quân!
Sao chẳng dâng biểu sai ta giúp công khanh, ở trên coi xét năm việc!’
Thần đáp: ‘Tướng quân, chớ so sánh như vậy. Đến bậc công khanh cũng
thế thôi, Chính Phương cũng đâu hẳn là bậc công khanh. Vả lại cũng nên phân
định rõ năm việc vậy.’ Bởi thế về sau, Lập tấm tức oán hận mãi.” Hậu chủ bèn
giáng chiếu rằng: “Đến ba lần làm loạn phép nước, mắc lỗi liên tiếp, Liêu Lập
thật ngông cuồng, trẫm chẳng thể nhẫn nhịn phải ra hình, ngay lập tức đầy ải
đến xứ cây không mọc được”.
Hậu chủ liền phế Lập làm dân thường, dời đến ở quận Vấn Sơn. Lập
thân dẫn vợ con tự mình cầy ruộng, lúc nghe tin Gia Cát Lượng chết, liền phục
xuống khóc than rằng: “Ta trọn đời làm kẻ mọi rợ ở với bọn cài vạt áo qua trái
(42) mà thôi.” Sau này quân đội của Khương Duy hành quân qua Vấn Sơn, đến thăm
Lập, có khen rằng Lập chí khí chẳng hề suy giảm, nói năng bàn xét rất tự nhiên.
Sau Lập chết ở đất ấy. Vợ con trở về đất Thục.
CHÚ THÍCH
(1) Phó Thuyết: Đại thần phò tá vua Cao Tông nhà Ân Thương.
(2) Lữ Thượng: Thượng Phụ Khương Thái Công vẫn quen gọi là ông Lã
Vọng phò tá cha con Chu Văn Vương, Chu Vũ Vương dựng lên nhà Chu .
(3) Dịch thoát: Nguyên văn: 然⽽六翮未之备也: Nhiên nhi lục
cách vị chi bị dã. Lục Cách là sáu chiếc lông cánh, trong văn học Việt cũng
từng được nhắc đến trong câu nói của Trần Quốc Tuấn: ”…Chim hồng chim hộc bay
cao bay xa là nhờ có sáu chiếc lông cánh cứng…”
(4) Trọng Sơn: Trọng Sơn Phủ phò tá vua Tuyên Vương nhà Chu .
(5) Tuyển Sanh: Em chưa rõ là ai.
(6) Dương Hùng: Học giả Tây Hán.
(7) Quách Phách: Học giả Đông Tấn.
(8) Chấn Uy: Lưu Chương vvón được phong Chấn Uy tướng quân.
(9) Tây Bá: Tây Bá Cơ Xương tức Chu Văn Vương nhà Chu .
(10) Nội ngoại: Chỉ câu Bàng Dạng bảo Mã Siêu: ”Ông ở ngoài, tôi ở
trong”.
(11) Đây là lúc Chương đến cầu thân với Bị, mời Bị vào Thục.
(12) Gửi vợ con, người thân làm con tin.
(13) Cướp cờ trống tức là cướp ấn tướng quân vậy, có lẽ là theo
lệnh của Bị.
(14) Y Doãn, Lã Vọng là những khai quốc công thần nổi tiếng đời nhà
Thương, nhà Chu . Tề Hoàn Công, Tấn Văn Công,
đều là những vị vua nổi danh đời Xuân Thu, dựng được nghiệp bá, sai khiến chư
hầu.
(15) Nguyên văn: ‘thâm đổ quy thú’ tức là thấy lẽ sâu xa quy thuận.
(16) Phạm Lãi là công thần của nước Việt cuối thời Xuân Thu, giúp
Câu Tiễn phục quốc đánh diệt nước Ngô, sau đi chơi Ngũ Hồ để tránh vạ sát thân.
Cữu Phạm tức Hồ Yển, người nước Tấn thời Xuân Thu, từng theo công tử Trùng Nhĩ
bôn ba lưu lạc mấy mươi năm, rồi giúp đỡ Trùng Nhĩ trở về Tấn lên ngôi vua, sau
tránh tội, bỏ đi.
(17) Thân Sinh là công tử nước Tấn thời Xuân Thu, rất có hiếu, vì
bị mẹ kế ghét bỏ, sau bị cha ngờ vực phải chết. Ngũ Tử Tư, người nước Sở thời
Chiến Quốc, sau là trung thần giúp vua nước Ngô là Phù Sai diệt nước Sở, thế mà
về sau bị vua nước Ngô giết chết. Mông Điềm là con trưởng của Tần Thuỷ Hoàng,
có công xây đắp Vạn Lý trường thành, đánh rợ Hồ để bảo vệ và mở mang bờ cõi
nước Tần, bị gian thần Triệu Cao và Lý Tư hại chết. Nhạc Nghị là người thời
Chiến Quốc, có công giúp vua nước Yên đang suy yếu mà đánh hạ được bảy mươi hai
thành của nước Tề, sau bị gian thần sàm tấu hãm hại.
(18) Người sơ chẳng bon chen được với người thân, người mới chẳng
tranh hơn được với người cũ.
(19) Văn Chủng người cuối thời Xuân Thu, thờ vua Việt, giúp Việt
Vương đánh bại Phù Sai, nên nghiệp lớn, bị vua Việt bức chết; Thương Ưởng người
nước Vệ thời Chiến Quốc, thờ vua Tần, đưa nước Tần lên hàng Bá chư hầu, sau bị
vua Tần giết; Bạch Khởi là danh tướng bậc nhất nước Tần, lập vô số chiến công
giúp vua Tần, sau cũng bị vua Tần hại chết; Hiếu Kỷ là con vua Vũ Đinh thời nhà
Thương, rất có hiếu, bị dèm pha, chịu kiếp lưu đày mà chết; Bá Kỳ là đại quan
nhà Chu, thờ mẹ kế rất hiếu, cha nghe lời mẹ kế vu hãm mà đày ải Bá Kỳ.
(20) Thân Sinh, xem chú ở trên; Vệ Cấp là thế tử nước Vệ, bị thiếp
yêu của Vệ Tuyên Công dèm pha phải chết; Ngự Khấu là thế tử nước Trần, bị Trần
Tuyên Công nghi có âm mưu cướp ngôi, bị giết; Sở Kiến là thế tử nước Sở, bị Phí
Vô Cực dèm pha, sau bị Sở Bình Vương giết. Đều là các tích cổ thời Xuân Thu.
(21) Thân Sinh, xem chú trên; Tử Dư là tự của Triệu Thôi, đại thần
nước Tấn; Vệ Cấp, xem chú ở trên; Em của Vệ Cấp là công tử Thọ, biết được anh
mình sắp bị vua cha giết, khuyên anh trốn đi, Vệ Cấp không nghe, Thọ đi chết thay
anh, Vệ Cấp sau vẫn bị giết.
(22) Tiểu Bạch tức là Tề Hoàn Công, xem chú trên; Trùng Nhĩ tức Tấn
Văn Công xem chú trên.
(23) Vi Tử là quan nhà Ân, Trụ Vương tàn ác, Vi Tử can không được
nên đóng cửa bỏ đi, tránh được nạn. Trí Quả là người nhà Trí Bá, đời Chiến
Quốc, vì lìa bỏ Trí Bá nên khi họ Trí bị ba nhà Hàn, Nguỵ, Triệu diệt, Trí Quả
thoát khỏi hoạ hoạn.
(24) Tào Tháo chết, Tào Phi lên thay, xưng Đế thay Hán Hiến đế, lúc
ấy Mạnh Đạt đến hàng.
(25) Đạt dỗ dành Phong rằng nếu như Phong theo Ngụy sẽ được phong
vương ở quê cha đất tổ, nối nghiệp La hầu.
(26) Đạt ý nói hai nhà Tôn-Lưu.
(27) Câu này khó hiểu, Dịch giảng là Rồng bay trên trời, ấy là điềm
có người lên ngôi chí tôn.
(28) Tự cầu lấy phúc lộc cho mình.
(29) Thục lấy được Hán Trung,
đánh lấy Thượng Dung, Nghi theo về với Thục.
(30) Thục mất Kinh châu, đánh mất Thượng Dung, Nghi lại hàng Nguỵ.
(31) Lỗ Linh Quang Điện Phú: Bài phú của nhà thơ lớn thời Đông Hán
Vương Diên Thọ.
(32) Tức Tào Tuấn.
(33) Một dạng đạo chiếu của Vua.
(34) Phủ Tích Triệu, có lẽ là phủ chiêu hiền. Ý bấy giờ đóng ở phía
Đông coi việc bố phòng ở Đông chiến tuyến, Ý mở phủ ở phía ấy tức là chiến
tuyến phía Đông, nơi quân Thục do Lý Nghiêm quản (Giang Châu) bị ảnh hưởng.
Lượng muốn kể tội Nghiêm lấy lý do trốn việc phải ra Hán Trung.
(35) Nguyên văn: Phạt Bình chỗ ngắn, không bằng khen chỗ dài, dịch
thoát ý.
(36) Danh vọng, lợi lộc.
(37) Bị lúc ‘thác cô’ đã trao cho Lý Nghiêm quyền hành gần như Gia
Cát Lượng. Liêu Lập cho rằng mình có tài, xứng vào chức ấy.
(38) Đây là Lập nói đến việc lúc Bị mới lấy được Ích châu, không đánh
Hán Trung mà lại dẫn quân về tranh giành ba quận với người Ngô. Tháo lấy được
Hán Trung của Lỗ, Bị lại phải cắt ba quận ở Kinh châu trả cho Ngô.
(39) Biểu văn gửi Hậu chủ.
(40) Chính là việc bỏ chức quan ở Kinh nam mà chạy khi bị quân Ngô
đánh đã nói ở trên.
(41) Hậu chủ lên ngôi.
(42) Đất Vấn Sơn khi ấy là nơi bộ lạc người Phiên sinh sống. Y phục
của dân tộc này có nét đặc trưng là vạt áo vắt qua bên trái.
QUYỂN 11 - HOẮC, VƯƠNG,
HƯỚNG, TRƯƠNG, DƯƠNG, PHÍ TRUYỆN
HOẮC TUẤN TRUYỆN
Hoắc Tuấn tự Trọng Mạc, người Chi Giang, Nam Quận. Anh là Đốc, từng
ở trong thôn chiêu tập mấy trăm người làm bộ hạ. Sau khi Đốc chết, Kinh Châu
mục Lưu Biểu lệnh cho Tuấn thống lĩnh đám người này. Biểu chết, Tuấn dẫn quân
đi theo Tiên Chủ, Tiên Chủ phong Tuấn làm Trung lang tướng. Tiên Chủ từ ải Hà
Manh tiến xuống phía nam tập kích Lưu Chương, giữ Tuấn ở lại thủ Hà Manh.
Trương Lỗ sai tướng Dương Bạch dụ Tuấn đầu hàng, Tuấn nói: “Lấy được đầu
(Tuấn), không lấy được thành.” Bạch đành lùi đi. Sau Chương sai tướng Phù Cấm,
Hướng Tồn dẫn hơn vạn người từ trên Lăng Thủy vây công Tuấn, hơn một năm vẫn
không thể hạ. Trong thành của Tuấn quân sỹ chỉ có mấy trăm người, chờ lúc sơ
hở, lựa quân tinh nhuệ xuất kích, đại phá địch, chém đầu Tồn. Tiên Chủ bình
định được đất Thục, khen thưởng công Tuấn, phân Quảng Hán thành Tử Đồng quận,
phong Tuấn làm Thái thú Tử Đồng, Tì tướng quân. Làm quan ba năm, bốn mươi tuổi
chết, táng tại Thành Đô. Tiên Chủ vô cùng thương tiếc, bèn hạ chiếu bảo Gia Cát
Lượng: “Tuấn là tướng tốt, có công với nước, cần tới bái tế.” Sau đó đích thân
dẫn quần thần tới điếu tế, vì (Tiên Chủ) ngủ lại mộ, đương thời rất là vinh
hiển.
Con Tuấn là Dực, tự Thiệu Tiên, làm Thái tử Xá Nhân(1) những năm
cuối đời Tiên Chủ. Sau Hậu Chủ đăng cơ, phong làm Yết Giả. Thừa tướng Gia Cát Lượng
bắc phạt đóng quân ở Hán Trung, mời đến làm Ký thất, cho ở chung với con trai
mình là Gia Cát Kiều để hai người qua lại với nhau. Lượng chết, được phong
Hoàng Môn Thị lang. Hậu Chủ lập thái tử Toàn, phong Dực làm Trung Thứ Tử (2),
Toàn ham săn bắn, ra vào vô độ, Dực viện dẫn tích cổ, hết lời khuyên can, mài
dũa đưa vào quy củ. Sau được phong làm Tham Quân tại phủ Đồn Phó Nhị Đô Đốc tại
Lai Hàng (3), lại chuyển làm Hộ Quân, quản việc như trước. Lúc đó Di Liêu (4) ở
quận Vĩnh Xương không phục nổi dậy, mấy lần xâm phạm vào cõi, Dực kiêm nhiệm
chức thái thú Vĩnh Xương, dẫn quân đi đánh, chém được đầu thủ lĩnh giặc, phá
tan nhà ấp, quận biên được yên ổn. Được thăng làm Tham quân, Dực Quân tướng
quân, kiêm chức thái thú Kiến Ninh, còn quản việc Nam Quận. Năm Cảnh Diệu thứ
sáu, được thăng làm An Nam tướng quân. Năm đó, Thục bị Ngụy chiếm, Dực ở Ba
Đông và La Hiến ở Tương Dương lĩnh quân bảo toàn một phương, giữ nguyên quân
bản bộ xin hàng, do đó được giữ nguyên chức, lại được vua Ngụy sủng ái.
Sách Hán Tấn Xuân Thu viết: “Hoắc Dực nghe Ngụy quân tới, muốn trở
về Thành Đô, nhưng Hậu Chủ đã định kế hoạch đầu hàng, không nghe theo. Thành Đô
không hề thủ giữ, Dực mặc áo tang gào khóc, cả ba ngày trời không thôi. Các
tướng đều khuyên nên mau chóng hàng, Dực nói: “Hiện giờ đường đi cách trở, chưa
biết chúa an nguy thế nào, đại địch không biết ra sao, không thể tùy tiện. Nếu
chúa thượng và Ngụy hòa, lấy lễ mà đãi, ta sẽ bảo toàn biên cảnh mà hàng, khi
đó cũng không muộn. Nếu vạn nhất có điều gì nguy nhục, ta sẽ lấy cái chết cự
tuyệt, quan tâm chi đến nhanh chậm!” Sau khi được tin của Hậu Chủ mới dẫn tướng
thủ ở sáu quận dâng biểu nói:
“Thần nghe nói đời người có ba mối(5) mà phụng sự cả ba chỉ một
(nguyên tắc thôi). Gặp lúc nguy nan, ắt phải (cống hiến) sinh mệnh. Nay thần
nước thua chủ hàng, chẳng thể thủ nữa, chỉ đành dâng lễ tỏ lòng, không dám phản
bội.” Tấn Văn Vương nghe vậy, liền phong làm Đô đốc Nam Trung, giữ nguyên đất
cũ. Sau này sai binh tướng tới cứu viện Lữ Hưng, bình định ba quận Giao Chỉ,
Nhật Nam, Cửu Chân, được phong làm Liệt hầu, tiến hiệu thăng chức. Cháu Dực là
Bưu, Thái thú Việt Tây đời Tấn.
Sách Tương Dương Ký có viết: La Hiến tự Lệnh Tắc. Cha là Mông,
tránh loạn mà tới Thục, quan làm tới thái thú Quảng Hán. Hiến từ nhỏ đã học
giỏi nổi tiếng, năm mười ba tuổi đã có thể viết văn. Hậu Chủ lập thái tử, phong
cho làm Thái Tử Xá Nhân, sau thăng lên Thứ Tử(6), Thượng Thư Sử bộ lang, lĩnh
chức chức Tuyên Tín Hiệu Úy sang sứ đất Ngô, người Ngô rất tán tụng. Lúc đó
Hoàng Hạo can dự vào chính sự, mọi người đều hùa theo, Hiến một mình không
theo, Hạo ghét, đẩy đi làm Thái Thú Ba Đông. Lúc ấy Hữu đại tướng quân Diêm Vũ
là đô đốc Ba Đông, Hậu Chủ phong Hiến làm phó cho Vũ. Ngụy đi đánh Thục, (Hậu
Chủ) gọi Vũ về tây(7), lưu lại hai ngàn người của Vũ, lệnh Hiến đi thủ thành
Vĩnh An. Nghe tin Thành Đô thất bại, trong thành náo động, các Trưởng Sử ở bên
sông đều bỏ thành mà chạy, Hiến chém chết một người nói Thành Đô đã loạn, bách
tính mới ổn định. Được tin Hậu Chủ gọi về, Hiến vẫn dẫn quân đóng lại đó. Ngô
nghe tin Thục bại, khởi binh tiến về phía tây (Thục), nói dối là cứu viện, thực
ra muốn đánh lén Hiến. Hiến nói: “Bản triều sụp đổ, Ngô là môi răng, không
những không cứu giúp mà còn nhân loạn đi kiếm lợi, phản bội minh ước. Mà Hán đã
vong, Ngô liệu còn được bao lâu, sao có thể đi hàng Ngô chứ!” Bảo vệ thành trì,
chỉnh đốn trang bị, thề cùng tướng sĩ, thà mất mạng cũng phải giữ tiết nghĩa.
Ngô nghe tin Chung, Đặng(8) thất bại, Thành Đô vô chủ, liền có lòng
chiếm Thục, mà Ba Đông cố thủ, binh không thể vượt qua, liền dẫn binh tướng
tiến về phía tây. Hiến thấy nơi đó gần sông, không thể phòng thủ, sai Tham Quân
Dương Tông đột vây lên phía bắc, cáo cấp với An Đông tướng quân Trần Khiên, lại
đưa cả ấn tín văn võ, tỏ lòng muốn hàng Tấn. Hai bên cùng nhau giao chiến, Hiến
ra thành ứng chiến, đại phá quân Ngô. Tôn Hưu tức giận, liền sai Lục Kháng dẫn
ba vạn quân đi vây đánh Hiến. Bị đánh tới sáu tháng mà viện quân không tới,
trong thành bệnh tật quá nửa. Có người hiến kế nên bỏ chạy, Hiến nói: “Kẻ sĩ
phải lấy nhân làm chủ, bách tính mong ngóng, đã không thể làm an cái nguy, vội
vã bỏ chạy, quân tử há đâu lại làm như vậy, dù mất mạng cũng phải thủ lại nơi
này.” Trần Khiên tấu lên Tấn vương, Tấn vương liền sai Thứ sử Kinh Châu là Hồ
Liệt đi cứu Hiến, Kháng đành phải lui. Tấn Vương cho Hiến giữ nguyên việc cũ,
phong làm Giang Lăng tướng quân, Vạn Niên đình hầu. Về sau bốn huyện ở Võ Lăng
phản Ngô hàng Ngụy, Hiến liền được phong làm Thái thú Giang Lăng, Giám quân Ba
Đông. Năm Thái Thủy nguyên niên cải phong làm Tây Ngạc huyện hầu. Hiến đưa vợ
con về ở Lạc Dương, Vũ đế (9) phong con Hiến là Tập làm Chấp Sự. Tháng ba năm
(Thái Thủy) thứ tư , trong tiệc rượu của nhà vua tại Hoa Lâm viên, vua hỏi về
các đại thần của nhà Thục, những ai có thể dùng, Hiến tiến cứ Thường Kị, Đỗ
Chẩn, Thọ Lương ở Thục Quận, Trần Thọ ở Ba Đông, Cao Quỹ ở Nam quận, Lữ Nhã,
Hứa Quốc ở Nam Dương, Phí Cung ở Giang Hạ, Gia Cát Kinh ở Lang Tà, Trần Dụ ở
Nhữ Nam, tất cả đều được dùng, công danh đủ cả. Khi Hiến vẫn còn, Tập lấy được
Vu Thành của Ngô, nhân đó còn dâng kế đánh Ngô. Hiến sống nghiêm chỉnh, đãi
binh sĩ không tệ, không ham tiền tài thích làm việc thiện, không để lại nhiều
sản nghiệp. Năm (Thái Thủy) thứ sáu thì chết, được ban chức An Nam tướng quân,
thụy là Liệt hầu. Con là Tập, làm Lăng Giang tướng quân thống lĩnh bộ thuộc cũ
của cha, chết sớm, được truy phong làm Thái thú Quảng Hán. Con Tập là Huy, làm
Nội sử ở Thuận Dương, năm Vĩnh Gia thứ năm chết vì loạn các vương. Những cống
hiến này, đồn đại khác nhau, cũng không được rõ ràng cho lắm.
VƯƠNG LIÊN TRUYỆN
Vương Liên tự Văn Nghi, người Nam Dương. Thời Lưu Chương, vào Thục
làm huyện lệnh ở Tử Đồng. Tiên Chủ khởi sự ở Hà Manh, tiến quân về nam, Liên
đóng cửa thành không hàng, Tiên Chủ cho rằng là người nghĩa khí nên không bức
bách. Khi (Tiên Chủ) bình định Thành Đô, phong Liên làm huyện lệnh Thập Phương,
sau lại chuyển đến Quảng Đô, do làm việc có thành tích, được thăng làm Diêm ti
Hiệu úy (10), nghiên cứu cái lợi của sắt muối, thu được rất nhiều lợi nhuận về
cho nhà nước, vì vậy tuyển chọn được nhiều hiền tài về làm quan, như Lữ Nghệ,
Đỗ Kỳ, Lưu Can (11), cuối cùng đều làm quan to, tất cả đều do Liên đề bạt. Sau
được thăng làm Thái thú Thục Quận, Hưng Nghiệp tướng quân, vẫn quản việc muối
như trước. Kiến Hưng nguyên niên (12), được thăng làm Truân kỵ Hiệu úy (13),
lĩnh chức Thừa tướng Trưởng sử (14), phong làm Bình Dương đình hầu. Khi các
quận ở phương Nam
HƯỚNG LÃNG TRUYỆN
Hướng Lãng tự Cự Đạt, người huyện Nghi Thành, quận Tương Dương.
Tương Dương ký viết: sư phụ hồi nhỏ của Lãng là Tư Mã Đức Tháo, cùng Từ Nguyên
Trực, Hàn Đức Cao, Bàng Sĩ Nguyên rất thân thiết.
Kinh Châu mục Lưu Biểu dùng làm huyện trưởng huyện Lâm Tự. Biểu chết,
theo Tiên Chủ. Tiên Chủ bình định khu vực bờ phía nam sông Trường Giang, cho
Lãng quản việc quân dân bốn huyện Tỷ Quy, Di Đạo, Vu (Sơn), Di Lăng. Sau khi
bình định Thục, sai Lãng làm Thái thú Ba Tây, không lâu sau thì chuyển đến
Tường Kha, về sau lại rời tới Phòng Lăng. Hậu Chủ đăng cơ, Lãng được phong làm
Bộ binh Hiệu úy, thay Vương Liên giữ chức Thừa tướng Trưởng sử. Thừa tướng
Lượng nam chinh, Lãng ở lại lo chuyện hậu phương. Năm Kiến Hứng thứ năm, theo
Lượng vào Hán Trung. Thường ngày quan hệ giữa Lãng và Mã Tốc rất tốt, Tốc chạy
trốn, Lãng biết nhưng không báo, Lượng giận lắm, bãi chức quan đuổi về Thành
Đô. Mấy năm sau, nhậm chức Quang lộc huân(15), sau khi Lượng chết, được phong
làm Tả tướng quân, khi luận đến công lao cũ, lại được phong làm Hiển Minh đình
hầu, tước quan Đặc tiến(16). Lúc xưa, khi Lãng còn trẻ tuy có xem qua văn học,
nhưng không nghiên cứu tìm tòi điển tịch, ông vì tài làm quan mà được mọi người
khen ngợi. Từ sau khi bị bãi chức Trưởng sử, nhàn nhã vô sự gần ba mươi năm, Thần
Tùng Chi xét: Lãng vướng vào vụ Mã Tốc mà mất chức Trưởng sử là vào năm Kiến
Hưng thứ sáu. Đến năm Diên Hi thứ mười thì chết, tất cả chỉ hai mươi năm mà
thôi, ở đây viết “ba mươi”, chữ nghĩa có sai lầm.
vì thế mà chuyên tâm nghiên cứu sách vở, cần mẫn không ngơi nghỉ.
Khi qua tám mươi tuổi, còn chính tay hiệu đính sách, sửa chữa lỗi sai, thư tịch
mà ông cất giữ là nhiều nhất hồi bấy giờ. Ông còn mờ cửa tiếp khách, hướng dẫn
chiêu nạp hậu bối, chỉ bàn luận việc xưa, không để ý đến chuyện thời sự, vì thế
mà được khen ngợi. Trên cho đến quan viên chấp chính, dưới cho tới trẻ con để
chỏm, ai cũng đều kính trọng. Năm Diên Hi thứ mười tám chết.
Tương Dương ký viết: Lãng để lại lời răn dạy con mình: “Thường nghe
rằng đánh thắng trận quan trọng ở chỗ đoàn kết hòa hảo, nhất chí chống địch,
chứ không phải dựa vào số đông. Lời này ý rằng trời đất yên bình thì vạn vật
sinh ra, vua tôi hòa thận thì quốc gia vững vàng, cửu tộc hòa hảo thì ai cũng
thỏa nguyện, có được bình yên, cho nên thánh nhân giữ vững cái sự hòa thuận, tồn
hay vong cũng đều do đó cả. Ta, chỉ là một tên tiểu tử của Sở quốc, từ sớm đã
mồ côi, được nhị huynh nuôi dạy, tính tình cũng không đến nỗi theo lợi lộc mà
sa đọa. Nay tùy rằng nghèo, nhưng nghèo không phải cái họa của người ta, hòa
thuận mới là điều đáng quý nhất, con hãy cố gắng nhớ lấy lời này!”
Con là Điều thừa kế, giữa năm Cảnh Diệu nhậm chức Ngự sử Trung
thừa.
Tương Dương Ký viết: Điều tự là Văn Báo, cũng học nhiều hiểu rộng,
đến đời nhà Tấn làm Thái thú Giang Dương ,
Nam
Con của anh Lãng là Sủng, làm Nha môn tướng thời Tiên Chủ. Trong
thất bại ở Tỷ Quy, chỉ có đội quân của Sủng là còn được nguyên vẹn trở về. Kiến
Hưng nguyên niên được phong làm Đô Đình hầu, sau lại làm Trung bộ đốc, cai quản
quân Túc vệ. Khi Gia Cát Lượng sắp đi lên phía Bắc, ông dâng biểu tâu với Hậu
Chủ rằng: “Tướng quân Hướng Sủng, phẩm chất lương thiện, hành vi nghiêm túc,
hiểu biết việc quân. Trước đây khi dùng thử Tiên đế đã từng khen là người có
tài, do đó mọi người tiến cử Sủng nhậm chức Trung bộ đốc. Theo ý thần, chuyện
trong quân đều có thể đến hỏi người này, như thế nhất định có thể làm cho quân
đội được hòa thuận và ăn ý, người giỏi kẻ kém được phân định rõ ràng.” Sau được
thăng làm Trung lĩnh quân. Năm Duyên Hi thứ ba, đi đánh quân Ma Di ở quận Hán
Gia, gặp nạn. Em của Sủng là Sung, từng làm những chức như Xạ Thanh Hiệu úy,
Thượng thư…
Tương Dương ký viết: Tháng sáu Hàm Hi nguyên niên của Ngụy, Trấn
Tây tướng quân Vệ Quán tới Thành Đô, lấy được một viên Bích ngọc ấn, hoa văn
bên trên dường như là hai chữ “THÀNH TÍN”, sau khi đem nó ra khoe với các quan
liền cất vào trong phủ Tướng quốc. Sung nghe thế bèn nói: “Ta từng nghe Tiêu
Chu nói rằng, Tiên Đế tên húy là Bị, chữ “bị” ý rằng là cụ bị (có đủ) , Hậu Chủ
tên húy là Thiện, chữ thiện trong thiện nhượng (nhường ngôi). Điều này ý rằng
vương triều nhà Lưu đã có đủ cả rồi, giờ nên nhường cho người khác. Mà nay
Trung phủ quân tên là Viêm, niên hiệu cuối cùng của nhà Hán lại dừng ở Viêm
Hưng, Thành Đô có điềm lành, lại được thu về phủ Tướng quốc, đây chắc đúng là ý
trời rồi.” Năm ấy Sung được phong làm Thái thú Tử đồng, tháng mười hai năm sau
Tấn Vũ Đế lên ngôi, từ Viêm Hưng quả đã ứng nghiệm.
Tôn Thịnh viết: Khi xưa Công Tôn khởi nghiệp từ Thành Đô, hiệu là
Thành Thị, hai chữ trên viên ngọc chắc là nói đến sự tích của ông ta.
TRƯƠNG DUỆ TRUYỆN
Trương Duệ tự Quân Tự, người Thục Quận, Thành Đô. Nghiên cứu sách
“Công Dương Xuân Thu”(17), tinh thông cả Sử, Hán(18) . Hứa Văn Hưu(19) ở Nhữ Nam
Gặp lúc Tiên Chủ qua đời, Gia Cát Lượng sai Đặng Chi đi sứ Ngô,
Lượng bảo Chi sau khi nói xong những chuyện chủ yếu thì xin thả Duệ về. Duệ đến
Đông Ngô đã được mấy năm, lưu vong ẩn nấp khắp nơi, Quyền không biết đến, do đó
đáp ứng Chi cho Duệ về. Lúc Duệ sắp đi, Quyền triệu kiến Duệ đến, hỏi rằng:
“Đất Thục có vị nữ tử ở góa họ Trác, tư bôn theo Tư Mã Tương Như, phong tục của
quý thổ sao lại có thể như vậy?” Duệ đáp rằng: “Theo ngu ý của thần thì góa phụ
họ Trác so với vợ của Chu Mãi Thần còn hiền đức hơn.” Quyền lại nói với Duệ
rằng: “Sau khi ngài trở về, nhất định sẽ được làm quan trong triều đình Tây
Thục, cuối cùng cũng chẳng cần làm lão nông ở nơi đồng ruộng nữa rồi, ngài sẽ
báo đáp ta như thế nào đây?” Duệ đáp rằng: “Duệ mang tội mà trở về, tính mạng
này sẽ phải giao cho quan chấp pháp xử trí, nếu may mắn được miễn tội mà toàn
thân, năm mươi tám năm trước là của phụ mẫu ban cho, từ đó về sau là ân điển
của đại vương.” Quyền nghe vậy thì vui vẻ cười lên, tỏ vẻ coi trọng Duệ. Duệ
sau khi ra khỏi cửa ngách, vô cùng hối hận vì đã không giả vờ ngu ngốc, ngay
sau đó liền lập tức lên thuyền, gia tăng tốc độ gấp rút khởi hành. Tôn Quyền
quả nhiên phái người đuổi theo, Duệ đã vào trong cảnh giới Vĩnh An được mấy
chục dặm, kẻ đuổi theo không thể đuổi kịp.
Đến đất Thục, Thừa tướng Lượng dùng làm Tham quân, thay quyền giải
quyết những việc trong phủ Thừa tướng, lại kiêm nhiệm cả chức Trị trung Tùng
sự(21) Ích Châu. Lượng xuất binh đóng ở Hán Trung, Duệ dùng thân phận Xạ thanh
Hiệu úy kiêm nhiệm chức Lưu phủ Trưởng lại (22). Thường khen Gia Cát Lượng
rằng: “Thưởng công không bỏ sót người ở xa, phạt tội không ngại kẻ thân cận bên
cạnh, tước vị không thể không có công lao mà lấy được, hình phạt không thể vì
người phú quý mà miễn bỏ, đây chính mà nguyên nhân khiến cả người hiền lẫn kẻ
ngu đều quên mình nỗ lực.” Năm thứ hai, đi lên phía bắc để bàn chuyện với
Lượng, người đưa tiễn có mấy trăm, xe chật cả đường. Duệ viết thư cho người
thân tín của mình rằng: “Gần đây phải đi đường xa, ngày đêm nghênh đón khách
khứa, không được ngủ ngon. Mọi người tự nhiên là đều tôn kính Thừa tướng Trưởng
lại, (thế nhưng) con trai Trương Quần chỉ là phụ giúp về mặt này mà cũng mệt
mỏi muốn chết.” Giọng điệu của ông vẫn luôn khôi hài và trôi chảy như vậy.
Thần Tùng Chi xét: nói năng khôi hài quý là ở chỗ tâm cơ mẫn tiệp,
sách có sơ sót thì cần phải lưu ý. Nay thấy sách viết rằng là nói chuyện khôi
hài, thực không đúng với đạo lý.
Thuở nhỏ thân thiết với Dương Cung ở Kiên Vi, Cung chết sớm, để lại
đứa con côi còn chưa được mấy tuổi, Duệ đón về và giữ lại, chia phòng cho cùng
ở. Duệ còn hầu hạ mẹ Cung như với mẹ mình. Con của Cung là Tức lớn lên, Duệ lấy
vợ, mua nhà cửa ruộng vườn cho, để Tức tách hộ ra riêng. Duệ giúp đỡ bạn cũ,
cứu tế cho những người nghèo đói trong tông tộc, những nghĩa cử như vậy rất
nhiều. Sau lại được gia phong là Phụ Hán Tướng quân, kiêm cả chức Trưởng lại
như cũ. Năm Kiến Hưng thứ tám chết. Con là Mạo kế nghiệp, nhiều lần đảm nhiệm
chức Quận thú Giám quân ở ba quận. Em Mạo là Đô, giữ chức Trung thứ tử hầu hạ
cho Thái tử.
DƯƠNG HỒNG TRUYỆN
Dương Hồng tự Quý Hưu, nguời Vũ Dương quận Kiện Vi, thời Lưu Chương
đã từng làm quan ở các quận. Tiên Chủ bình định Thục, Thái thú Lý Nghiêm lệnh
cho Dương Hồng làm Công tào. Nghiêm muốn di chuyển quận nha, Hồng kiên quyết
ngăn cản nhưng Nghiêm không chịu nghe theo, vì thế bèn bỏ chức Công tào, xin từ
quan. Nghiêm tiến cử Hồng đến châu phủ, Hồng được nhậm chức Thục Bộ tùng sự.
Lúc Tiên Chủ tranh đoạt Hán Trung, gửi thư khẩn cấp về muốn phái thêm binh,
Quân sư tướng quân Gia Cát Lượng hỏi Hồng về chuyện này, Hồng đáp: “Hán Trung
là yết hầu của Ích Châu, là nơi quan trọng liên quan đến chuyện tồn vong, nếu
không có Hán Trung thì sẽ không có Thục nữa, đó là cái tai họa ở trước cửa nhà.
Trận chiến này, đàn ông phải tham gia chiến đấu, đàn bà phải tham gia vận
chuyển, chuyện phát binh thì có gì phải nghi ngại nữa?” Khi ấy Thái thú Thục
Quận là Pháp Chính theo Tiên Chủ lên phía Bắc, vì thế Lượng dâng biểu xin cho
Hồng lĩnh chức Thái thú Thục Quận. Mọi chuyện Dương Hồng đều làm rất tốt, vì
thế đã chính thức để Hồng nhậm chức đó. Không lâu sau, được điều làm Trị trung
tùng sự Ích Châu.
Sau khi Tiên Chủ xưng tôn hiệu, đánh Đông Ngô không giành được
thắng lợi, khi trở về lưu lại ở Vĩnh An. Thái thú Hán Gia là Hoàng Nguyên vì
trước nay luôn bị Gia Cát Lượng cho rằng là người không tốt, nghe tin Tiên Chủ
bị bệnh, sợ có tai họa, do đó liền dẫn quân toàn quận tạo phản, thiêu hủy thành
Lâm Cùng. Khi ấy Lượng đang đi về phía Đông thăm hỏi bệnh tình Tiên Chủ, Thành
Đô trống rỗng, cho nên Nguyên càng thêm không hề sợ hãi điều gì. Hồng lập tức
khởi tấu với Thái tử, xin phái thân binh của thái tử, để tướng quân Trần Hốt, Trịnh Xước đi đánh
Nguyên. Mọi người đều cho rằng nếu Nguyên không thể bao vây Thành Đô, nhất định
sẽ đi qua Việt Tây tới chiếm Nam Trung, Hồng nói: “Trước nay Nguyên vốn tính tình
hung bạo, không hề có ân tình tín nghĩa với ai, sao có thể làm được như thế
chứ? Chắc chắn là hắn sẽ ngồi thuyền đi xuống phía Đông, hi vọng chúa thượng có
thể bình an, hắn sẽ đầu hàng và trở về chịu chết; nếu có điều gì dị thường, hắn
sẽ chạy đến nước Ngô để mong được sống.” Hốt, Xước theo lời Hồng, quả nhiên bắt
sống được Nguyên. Kiến Hưng nguyên niên, Hồng được ban tước Quan nội hầu, lại
trở lại nhậm chức Thái thú Thục Quận, Trung Tiết tướng quân, sau lại làm Việt
Kỵ hiệu úy, cai quản quận như cũ.
Năm Kiến Hưng thứ năm, Thừa tướng Lượng lên phía Bắc đóng ở Hán
Trung, muốn dùng Trương Duệ làm Lưu phủ Trưởng sử, hỏi Hồng xem thế nào? Hồng
đáp rằng: “Duệ trời sinh thông minh cẩn thận có thể biết được thị phi, sở
trường là xử lý những sự vụ khẩn cấp, tài của Duệ có thể đảm đương được chức
này. Thế nhưng tính Duệ không công bình, sợ rằng không thể chuyên cần với chức
vụ, không bằng lưu Hướng Lãng lại. Lãng có ít tật, hợp với việc ấy hơn. Còn Duệ
nên để theo hầu dưới trướng ngài, để y có thể cống hiến tài năng, như thế là
tiện cả đôi đường.” Lúc xưa, Duệ và Hồng thân thiện với nhau. Khi Duệ bị đày ở
Ngô, Hồng cai quản quận mà Duệ ở lúc trước. Con Duệ là Uất làm Quận lại, vì
phạm phải lỗi nhỏ mà bị xử phạt, không hề được đặc cách. Sau khi Duệ trở về
nghe thế, vô cùng căm hận, tình cảm với Hồng giảm bớt rất nhiều. Hồng sau khi
thấy Lượng đi ra liền đến chỗ Duệ, thuật lại những lời mà mình đã nói với
Lượng. Duệ trả lời Hồng rằng: “Ý Thừa tướng muốn để ta ở lại đã rất rõ ràng,
Thái thú sao có thể ngăn cản nổi.” Khi ấy mọi người đều hoài nghi Hồng muốn tự
mình làm Trưởng sử, có người thì nghi Hồng biết Duệ ghét mình, không muốn để
Duệ nhậm chức quan trọng, quản việc ở hậu phương. Sau này Duệ bất hòa với Tỳ Diêm
Hiệu Úy(23) là Sầm Thuật, hai người căm hận lẫn nhau. Lượng gửi thư cho Duệ
rằng: “Ngài trước đây ở Mạch Hạ bị bại trận, doanh trại bị hủy hoại, ta vì ngài
mà lo lắng, cơm ăn không biết ngon; sau ngài lại lưu vong đến Nam Hải, ta vì
ngài mà cảm thấy buồn rầu, ngủ không được an giấc; đợi lúc ngài trở về, ta ủy
thác cho ngài nhiệm vụ quan trọng, cùng phò tá vương thất, ta vốn cho rằng ta
và ngài đã là giống như ‘thạch giao’ mà cổ nhân nói rồi. Ý của ‘thạch giao’
chính là đề cử cho kẻ thù để cho hai bên cùng đạt được lợi ích, cắt xương cắt
thịt để biểu thị tấm lòng, còn không được khước từ lời nhờ vả, huống chi ta còn
phải dựa vào Nguyên Kiệm (24), vậy mà ngài không thể nhịn sao?” Người bình luận
vì vậy mà cho rằng Hồng không có tư tâm.
Thuở nhỏ Hồng không hiếu học, nhưng trung hậu trong sáng và thật
thà bộc trực, coi việc công như việc nhà, phụng dưỡng mẹ kế rất hiếu thuận. Năm
Kiến Hưng thứ sáu, chết khi đang làm quan. Ban đầu Hồng làm Công tào cho Lý
Nghiêm, sau này Nghiêm còn chưa rời khỏi Kiên Vi để đi nhậm chức thì Hồng đã
được làm Thái thú Thục Quận rồi. Hồng cất nhắc môn hạ là thư tá Hà Chi, Chi rất
có tài năng và mưu lược, tiến cử làm Quận lại, mấy năm sau Chi đã được thăng
làm Thái thú Quảng Hán, khi ấy Hồng vẫn còn ở Thục Quận. Vì thế những người ở
vùng phía Tây đều khâm phục Gia Cát Lượng có thể để người ta phát huy được hết
tài năng của bản thân.
Ích Bộ Kỳ Cựu truyện tạp ký chép: Mỗi lần triều hội Chi đều ngồi
sau Hồng. Một lần hai người gặp nhau, Hồng đùa rằng: “Ngựa của ngài đi như thế
nào?” Chi đáp: “Ngựa của kẻ dưới không dám đi, nhưng Thái thú cũng đâu có
đánh.” Mọi người biết được chuyện này đều cảm thấy tức cười. Chi tự là Quân
Túc, thuở nhỏ nghèo khó, là người độ lượng rộng rãi, hình thể to lớn, lại năng
ăn uống, thích thanh sắc, không chủ trương tiết kiệm, vì thế không được nhiều
người coi trọng. Có lần Chi mơ thấy cây dâu mọc trong giếng, Chi đem chuyện này
đi hỏi người coi mộng Triệu Trực, Trực đáp: “Dâu không phải là vật trong giếng,
ắt phải trồng nơi khác; bốn mươi thêm tám là bốn tám, tuổi ngài e không qua nổi
con số đó.” Chi cười nói: “Được vậy là đã tốt rồi.” Chi làm Thái thú, sau kiêm
thêm Đốc quân tùng sự. Khi ấy Gia Cát Lượng dùng pháp luật rất nghiêm khắc,
thầm nghe Chi vui chơi buông thả, không chuyên cần với chức trách, muốn bắt Chi
bỏ ngục. Mọi người đều sợ thay cho Chi. Chi nghe thấy tin này thì rất sợ hãi,
nửa đêm thắp đèn đi gặp tù phạm, đọc hết các cáo trạng. Gia Cát đến nơi, Chi đã
ngầm học thuộc lòng hết, đối đáp giải thích đều rất ổn thỏa, Lượng vô cùng kinh
ngạc. Sau này được bổ nhiệm chức Huyện lệnh Thành Đô, khi ấy Bì Huyện thiếu
chức Huyện lệnh, cho Chi kiêm luôn hai huyện. Nhân khẩu hai huyện rất nhiều,
lại gần sát với kinh đô, cho nên kẻ gian cũng lắm. Mỗi lần thẩm vấn phạm nhân
Hà Chi đều ngủ gật. Nhưng sau khi tỉnh lại là có thể nói rõ hết những chuyện
tốt xấu mà người khác đã làm ra, mọi người đều sợ Hà Chi nhắc lộ ra chuyện xấu
của mình, lại cho rằng Chi có phép thuật lợi hại gì đó, không có ai dám làm
chuyện xấu. Lại có lần bảo người đếm một dãy các số, Chi chỉ nghe liền có thể
nhớ được, không sai chút nào, sự tinh minh của Chi có thể thấy qua đó. Người Di
ở quận Vấn Sơn khồng yên, Chi được cử làm Thái thú Vấn Sơn, người Di đều tin
phục. Sau này Chi dời đến Quảng Hán, người Di liền tạo phản, họ nói: “Các ngươi
tìm được người nào như Thái thú tiền nhiệm thì mới có thể khiến chúng ta khuất
phục!” Khi ấy Hà Chi thân mang nhiệm vụ nặng nề, triều đình chỉ đành phái người
trong tộc của Chi đảm nhiệm chức ấy, nhờ thế mà Vấn Sơn lại được yên ổn. Sau
này Chi lại chuyển đến làm Thái thú Kiên Vi. Năm bốn mươi tám tuổi thì chết,
đúng như lời Trực từng nói. Sau này lại có Vương Ly ở Quảng Hán cũng rất có tài
năng, được bổ làm Đốc quân tùng sự, làm việc chắc chắn, cẩn trọng, sau khi Chi
chết thì thay thi làm Thái thú Kiên Vi, cai trị rất tốt, tuy không thông minh
bằng Chi nhưng tài hoa thì lại hơn hẳn.
PHÍ THI TRUYỆN
Phí Thi tự Công Cử, người quận Kiến Vi huyện Nam An. Thời Lưu
Chương lấy Thi làm huyện lệnh huyện Miên Trúc, lúc Tiên chủ đánh Miên Trúc, Thi
sớm đầu hàng. Thành Đô đã định, Tiên chủ lĩnh chức Ích châu mục, lấy Thi làm
Đốc quân Tòng sự, rồi đổi ra ngoài làm Tang Ca thái thú, khi về lại Ích châu
được làm Tiền bộ Tư mã.
Tiên chủ xưng làm Hán Trung Vương, phái Thi đến phong Quan Vũ làm
Tiền tướng quân, Vũ nghe tin Hoàng Trung được thăng làm Hậu tướng quân, bèn nổi
giận nói: “Bậc đại trượng phu sao có thể cùng đứng ngang hàng với tên lính
già!” Rồi nhất quyết không nhận thụ phong. Phi nói với Vũ rằng: “Kẻ lập vương
nghiệp, phải biết dụng hết nhân tài. Xưa Tiêu (Hà) -Tào (Tham) cùng với Cao Tổ
thân thiết từ thủa nhỏ, mà Trần (Bình) - Hàn (Tín) là kẻ vong mệnh đến sau, khi
luận công ban tước, Hàn được ngôi cao nhất, cũng chưa nghe thấy Tiêu – Tào
buông lời oán giận. Nay Hán Vương xét công lao, sùng kính Hán Thăng, chẳng có ý
gì khinh trọng giữa quân hầu và Hoàng tướng quân vậy! Vả lại Hán Vương và quân
hầu cũng giống như một thể, cùng hưởng yên vui cùng chung lo lắng, hoạ phúc
cùng chia, theo ngu ý của tôi thì quân hầu chẳng nên so đo quan hiệu cao thấp,
tước lộc ít hay nhiều vậy. Kẻ hèn này chỉ là viên sứ giả, vâng mệnh người khác
mà đến, nếu quân hầu chẳng nhận thụ phong, tôi cũng phải trở về thôi, song tôi
thực sự tiếc về hành vi của tướng quân, sợ rằng sau này tướng quân phải hối
hận.” Vũ tỉnh ngộ ra, vội vàng cúi nhận ấn thụ.
Sau này quần thần bàn luận muốn Hán Trung Vương xưng tôn hào, Thi
tâu rằng: “Điện hạ nhân vì cha con Tào Tháo bức vua (Hiến Đế) cướp lấy ngôi cao
nên mới phải đi xa vạn dặm, tập hợp quần sỹ, thảo phạt phản tặc. Nay đại địch
chưa diệt được, đã muốn tự lập làm vua, sợ rằng nhân tâm nghi hoặc. Xưa Cao Tổ
cùng với Sở (Hạng Vũ) ước hẹn, ai phá được Tần trước thì làm vương. Thế mà khi
vào được Hàm Dương, bắt sống được Tử Anh, còn lo lắng nhún nhường mà từ chối,
huống chi Điện hạ còn chưa ra khỏi môn đình, đã muốn tự lập làm đế sao! Ngu
thần thành thật xin Điện hạ chẳng nên”. Bởi thế nên bị cho rằng đã nói lời ngỗ
ngược, mới giáng chức xuống làm Tòng sự quận Vĩnh Xương.
Năm Kiến Hưng thứ ba, theo Gia Cát Lượng xuôi Nam, khi về đến huyện
Hán Dương, hàng tướng Lý Hồng (Nguỵ tướng) đến gặp Lượng, Lượng tiếp kiến Hồng
ở đó, bấy giờ Tưởng Uyển cùng với Phí Thi cũng ngồi đấy. Hồng nói: “Khi trước
tôi từng gặp Mạnh Đạt, lúc tôi sắp về Nam
Lượng muốn dụ Đạt làm ngoại viện, mới gửi thư cho Đạt rằng: “Năm
ngoái tôi Nam chinh, lúc trở về, mới cùng Lý Hồng ở gặp gỡ Hán Dương, nhờ đó
biết được tin tức của ngài, cứ cảm thán bùi ngùi mãi, xét chí hướng cao khiết
của túc hạ, ( nguyên văn câu này là ‘bình tố chi chí’ mà ‘tố’ chỉ cái mộc mạc,
trắng trong - chẳng phải là nói rằng chí hướng của Đạt là cao khiết sao? Cơ mà
lão Đạt này cao khiết cái quái gì, phản phúc vô thường bỏ mịa đi ấy chứ, hay
anh Khổng ‘nịnh thô’ đấy nhỉ?) há phải bậc cầu lấy chút danh phận vinh hoa hư
hão, bám lấy sự quý hiển trái lẽ như thế! Hỡi ôi ngài Mạnh, thật chỉ bởi Lưu
Phong ngấm ngầm bức hiếp túc hạ, làm phương hại đến cái nghĩa đãi ngộ kẻ sĩ của
Tiên đế. Lại nghe Lý Hồng nói Vương Xung cố ý nói xằng bậy, mà túc hạ vẫn hiểu
được lòng ta, chẳng nghe theo lời Xung. Để trải tấc lòng mình cùng túc hạ, tỏ
rõ cái tình ngày trước, đoái trông về phía Đông, sai gửi thư này”.
Đạt nhận được thư của Lượng, rất đỗi vui mừng, mới phản lại nước
Nguỵ. Nguỵ sai Tư mã Tuyên Vương đến đó (Tân Thành), tức khắc chém được Đạt.
Lượng cũng vì Đạt không thành tâm nên chẳng đến cứu trợ. Khi Tưởng Uyển nắm
việc chính sự, lấy Thi làm Gián Nghị đại phu, sau Thi chết tại gia.
CHÚ THÍCH
(1) Tên chức quan thời Tần
Hán, là người thân cận chuyên ở cạnh Thái tử.
(2) Chức quan tương đương với
Thị trung, chuyên đi theo hầu Quốc quân, Thái tử, Tướng quốc.
(3) Nhà Thục Hán đặt ra phép
quận đồn, Lai Hàn đồn hiện ở khu vực huyện Khúc Tĩnh, tỉnh Vân Nam
(4) Ý chỉ các dân tộc thiểu
số.
(5) Tức quân, sư, phụ.
(6) Tên chức quan, người đi
theo sát Thái Tử.
(7) Chỉ Tây Thục.
(8) Chung Hội, Đặng Ngải.
(9) Tư Mã Viêm.
(10) Tên chức quan, Lưu Bị
đặt ra khi bình định Ích Châu, quản việc khai thác sắt và muối.
(11) Lữ Nghệ tự Quý Dương,
xem quyển 39, Lữ Nghệ truyện. Đỗ Kỳ: người Nam Nam
(12) Năm 223 sau công nguyên.
Kiến Hưng: niên hiệu đầu tiên của Hậu Chủ Lưu Thiện.
(13) Tên chức quan, chuyên
quản bộ đội đặc chủng.
(14) Tên chức quan, quản các
việc trong phủ Thừa tướng, tương đương với thư ký trưởng.
(15). Chức quan thời Tần Hán,
phụ trách canh giữ cửa cung điện.
(16). Không phải chức quan chính thức, phong cho người có địa vị đặc thù,
khi ngồi trong triều chỉ dưới Tam công.
(17). Còn gọi là “Công Dương Xuân Thu truyện” hay “Công Dương truyện”, một
trong những tác phẩm kinh điển của nho gia, do Công Dương Cao thời Chiến Quốc
viết.
(18). Sử chỉ “Sử Ký” do Tư Mã Thiên Viết, Hán chỉ “Hán Thư” do Ban Cố thời
Đông Hán viết.
(19). Hứa Tĩnh, tự Văn Hưu, quyển 38.
(20). Chung Do, tự Nguyên Trường, quyển 13.
(21). Một trong các chức Tùng sự.
(22). Lưu phủ Trưởng lại: tên chức quan, là vị Trưởng lại lưu lại phủ Thừa
tướng để xử lý các việc trong phủ.
(23) Tỳ Diêm Hiệu Úy: Chức
danh do Lưu Bị đặt ra khi mới vào Thục, chuyên lo sản xuất và kinh doanh muối.
(24). Tên tự của Sầm Thuật
QUYỂN 12 - ĐỖ, CHU , ĐỖ, HỨA, MẠNH, LAI, DUẪN, LÝ, TIẾU, KHÍCH TRUYỆN.
ĐỖ VI TRUYỆN
Đỗ Vi tự Quốc Phụ, người huyện Phù quận Tử Đồng, khi còn nhỏ theo
học Nhậm An người Quảng Hán. Lưu Chương dùng làm Tòng Sự, (Vi) cáo bệnh từ
quan. Khi Tiên Chủ an định Ích Châu, Vi thường tự nhận bị điếc, đóng cửa không
ra ngoài. Năm Kiến Hưng thứ ba, Thừa Tướng Lượng nhậm chức Ích Châu mục, khéo
léo giản ước việc tuyển chọn nghêng đón tất cả những người phẩm hạnh nổi tiếng
lâu nay. Lấy Tần Mật làm Biệt Gía, Ngũ Lương làm Công Tào, Vi làm Chủ Bộ. Vi
một mực từ chối mà kiệu cứ đưa đi.Đến nơi, Lượng dắt Vi vào giới thiệu, Vi vẫn
tỏ ý chối từ. Lớn tiếng mà Vi không nghe thấy, bèn mời (Vi) ngồi, trao cho giấy
viết rằng: ”Từng nghe, việc thi hành chính đức đã trải qua cơn khao khát, trong
đục đôi dòng, không thể gặp nhau. Các vị Vương Nguyên Thái, Lý Bá Nhân, Vương
Văn Nghi, Dương Quý Hưu, Đinh Quân Cán, anh em Lý Vĩnh Nam, Văn Trọng Bảo
thường khen ngợi cao chí (của ngài, làm tôi)chưa gặp mặt mà ngỡ như bạn cũ.
(Tôi nay) thấp kém chỉ có hư danh, thống lĩnh quý châu thật là đức bạc mà phải
gánh trọng trách nên lo nghĩ ưu tư. Chúa Công nay tuổi mới vừa mười tám, tính
cách nhân từ tư chấtthông tuệ, lại có lòng kính đức nhượng sĩ. Người trong
thiên hạ đều tưởng nhớ Hán thất, (tôi) muốn cùng ngài nhân khi trời thuận lòng
dân, phù trì minh chúa, kiến lập công lao hưng thịnh sâu dày, ghi lại huân
nghiệp vào tre lụa. Còn như ngai cho rằng kẻ hiên người ngu không thể cùng mưu
sự, cố tình dứt bỏ, tự giữ lấy mình chính là tự mình chịu uỷ khuất vậy.” Vi vẫn
kêu xin già yếu đòi về. Lượng lại lấy giấy viết rằng: ”Tào Phi tiếm ngôi, thí
chúa, tự lập làm vua, có cái tiếng tăm gian trá của loài rồng đất chó rơm.
(Tôi) Muốn cùng chư vị hiền giả nhân lúc sự tà ác sai trái của nó đã rõ ràng,
dùng chính đạo mà tiêu diệt. Ngài (tính cách) đặc biệt chưa có lời gì chỉ bảo
cho nhau đã muốn quay về nơi sơn dã. (Tôi) Tuân phụng lại phải đại hưng lao
dịch đi về Ngô, Sở. Nay người đều bận rộn, hãy tạm đóng cửa chăm lo việc ruộng
đông, dưỡng sức dân nuôi sản vật, lại sửa sang quân đội, đợi chờ cơ hội rồi sau
mới ra đánh. Có thể khiến cho lính không phải đánh nhau, dân không phải lao
dịch mà an định được thiên hạ. (Tôi chỉ mong) Ngài gánh vác việc lấy đức giúp
đời mà thôi, không đòi hỏi ngai phải tham dự việc quân. Sao ngài máu mắn đòi về
làm vậy!” (Lượng) Kính Vi như vậy. Bái Vi làm Gián Nghị đại phu, cũng là theo
nguyện vọng (của Vi).
Ngũ Lương tự Đức sơn, Người đất Nam
Chu Quần tự Trọng Thực, người Lãng Trung quận Ba Tây. Cha (Quần) là
Thư tự Thúc Bố, lúc nhỏ theo học Dương Hậu người Quảng Hán, danh tiếng ngang
với Đổng Phù, Nhậm An. Vài ba lần được gọi (ra làm quan) nhưng cuối cùng đều
không tới. Người đương thời hỏi rằng: Sách “Xuân Thu Sấm” có nói: ‘ Thay thế
nhà Hán là ‘ Đương Đồ Cao’, lời này nghĩa là sao? Quần nói: “Đương Đồ Cao là
(nhà) Ngụy đấy.” Kẻ có học trong vùng ngầm truyền nhau lời này (của Thư). Quần
được Thư dạy dỗ từ thưở bé, chuyên tâm vào việc xét thời tiết. Nhà (Quần) giàu
nhiều nô bộc, trong sân dưng một ngôi lầu nhỏ, thường sai gia nhân luân phiên
túc trực quan sát thiên tượng bất kể ngày đêm, vừa thấy một biểu hiện nào lập
tức báo với Quần để Quần tự thân ra xem xét. Vì vậy hễ có thay đổi thời tiết,
không có gì (Quần) không trông thấy, do đó lời (Quần nói về khí hậu, điềm
triệu) đa phần chính xác. Châu Mục Lưu Chương mời làm Sư Hữu Tòng Sự.
Tục Hán thư chép: ”Năm Kiến An thứ bảy, Việt Tây có nam tử hoá
thành nữ nhân. lúc ấy Quần nói thời Ai Đế đã từng có chuyện này, đây là điềm
sắp có việc thay triều đổi đại. Đên năm Kiến An thứ hai mươi lăm, Hiến Đế quả nhiên
nhận phong về Sơn Dương(1). Tháng mười năm (Kiến An) thứ mười hai, có sao chổi
với đuôi chim thuần xuất hiện ở địa phận Kinh Châu. Quần nói ấy là điềm Kinh
Châu Mục chết và mất đất. Mùa thu năm sau, Lưu Biểu chết, Tào Công dẹp yên Kinh
Châu. Tháng mười hai năm (Kiến An) thứ mười bảy, có sao chổi với năm quầng.
Quần nói ấy là điềm các thổ hào địa phương cát cứ miền tây đều mất đất. Lúc bấy
giờ, Lưu Chương chiếm Ích Châu, Trương Lỗ chiếm Hán Trung, Hàn Toại chiếm Lương
Châu, Tống Kiến chiếm Phu Hãn. Mùa đông năm sau, Tào Công sai Thiên Tướng đánh
Lương Châu. Năm (Kiến An) thứ mười chín, (Tào Công) bắt được Tống Kiến; Hàn
Toại chạy vào Khương Trung rồi bị giết. Mùa thu cùng năm, Chương mất Ích Châu.
Mùa thu năm (Kiến An) thứ hai mươi, Tào Công tấn công Hán Trung, Trương Lỗ ra
hàng.
Tiên Chủ bình định đất Thục, an bài (Quần) làm Nho Lâm Hiệu uý.
Tiên Chủ muốn cùng Tào Công tranh đoạt Hán Trung, hỏi Quần. Quần đáp rằng:
”Được đất mà không được dân. Nếu tiến quân vào chỗ hẻo lánh xa xôi, tất gặp bất
lợi, phải cẩn thận đề phòng!” Thời ấy Châu Hậu bộ Tư mã Thục Quận Trương Dụ
cũng hiểu việc chiêm bốc, tài vượt quá Quần,Dụ tự Nam Hoà, can Tiên Chủ rằng:
”Không nên tranh chiến Hán Trung, ra quân tất bất lợi.” Tiên Chủ không dùng lời
Dụ. Qủa nhiên được đất mà không được dân. (Tiên Chủ) sai bọn tướng quân Ngô Lan
Lôi Đông tiến quân vào Vũ Đô, đều chết chẳng quay về, đúng như lời Quần nói. Vì
thế cử Quần làm Mậu Tài.
Dụ lại nói riêng với người rằng: ”Sao Thái Tuế ở phương Canh Tí,
thiên hạ có việc đổi triều. Khí số họ Lưu đã hết. Chúa Công được Ích Châu, sau
chín năm, vào khoảng Dần Mão thì mất.” Người ấy mật trình (với Tiên Chủ) lời
ấy. Trước Tiên Chủ cũng Lưu Chương gặp gỡ ở Phù Thành(2), Dụ làm Tòng Sự cho
Chương, ngồi hầu bên cạnh. Tiên Chủ nói vui rằng: ”Xưa tôi ở huyện Trác(3),
(huyện ấy) đặc biệt có nhiều người rậm râu. Đông tây nam bắc đêu là các loại
râu. Trác Lệnh gọi là Chư mao nhiễu Trác(4)”.
Dụ liền đáp rằng: ”Khi trước có người
làm Trưởng ở vùng Lộ đất Thượng Đảng, được thăng làm Lệnh ở huyện Trác. Sau từ
quan về nhà, người đương thời nếu viết ra, ghi là Lộ tất thiếu Trác, ghi Trác
lại thiếu Lộ bèn viết là Lộ Trác quân.(5)” Tiên Chủ vốn không râu, vì vậy Dụ
mới đem chuyện này ra nói. Tiên Chủ (đối với truyện ngày ấy) vẫn ôm giữ trong
lòng chẳng bỏ qua. Nay lại càng thêm giận vì lời nói (Dụ) mới tiết lộ ra, bèn
(lấy cớ rằng) Dụ cản tranh chiến Hán Trung không chính xác, giam Dụ vào ngục,
rồi đem giết. Gia Cát Lượng đâng biểu xin tội cho. Tiên Chủ đáp rằng: Hoa lan
thơm ngát nảy nở cửa ngoài, không thể không bẻ”. Đem (xác) Dụ bêu ngoài chợ.
Sau này, nước Nguỵ được lập nên, Tiên Chủ qua đời đều như Dụ đã đoán. Dụ hiểu tướng
thuật, mỗi lần giơ gương lên soi đều tự biết mình sẽ phải tội tử hình, vì thế
thường đánh rơi gương xuống đất.
Quần chết, con là Cự không truyền được thuật (chiêm bốc).
ĐỖ QUỲNH TRUYỆN
Đỗ Quỳnh tự Bá Du, người Thành Đô thuộc Thục Quận. Thưở nhỏ theo
học Nhậm An, chuyên nghiên cứu thuật an định. Lưu Chương mời làm Tòng Sự. Tiên
Chủ thu được Ích Châu, lĩnh chức Mục, dùng Quỳnh làm Nghị Tào Tòng Sự. Hậu Chủ
lên ngôi, bái (Quỳnh) làm Gián Nghị Đại Phu, sau thăng lên Tả Trung Lang Tướng,
Đại Hồng Lư, Thái Thường. (Quỳnh) Là người trầm tĩnh ít lời, đóng cử giữ mình
không màng thế sự. Tưởng Uyển, Phí Vĩ đều trọng tài năng. Tuy kiến thức ở vào
bực thâm sâu, lúc đầu không dựa vào thiên văn để đưa ra luận thuyết của mình.
Bậc danh nho đời sau là Tiếu Chu từng hỏi kiến giải (của Quỳnh) về chuyện này.
Quỳnh đáp rằng: „Muốn hiểu thuật (xem thiên văn) này là rất khó. Cần phải gánh
vác những gì mình nhìn ra, phân biệt rõ hình thái của nó, lại không thể thông
báo cho mọi người cùng biết được. Ngày đêm khổ sở, rồi sau mới biết rõ sự tình,
lại sợ việc bị tiết lộ ra. Không như (người) không biết (xem chiêm bốc) nhìn
thấy mà lại là không nhìn ra vậy.’’ Chu nhân
đó hỏi: „Xưa Chu Trưng Quân(6) cho rằng đương đồ cao là Nguỵ(7), sao câu ấy lại
có nghĩa này?’’ Quỳnh đáp: „Nguỵ vốn chưa có tên. Đương đồ nhi cao là phép tắc
thánh nhân dùng lời mà nói cho ta nghe
vậy.’’ Lại hỏi
Chu rằng: „Có
thấy lại có
điiêù gì kỳ quái chăng?’’ Chu
đáp: „Còn chưa thông suốt là chuyện gì.’’ Quỳnh lại nói: „Từ cổ quan danh, chức
vị không có chữ Tào. Bắt đầu từ đời Hán đến nay, quan danh, chức vị tận cùng
bằng chữ Tào. Sử quan gọi là Chúc Tào, người hầu gọi là Thi Tào. Đây chắc là
thiên ý vậy.’’ Quỳnh thọ hơn tám mươi tuổi, chết vào năm Diên Hi thứ mười ba.
Sáng tác Hàn Thi văn chương hơn mười vạn chữ, không dạy học trò, tài học không
có người thừa kế. Chu được nhờ lời tinh mỹ,
lâu sau mới bèn cảm xúc nói rõ phép tắc: „Xuân Thu truyện ghi Thái tử con trai
Tấn Mục Hầu tên gọi là Cừu(8), em tên là Thành Sư(9). Thầy (Đỗ Quỳnh) lại nói:
Lạ thay chuyện cái tên của con bậc quân vương! Vợ hiền gọi là Phi, vợ chồng oán
hận nhau gọi là Cừu. Nay vua đặt tên con là Cừu, em là Thành Sư. Đấy phải chăng
là triệu chứng đầu tiên của thời loạn lạc, em thay thế anh? Sau này quả nhiên
như lời (thầy - Đỗ Quỳnh) giải thích. Đến thời Hán Linh Đế đặt tên hai con là
Sử Hầu, Đổng Hầu(10) rồi lập làm vua, sau tất cả đều bị truất xuống làm chư
hầu, cùng với lời giải thích của thầy là tương tự đó. Tiên Chủ húy ”Bị”, nghĩa
là ”đủ”. Hậu Chủ húy Thiện, nghĩa là ”trao cho”. Ý là họ Lưu đã hoàn bị nay
trao cho người khác. Ý nghĩa vượt xa việc Mục Hầu, Linh Đế (đặt tên cho con
cháu). Ngày sau hoạn quan Hoàng Hạo lộng quyền trong cung đình. Năm Cảnh Diệu
thứ năm, một cây đại thụ trong cung bỗng dưng vô cớ bị gãy. Chu
rất lo buồn, không biết ngỏ cùng ai, bèn viết lên gốc cây rằng: ”Đông đúc mà to
lớn, đếnkỳ hạn mà hội tụ lại, đã hoàn bị thì trao lại, sao có thể hồi phục được
?” Đông đúc (chúng) nghĩa là ”Tào” (đông đúc) vậy. Ngụy nghĩa là to lớn vậy.
Đông đúc mà to lớn. Thiên hạ hội tụ ở đó (ở chỗ Tào Ngụy). Hoàn bị rồi trao cho
người khác, thì làm sao kế lập được nữa? Thục mất nước, tất cả những lời Chu nói đều ứng nghiệm. Chu nói: „Điêù này tuy tự do ta
tìm tòi suy nghĩ đoán ra nhưng cũng có nguyên nhân là do lời của Chu Quân
truyền mãi trong tai, tuyệt không có thần thánh gìmà một mình tự nghĩ ra việc
kỳ lạ đến như vậy.’’
HỨA TỪ TRUYỆN
Hứa Từ tự Nhâm Đốc, người Nam Dương. Thờ Lưu Hi làm thầy, giỏi cái
học của Trịnh thị, nghiên cứu Dịch, Thượng thư, Tam lễ, Mao thi, Luận ngữ.
Trong những năm Kiến An cùng bọn Hứa Tĩnh theo đường Giao Châu vào Thục. Đương
thời lại có Thục Quân Hồ Tiềm, Tự là Công Hưng không rõ quê ở vùng nào trong
đất Ích. Tiềm tuy học thuật không sâu rộng nhưng kiến thức trách việt hơn
người, khuôn mẫu chế độ của tổ tông, phép tắc tiêu chuẩn của tang lễ tất cả chỉ
cần vạch vẽ dưới đất, cất tay có thể chỉ rõ ra được. Tiên Chủ an định đất Thục,
(thấy) trải qua tháng năm chịu nhiều tao loạn, việc hócuy kém lụn bại bèn gom
góp tụ tập kinh điển thư tịch, chọn lọc học sinh. Lấy Từ, Tiềm đều làm Học Sĩ,
cùng bọn Mạnh Quang, Lai Mẫn quản lý coi sóc việc san cải luật cũ. Gặp nhiều
chuyện vì công việc mới bắt đầu thường phải bàn bạc thảo luận những chỗ chưa
minh bạch. Từ, Tiềm luân lưu mâu thuẫn với nhau. Bỉ bai độc địa, phẫn nộ tranh
hành, bộc lộ ra hết trong lời nói sắc mặt; Thư tịch có cũng như không, chẳng hề
chung sức giúp đỡ lẫn nhau, thường chỉ tìm chỗ công kích bài bác, làm cả hai
đều chấn động. Tâm chí để mãi ở chỗ khen mình chê người. Tiên Chủ lấy làm lo
lắng muốn tách (hai người) ra, tụ tập bách quan, sai con hát giả dung mạo hai
người. Bắt chước tình cảnh hai người tranh biện cãi lộn, tấu nhạc uống rượu,
lấy đó làm vui. Lúc đầu (con hát đóng giả) đôi bên cật vấn nhau bằng lời lẽ đạo
lý, sau là (thể hiện song phương) gây gổ với nhau bằng gậy bằng dao. Có công
dụng làm mọi người cảm động thiết tha. Tiềm chết trước. Từ dưới thời Hậu chủ
dần dần thăng lên đến Đại trường thu, rồi chết.
Tôn Thịnh nói: Thục ít nhân tài, xưa chỉ có bọn Từ Tiềm là đều
thông hiểu cái lẽ tải đạo vậy.
Con (Từ) là Huân kế thừa sự nghiệp của cha, lại làm Bác Sĩ.
MẠNH QUANG TRUYỆN
Mạnh Quang tự Hiếu Dụ, Người Lạc Dương thuộc Hà Nam
Tục Hán Thư chép: Úc, em của Trung Thường Thị Mạnh Bí.
Vào Cuối thời Linh Đế (Mạnh Quang) lam Giảng ở bộ Lại. Khi Hiến Đế
thiên đô về Trường An bèn bỏ trốn vào Thục. Cha con Lưu Yên lấy lễ tân khách mà
đối đãi. (Mạnh Quang) thông tỏ vạn vật, hiểu rõ thế sự, không sách nào chưa
đọc, kiến giải về tam sử cực kỳ sắc bén, sở trường ở các điển cố Hán triều.
Giỏi dùng nghĩa lý Công Dương Xuân Thu châm biếm móc máy Tả Thị, mỗi lần cùng
Lai Mẫn tranh luận ý tứ của hai sách này thường cướp lời mà nói ầm ĩ ồn ào.
Tiên Chủ an định Ích Châu, (Mạnh Quang được) bái làm Nghị Lang cùng bọn Hứa Từ
chưởng quản việc thiết lập pháp độ. Hậu Chủ lên ngôi, (Mạnh Quang) làm Phù Tiết
lệnh, Truân Kỵ hiệu uý, Trưởng Nhạc Thiếu phủ, rồi thăng làm Đại Tư Nông. Năm
Diên Hi thứ chín, có lệnh đaị xá, Quang ở giữa đám đông trách Đại tướng quân
Phí Y rằng:
„Người ta đại xá thiên hạ, (là vào lúc) vạn vật khô héo, không phải
là điều thích hợp mà minh quân thịnh thế nên làm. (Khi) Suy bại khốn đốn cùng
cực, bất đắc dĩ mới phải làm, rồi sau bèn có thể quyền biến mà hành sự. Nay
Chúa thượng nhân từ hiền đức, trăm quan xứng đáng với chức vụ, có mối nguy nào
hiện ra trong sớm tối hay chuyện nghiêm trọng nào treo lơ lửng mà lại cân nhắc
việc thực hành ân điển thi hành, ban ơn cho ác nhân gian đảng như vậy? Lại như
chim ưng chim cắt từ đầu đã đi săn bắt mà băng qua cánh đồng lại được tha tội,
trên phạm thiên đạo, dưới trái nhân tình. Lão phu già yếu, không hiểu quy cách
pháp trị, riêng nói về tư pháp khó theo kinh điển từ xưa, đành vui vẻ sửa soạn
ngăm xem tài ba đẹp đẽ, ước mong tựa nhờ đức sáng.“ Y chỉ lật đật cung kính cố
nhận lỗi mà thôi. Quang chê trách phê phán đến đau xót phần lớn là như vậy, cố
tình nói với đại thần phụ chính, không nghĩ dến chuyện làm đẹp lòng hay nể nang
tước vị của ai. Vì thường nói thẳng không tránh né, (cùng thời) có nhiều người
không bằng lòng. Bọn Thái Thường Quảng Hán Đàm Thừa, Hoa Dương Quốc Chí chép:
Thừa tự Công Văn, từng giữ chức Quận thủ Thiếu phủ.
Quang Lộc Huân Hà Đông Bùi Tuấn tuổi tác tư cách đều ở dưới Quang
nhưng leo lên chiếm hàng trên, được đối đãi hơn Quang, đại để là vì thế.
Phó sướng Bùi thị gia ký chép: Tuấn tự Phụng Tiên, Em của Nguỵ
Thựơng Thư lệnh (Bùi) Tiềm. Anh rể Tuấn làm Trưởng Sử trong đất Thục, Tuấn đi
tiễn, lúc ấy mới hơn mười tuổi, nhân gặp thời Hán mạt đại loạn, không quay lại
được. Chẳng bao lâu trưởng thành nổi danh, được người Thục tiến cử vào chức vị
quan trọng. Con (Tuấn) là Việt làm Đốc quân nước Thục, Thục mất nước chuyển về
Lạc Dương, được bái làm Nghị Lang.
Văn sĩ hậu tiến là Khước Chính thường theo Quang học hỏi thương
lượng. Quang hỏi Chính Thái Tử học sách bao gồm được những đức tính gì thì là
tốt nhất. Chính đáp rằng: „Thờ cha mẹ thành khẩn cung kính, sớm tối không lười
biếng, đó là phong độ của Thế tử. Khi tiếp đãi bách quan cử chỉ hiển lộ ra vẻ khoan
dung nhân ái.“ Quang nói: „Như lý lẽ của ngài nghe mọi gia đình đều phải có,
nay câu hỏi của tôi là muốn biếtcân nhắc mưu lược tài trí điều hoà theo cách ra
sao.“ Chánh nói: „Cái đạo của bậc Thế tử là ở chỗ có chí vui lòng tận lực kế
thừa đại thống, rồi không được tuỳ tiện làm theo ý mình mà lại hoài bão tài ba
điều bát ở trong lòng. Quyền biến mưu lược tuỳ thời mà hiển lộ, như có như
không, thì mới có thể yên định được những việc cần thiết chăng?“ Quang thấy
Chính cẩn thận phù hợp không phải là kẻ bàn luận buông tuồng, bèn nói: „Tôi hay
nói thẳng, không hề né tránh. Mỗi lần bắn tên là có ích cho khuyết khẩu, làm
cho người đời mỉa mai oán ghét. Mà xem ý tứ của ngài cũng là rất không ưa lời
lẽ của tôi nên bàn luận có chỗ hấp tấp. Nay thiên hạ chưa định, mưu kế sách
lược là quan trọng nhất. Mưu kế sách lược dù tự nhiên mà có nhưng không có khả
năng cưỡng ép mà nghĩ ra được. Bây giờ Trù quân đọc sách, coi như đứng bắt
chước chúng ta kiệt lực học hỏi thật nhiều kiến thức để đối phó với câu hỏi.
Giống như anh học trò tra cứu đường lối trình bày bài thi để cầu tước vị! Đấy
là việc gấp đó.“ Chánh cho lời Quang là rất đúng. Sau Quang mắc tội bị cách
chức. Hơn chín mươi tuổi chết.
LAI MẪN TRUYỆN
Lai Mẫn tự Kính Đạt, người Nghĩa Dương thuộc Tân Dã, là hậu nhân
của Lai Hấp(11). Cha (Lai Mẫn) là Diễmtừng làm chức Tư Không dưới thời nhà Hán.
Hoa Kiệu Hậu Hán thư chép: Diễm học giỏi khiên nhượng, mở trường nuôi học sinh,
tuổi trẻ đã địa vị hiển hách, thời Linh Đế làm đến chức Tư Không. Thời Hán mạt
đại loạn, Mẫn theo anh rể chạy vào Kinh Châu. Anh rể (Mẫn) tên Hoàng Uyển là cháu của bà Lưu
Chương. Vì vậy Chương sai người đón vợ (chồng) Uyển. Mẫn bèn cùng chị vào Thục,
thường làm tân khách của Chương. (Mẫn) bao quát thư tịch, thích đọc Xuân Thu Tả
Thị, đặc biệt tinh thông ý nghĩa cổ thư Thương, Nhã; giỏi văn chương chính
đạo. Tiên Chủ an định Ích Châu, an bài
Mẫn làm Điển Học Hiệu uý. Đến khi lập Thái Tử dùng Mẫn làm (Thái Tử) Gia Lệnh.
Hậu Chủ nối ngôi, dùng (Mẫn) làm Hổ Bôn Trung lang tướng. Thừa tướng Lượng đóng
ở Hán Trung, mời Mẫn làm Quân Tế Tửu, Phụ Quân tướng quân. (Mẫn) phạm pháp phải
rời chức vụ.
Lượng tập có truyền lại rằng; „Tướng quân Lai Mẫn nói với thượng
quan rằng: ‚Tân nhân có công đức gì mà tranh dành vinh diệu ta được ban cho?
Mọi người cùng ghét ta là vì cớ gì vậy’? Mẫn tuổi cao ngạo mạn làm trái, sinh
ra lời oán thán này. Khi xưa Thành Đo mới an định đã có người chỉ trích Mẫn làm
loạn quần thần, Tiên Đế lấy lẽ tế nhị khi việc mới yên, vì vậy
bèn nhẫn nại mà thu nạp. Sau Lưu Tử Sơ(12) chọn Mẫn làm Thái Tử Gia
Lệnh, Tiên Đế chẳng đẹp lòng nhưng (nể Lưu Ba) không nỡ cự tuyệt. Hậu Chủ kế
vị, ta u mê không hiểu được người, bèn lại đề bạt làm Tướng Quân Tế Tửu, (thật)
ngược vớí ý kiến thâm sâu của người trước đã bình luận, làm trái chỗ bài trừ xa
lánh (Mẫn) của Tiên Đế, vốn là để có thể thành khẩn khuyến khích người hèn mọn
kẻ bình thường theo đạo nghĩa tuân theo đạo nghĩa. Nay đã không thể, dâng biểu
(cho Mẫn) thôi chức, sai đóng cửa tự ngẫm lỗi lầm.”
Sau khi Lượng chết, (Mẫn) trở về Thành Đô làm Đại Trường Thu, lại
bị miễn chức. Sau lại được thăng thêm lần nữa làm Quang Lộc Đại phu, lại phạm
lỗi bị cách chức. Trước sau bị trách mắngbiếm truất tước chức đều vì lời lẽ
không giữ lễ tiết, hành vi trái với đạo lý. Đương thời Mạnh Quang cũng vì những
chỗ then chốt tinh tế không thận trọng mà tạo thành nghị luận một thời, nhưng
vẫn còn hơn Mẫn, cùng các bậc kỳ túc học sĩ trong triều kính lễ (lẫn nhau). Mẫn
vốn dòng dõi danh gia đất Kinh Sở, lại là thuộc hạ cũ của (Hậu Chủ lúc còn làm)
Đông cung, được hưởng ân huệ đặc biệt nên mấy lần giáng rồi lại thăng. Sau lấy
Mẫn làm Chấp Thận tướng quân, muốn lệnh (cho Mẫn)giữ địa vị quan trọng mà tự
biết giới hạn bản thân. (Mẫn) thọ bẩy mươi tuổi, chết trong những năm Cảnh
Diệu. Con Mẫn là Trung, cũng bác lãm cổ kim, kế thừa tước phong của Mẫn, cùng
bọn Thượng Thư Hướng Sung hết lònghiệp trợ Đại tướng quân Khương Duy. Duy rất
yêu quý, dùng làm Tham Quân.
DUẪN MẶC TRUYỆN
Duẫn Mặc tự Tư Điềm, người huyện Phù quận Tử Đồng. ÍIch Châu phần
lớn thích lối hành văn mới mà không coi trong từ chương điển cố. Mặc hiểu (văn
mới) là không sâu sắc, bèn viễn du đến Kinh Châu, theo học cổ văn ở các vị Tư
Mã Đức Tháo(13), Tống Trọng Tử(14). Các loại kinh sách thảy đều hiểu biết, lại
tập trung học hỏi tỉ mỉ Tả Thị Xuân Thu. Từ Lưu Hâm điều lệ, Trịnh Chúng, cha
con Cổ Quỳ, Trần Nguyên, Phục Kiền chú thuyết tất cả đại lược đều noi theo mà
học thuộc không cần xem lại bản gốc. Tiên Chủ lấy Ích Châu, lĩnh chức Mục, dùng
(Mặc) làm Khuyến Học Tòng Sự . Đến khi lập Thái Tử, (TiênChủ) lấy Mặc làm Bộc,
giảng (Xuân Thu) Tả Thị truyện cho Hậu Chủ. Hậu Chủ lên nối ngôi, bái (Mặc) làm
Gián Nghị Đại phu. Thừa Tướng Lượng đóng ở Hán Trung, mời (Mặc) làm quân Tế
Tửu. Lượng chết, (Mặc) trở về Thành Đô được bái làm Thái Trung Đại phu rồi
chết. Con là Tông nối nghiệp, làm Bác Sĩ. Tống Trọng Tử về sau ở nước Nguỵ.
Nguỵ Lược chép rằng: ”Con (của Tống Trọng Tử) cùng Nguỵ Phúng mưu
phản,nhận tội chết. Nguỵ Thái Tử viết thư trả lời Vương Lãng rằng: Xưa Thạch
Hậu cùng Chu Hu(15) qua lại, cha là (Thạch) Thước biết trước rằng chúng sẽ làm
loạn. Hàn Tử thân với Điền Tô, Mục Tử nhận ra là người nhân hậu. Từ trước quân
tử ngao du tất có chốn có nơi, ở đâu ắt cũng thành kẻ ĩ, chuyện đó là có thật.
Chao ôi! Tống Trung không có cái sáng suốt để hiểu con mình như họ Thạch, rất
lo buồn trước cái hoạ này. Nay dẫu vậy vẫn thành thật mong cầu làm việc tru
diệt người thân, giữ vững lễ tiết của kẻ thần tử, có thể cho là cao thượng
vậy.”
LÝ SOẠN TRUYỆN
Lý Soạn tự Khâm Trọng, người huyện Phù quận Tử Đồng. Cha là Nhân,
tự Đức Hiền, với người cùng huyện là Duẫn Mặc đi Kinh Châu theo học các vị Tư
Mã Huy, Tống Trung. Soạn kế thừa đầy đủ sự nghiệp (của cha) lại theo Mặc giảng
giải phân tích nghĩa lý Ngũ Kinh, Chư tử.
Không có sách nào không đọc qua. Lại thêm hiểu biết sâu rộng nhiều môn. Số học,
bói toán, chữa bệnh bốc thuốc, cung nỏ, cơ giới(16) đều suy ngẫm đến cùng cực,
đâu vào đó. Lúc đầu làm thư tá ở Châu sau làm Thượng Thư lệnh sử(17). Năm Diên
Hi thứ nhất, Hậu Chủ lập Thái tử lấy Soạn làm Thứ Tử(18) thăng làm Bộc(19), sau
chuyển làmTrung Tán Trung Đại phu, Hưũ Trung lang tướng vẫn phụng thị Thái Tử.
Thái Tử mến mộ (Soạn có) kiến văn quảng bác, rất yêu quý. Nhưng (Soạn) thân thể
gầy nhỏ, thịch cười nói đùa cợt, vì thế không đạt được sự kính trọng của người
đời. Soạn (lại) cổ văn như Dịch, Thượng Thư, Mao Thi, Tam Lễ, Tả Thị truyện,
Thái Huyền chỉ quy đều dựa vào mẫu mực của Giả, Mã(20) mà khác với Trịnh
Huyền(21). Cùng Vương thị(22) ngăn cách khu biệt chưa từng gặp gỡ trao đổi với
nhau song ý tứ kiến giải góp lại phần lớn tương đồng. Chết trong những năm Cảnh
Diệu. Đương thời còn có Hán Trung Trần Thuật, tự là Thân Bá cũng bác học đa tài
soạn Thích Vấn bảy thiên được nhắc đến trong Ích bộ kỳ cựu truyện, từng trải
qua địa vị Thái thú ở ba quận.
TIÊU CHU
TRUYỆN
Tiêu Chu tự Duẫn Nam
Trong những năm Kiến Hưng, Thừa tướng Lương lĩnh Ích Châu Mục, lệnh
cho Chu làm Khuyến Học Tòng Sự.
Thục Ký chép: Lần đầu Chu yết kiến
Lượng, tả hữu (của Lượng) đều cười. Khi (Chu )
đã đi ra, có viên quan đề nghị không cười nữa, Lượng nói: ”Ta ngồi trên còn
không nhịn nổi, huống chi tả hữu.”
Lượng chết nơi đất địch, Chu ở nhà
nghe được tin tức liền hoả tốc chạy đến. Lúc đó có chiếu thư ngăn chặn cấm
đoán, chỉ một mình Chu nhờ nhanh chân mà đi
được tới nơi. Đại tướng quân Tưởng Uyển lĩnh Thứ Sử (Ích Châu), dời (Chu) làm
Điển Học Tòng Sự, đứng đầu việc học trong châu.
Hậu Chủ lập Thái Tử, lấy Chu làm Bộc(25), rồi chuyển làm Gia Lệnh.
Đương thời Hậu Chủ rất hay ra ngoài, đi chơi các nơi, tiếng xấu hưởng lạc càng
thêm lan rộng. Chu dâng sớ can rằng: ”Xưa
Vương Mãng(26) bại vong, anh hào cùng quật khởi, chiếm cứ châu quận, muốn đoạt
thần khí(27). Lúc đó hiền tài chí sĩ suy nghĩ mong mỏi có chỗ để theo về. Chưa
hẳn là (cân nhắc) ở điểm thế lực lớn hay nhỏ mà chỉ ở chỗ đức dày hay mỏng.
Canh Thuỷ(28), Công Tôn Thuật(29) thời bấy giờ đều có vây cánh rất nhiều, thế
lực mạnh mẽ, tuyệt chẳng kiềm chế ham muốn phóng đãng, lười làm việc thiện, săn
tìm đồ ăn uống, không biết quan tâm đến dân tình.Khi Thế Tổ(30) mới đến Hà Bắc,
bọn Phùng Dị(31)khuyên rằng: ‘Hành vi của người (cầm quyền) đương thời là không thể theo được.’ (Thế Tổ) bèn xét lại
các vụ án oan, tiết kiệm chi dùng, luôn tuân theo pháp độ. Bởi vậy bắc châu ca
ngợi, thanh danh vang xa khắp bốn phương. Vì thế Đặng Vũ(32) từ Nam Dương
đuổi theo; Ngô Hán(33), Khấu Tuần(34) chưa biết ThếTổ mà
ở xa đã nghe về đức độ việc làm nên dung mưu kế quyền biến khởi sự ở Ngư Dương,
Thương Cốc, dùng kỵ
binh đến đón (Thế Tổ) về Nghiễm A. Ngoài ra xem lề lối phong thái
mà hâm mộ phẩm hạnh đến mức mắc bệnh vẫn mang theo áo quan cố đến để nương nhờ
như bọn Bi Dung, Cảnh Thuần, Lưu Thực đếm không hết được. Nhờ đó có thể từ yêú
hoá mạnh, giết Vương Lang(35), nuốt Đồng Mã(36), bẻ Xích Mi(37) làm thành đế
nghiệp vậy. Đến khi đóng tại Lạc Dương, thường muốn khinh xuất ra ngoài, xa giá
đã được đánh ra, Diêu Kỳ(38) can rằng: ‘Thiên hạ chưa được yên bình, thần quả
thật không chịu được thấy bệ hạ vì những việc nhỏ nhặt mà tính chuyện ra
ngoài.’ (ThếTổ) lập tức quay xe về. Đến lúc đánh Ngỗi Hiêu (39), giặc cướp ở
Dĩnh Xuyên nổi dậy. Thế Tổ đã về đến Lạc Dương, chỉ sai Khấu Tuần đến (Dĩnh
Xuyên đánh dẹp). Tuần nói: ‘Dĩnh Xuyên vì bệ hạ đi đánh giặc nơi xa, cho nên
gian tặc làm phản, chưa biết bệ hạ đã về tới, sợ không có cơ hội mà đầu hàng.
Bệ Hạ tự thân đến nơi, phản tặc Dinh Xuyên tất sẽ lập tức quy phục.’ (ThếTổ)
bèn tới Dĩnh Xuyên, rốt cục như lời Tuần nói. Cố sự không có việc gì gấp, không
tham mạo muội ra thành; khi chuyện khẩn yếu đến, không theo ham muốn tự cầu an,
của bậc đế vương có lòng mong cầu điều thiện xưa là như vậy. Truyện cũ chép:
‘Trăm họ không tính trước bước cậy nhờ’, thành (được đại nghiệp) là vì lấy đức
lớn làm đầu mà thôi. Nay nhà Hán gặp vận khí gian nan, thiên hạ chia ba, đúng
là lúc kẻ sĩ mong mỏi chờ trông bậc anh hùng sáng suốt vậy. Bệ hạ là người chí
hiếu, để tang quá ba năm, hễ nhắc đến (tiên đé) là rơi lệ, dù chồng chất xót
thương mà không quá độ. Lại kính người hiền, dùng người tài, khiến cho họ tận
hết khả năng, đã đầy đủ lại càng thêm yên ổn. Vì thế trong nước hoà hợp thống
nhất, lớn nhỏ cùng chung sức. Thần không thể dãi bày gì được nữa. Song thần
không đảm đương nổi một nguyện vọng lớn lao, nguyện vọng mà quảng đại lê dân
không làm nổi. Người gánh vác sự nghiệp quan yếu trọng đại, phải dùng tài sức
vất vả khác với người thường, vượt qua vô vàn gian khó, giỏi đi con đường khổ
ải chẳng ai hay, mà lại kế thừa sự nghiệp nơi tông miếu chứ không phải kẻ truy
cầu hạnh phúc. Vì thế mới được muôn dân tuân theo mà suy tôn là chúa thượng
vậy. Cho đến lúc bốn mùa tế tự, bệ hạ hoặc có việc không tới, còn bận đi thưởng
ngoạn thượng uyển long trì, hoặc đã xuất cung ở bên ngoài. Thần vốn dốt nát trì
trệ, lòng riêng không sao tự an ổn được. Người lo nghĩ đến trách vụ bản thân
mình gánh vác, không có lúc rảnh rang mà tận tình vui vẻ. Chí nguyện của Tiên
Đế, sự nghiệp vẫn chưa thành, quả thật không phải lúc tận tình hoan lạc. Mong
bệ hãem xét giảm bớt quan chứ lo việc nhạc nhã và kiến thiết cung sở chốn hậu
cung. Tu sưa suy tôn ân trạch của Tiên đế, dưới lại dạy dỗ cháu con tực hành tiết kiệm.” (Hậu Chủ) dời Chu làm Trung Tán Đại Phu, vẫn trông nom Thái Tử.
Vào thời ấy, quân binh (Thục Hán) nhiều lần xuất chiến, trăm họ tàn
tạ mệt mỏi. Chu cùng Thượng Thư Lệnh Trần
Chi(40) bàn lẽ lợi hại của việc ấy, bác bỏ hết (luận điệm của Chi) bằng bài
luận quốc thù. Bài luận ấy viết: ”Nhân vì ta ở nơi tiểu quốc, nhưng bắt đầu xây
dựng quốc gia lớn mạnh lên, cùng tranh giành thế cục với cừu địch. Trong nước
lại có bậc cao hiền hỏi Phục Ngu Tử rằng: ‘Nay việc nước chưa yên, trên dưới
đều nhọc lòng, trong những biến cố thời cổ đại đã qua, có những chuyện yếu có
thể thắng mạnh, phương pháp (của nhưng việc đó) là thế nào?’ Phục Ngu Tử đáp:
‘Tôi thường nghe, kẻ coi sóc chỗ lớn mà không biết lo âu thường bị người coi
khinh, kẻ lo liệu chỗ nhỏ mà biết toan tính luôn được nhiều người yêu thích.
Nhiều người coi khinh tất sinh loạn, nhiều người yêu thích tất bình an, đấy là
đạo lý thông thường vậy. Xưa Chu Văn(41) nuôi dân, lấy ít làm
nhiều; Câu Tiễn(42) an ủi trăm họ, dùng yếu hạ mạnh, chính là phương pháp này.’
Bậc công khanh cao hiền nói: ‘Trước kia Hạng mạnh Hán yếu, giao chiến với nhau,
không có ngày nào an ổn, mà Hạng Vũ cùng nhà Hán hẹn ước lấy Hồng Câu phân định
giới tuyến, mỗi bên cùng muỗn trở về an ủi dân mình; Trương Lương cho rằng lòng
dân đã định thì khó lòng cử sự được, bèn tìm thống soái để đuổi Vũ, cuối cùng
diệt được Hạng thị, há là mong dùng cách của Văn vương mà lo việc hay sao? Bát đầu
kiến lập quốc gia, phương pháp là địch có hoạ hoạn, ta nhân sơ hở ấy, vây hãm
chốn biên thuỳ, mong gán thêm tai vạ cho chúng rồi nhân đó mà trừ diệt nó đi.’
Phục Ngu Tử nói: ‘Trong khoảng Ân Chu giao thời, vương hầu nhiều đời hưởng tôn
kính, lễ quân thân dài lâu bền chắc, dân dã chuyên chú thành quen, gốc rễ thâm
sâu khó nhổ lên, nền tảng vững chắc khó đổi dời. Còn vào lúc bấy giờ, há chỉ
một Hán Tổ có ý vung kiếm quất ngưa dành thiên hạ hay sao? Khi ấy là buổi sau
khi nhà Tần bãi bỏ lệ phân phong, chấm dứt đặt quận thú. Dân chúng mỏi mệt vì
lao dịch cho Tần triều, nếp tốt trong thiên hạ băng hoại sụp lở, khi ngờ sao
Tuế đổi ngôi, lúc nghĩ mặt trăng mất quân bình, chim thú cũng sợ hãi, không
biết theo về nơi đâu. Hào kiệt thì nhau tranh đấu, hùm sói giằng co, nhanh
chóng chiếm lấy thì thu hoạch nhiều, chậm rãi đi sau thì bị nuốt gọn. Nay ta
đem so sánh với chuyện kiến lập quốc gia thì đều có khác biệt về thời thế, đã
không phải lúc Tần mạt giữa cơn náo loạn mà quả thực có hình thế của khi sáu nước cùng cát cứ. Cho
nên có thể theo Văn vương, khó theo Hán Tổ. Lê dân mệt nhọc là điềm báo trước
sinh ra bất mãn, rối loạn. Trên phóng tung, dươí buông tuồng thì tình huống tan
vỡ bắt đầu phát lộ. Ngạn ngữ nói: ‘Vừa bắn cầu may vừa lo ngã, không bằng nhắm
kỹ’, là vì kẻ sĩ chẳng đưa mắt nhìn theo điều lợi nhỏ, không để bị thành kiến
biến đổi suy tính. Cơ hội thích hợp sau mới xuất hiện thì tính toán đúng đắn
sau mới đưa ra. Trước đây quân của Thang, Vũ(43) không cần nhiều lần chinh
chiến mà thắng địch, thật đã coi trọng sức dân mà tính toán thời cuộc kỹ càng
vậy. Ví thử gấp dùng vũ lực, lạm dụng chiến tranh, đất tan thế lạ, bất hạnh gặp
phải nguy nan, dầu có bậc trí giả phù trở cũng không thể trù hoach hết được.
Còn như hấp tấp xoá trộn loạn xạ lớn lao, xuất nhập không có lúc
yên bình, để sóng tran nước cuốn hết con đường cũ, qua núi vượt sông không cần
chèo lái mà vẫn sang được bờ bến mới, ta là kể ngu xuẩn thật nghĩ rằng
không làm được.”
Sau (Chu ) được thăng Quang Lộc Đại
Phu(44), ngôi vị chỉ dưới Cửu Khanh. Tuy vậy Chu
không tham dự chính sự chỉ lấy việc thực hành nề nếp mà xây phép tắc. Người
đương thời có hỏi han bàn luận việc lớn (Chu) thường y theo kinh sách mà ứng
đối nhưng sau sinh ra sự việc tốt lành cũng là nhờ ở tư vấn (của Chu ) thích hợp vậy.
Mùa đông năm Cảnh Diệu thứ sáu, Nguỵ Đại tướng quân Đặng Ngải hạ
được thành Giang Do, ruổi dài mà tiến, nhưng trong Thục tấu sớ nói rằng địch
quân không tiến được nữa nên khốngắp xếp phòng thủ các thành. Đến khi nghe tin
Ngải theo đường Âm Bình thâm nhập, bách tính hoảng loạn, tất cả nháo nhác chạy
vào nơi sơn dã, không thể ngăn cấm nổi. Hậu Chủ khiến quần thần họp bàn, song
không ai nghĩ được kế sách gì. Hoặc bàn Thục với Ngô vốn là đồng minh nên có
thể chạy sang Ngô. Hoặc nghĩ đất Nam Trung có bảy quận nên có thể chạy xuống
phía nam.Riêng Chu nói rằng: ”Tự cổ đến nay,
không có bậc thiên tử bỏ nước mà đi sống nhờ. Nay nếunếu vào đất Ngô, tất nhiên
phải thần phục (Ngô). Mà chính lý chẳng khác được là lớn có thể thôn tính được
nhỏ, đó cũng là quy luật tự nhiên thôi. Từ đó mà nói, Nguỵ có thể gồm thâu Ngô
còn Ngô không thể thôn tính Nguỵ là chuyện dễ hiểu vậy. Cùng nhỏ bé phải xưng
thần, aiganf gũi hơn thì lớn, nhiều lần chịu nhục phải đầu hàng sao so được với
một lần chịu khuất? Còn như mong chạy xuống phía nam, thì phải là kế sách được
chuẩn bị từ lâu rồi sau mới có thể thi hành nổi. Nay đại địch đã đến nơi, hiểm
hoạ thất bạingay trước mắt, mỗi người đầu giữ lòng riêng, không một ai có thể
nương tựa được. Ngay lên đường nỗi sợ hãi bùng lên, tình thế biến hoá khôn
lường, sao đi được đến tận phía nam!” Quần thần có người căn vặn Chu rằng: ”Nay Ngải ở cách chẳng xa, sợ rằng không nhận
đầu hàng, nếu vậy phải làm sao?” Chu nói: ”Nay
Đông Ngô chưa chịu khuất, tình thế không thể không cho (hàng) được. Sau khi đã
nhận (cho hàng) không thể không dùng lễ (mà đối đãi). Nếu Bệ Hạ hàng Nguỵ, Nguỵ
không cắt đất để phong cho Bệ Hạ, Chu xin đem
thân tới kinh đô, dùng cổ nghĩa mà tranh đấu.” Mọi người không thay đổi được lý
lẽ của Chu .
Hậu Chủ đối với việc chạy về phía nam còn do dự, Chu
dâng sớ rằng: ”Có người nói với Bệ Hạ rằng bắc binh tiến đã sâu, mong dùng kế
chạy về phương nam, thân ngu muội lấy làm bất an. Sao vậy? Nam Chu . Họ Lưu khỏi phải ưu tư, một nước được
nhờ, đều do mưu của Chu cả.
Tôn Xước(47) bình rằng: ”Tiêu Chu
khuyên Hậu Chủ ra hàng. Có thích hợp
chăng? Rằng: ‘Thân làm Thiên Tử mà phải xin hàng cầu mạng, còn nhục nào hơn? Ôi
nếu xã tắc chết thì chết, nếu xã tắc mất thì mất. Tiền nhân sửa sang lại việc
tiếm đoạt của Nguỵ quốc, cùng Nguỵ chẳng đội chung trời. Mà đổ lỗi cho cha, cúi
đầu thờ kẻ nghịch, có thể nói là cẩu thả mà trộm sống. Sao lại khoa trương là
giữ chính đạo được.
Tôn Thịnh(48) nói: ” Nghĩa lý Xuân Thu là quốc quân chết theo xã
tắc, khanh đại phu chết cùng chức phận, huống chi Thiên tử, sao có thể chịu
nhục với người! Chu khiến đấng quân vương cao
vạn bậc sống trộm tránh tạm, bỏ lễ cầu lợi, rút lại trông mong tí chút vẻ vang,
thật đáng ngờ vậy. Vả chăng lời (Chu bàn) thế
sự, vẫn còn chưa tận lý. Sao vậy? Thiện tuy là chúa tầm thường, song thật chưa
tàn ác như Kiệt, Trụ; Chiên tranh tuy thường xảy ra mạn bắc nhưng còn chưa đến
mức tan lở. Cho dù vua tôi không thể dựa lưng vào tường thành cùng nhau quyết
một trận tử chiến vẫn còn có thể lui về phía đông mà nghĩ kế về sau. Lúc ấy La
Hiến(49) nắm đại quân giữ Bạch Đế, Hoắc Doặc lĩnh tinh binh thủ Dạ Lang. Đất
Thục hẹp mà hiểm trở, sông sâu núi cao, sóng dữ đỉnh nhọn cách ngăn, không bước
nào đi trót lọt mà qua được. Gỉa sử lấy hết thuyền bè, thủ giữ Giang Châu, mộ
binh Nam Trung,
cầu viện Đông Quốc(50) thì Khương, Liêu(51) năm tướng tự nhiên là
thuận theo, ba quân nước Ngô vâng mệnh cũng nhanh chóng kéo tới. Sao không nghĩ
đến những lẽ đó mà gửi thân vào chỗ tất mất nước vậy? Quân Nguỵ đánh tới, đã
dốc toàn lực, muốn đuổi theo thì phải dựa vào thuyền bè lướt theo ngọn sóng,
muốn ở lại thì quân binh hết hạn nhiều lo lắng. Vả chăng co duỗi có thời, tình
thế biến động lớn lao,từ từ dựa vào lòng dân mà nghĩ mưu gắng sức; lấy sức quân
để đánh kẻ tự mãn biếng lười, ấy là cách Viết Vương đánh bại Hạp Lư, Điền
Đan(52) bẻ gãy Kỵ Kiếp đó. Sao phải vội vã đích thân đi làm tù binh vậy, cứ
xuống giữ vững tường thành với địch nhân, đến hết lòng chém đá đành ôm hận chứ.
Cát Sanh(53) hát rằng: ‘Không giúp gì cho công việc thì đừng nghe, lúc yên ổn
có thể xét kỹ về kẻ dưới!’ Lời lẽ hào hùng có thể dựng nên ý chí của người lười
biếng. Xem xét thất bại ngày xưa của Yên, Tề, Kinh, Việt, hoặc là nước tan chúa
mất hoặc lấc treo chim chạy, cuối cùng khả dĩkiến công dưng nghiệp, khôi phục
xã tắc, há rằng trời giúp hay cũng nhờ ở mưu người. Ngả theo cách dùng kế mòng
cẩu thả mà tồn tại, nhận lời của Tiếu Chu, có thể xây dựng nền móng của đất
phong nào, thu được tiếng tăm tốt đẹp gì? Thiện đã là chúa hôn ám, Chu cũng
thật là đứa nô thần. Phương lược của Thân Bao(54), Điền Đan, Phạm Lãi,(55) Đại
Phu Chủng(56) thật cũng còn xa mới nghĩ ra!”
Đương thời, Tấn Văn Vương làm tướng quốc nước Nguỵ, vì Chu có công
bảo toàn cho quốc gia, nên phong (cho Chu) làm Dương Thành Đình Hầu, lại hạ thư
vời Chu. Chu lên đường đi đến Hán Trung thì ốm
nặng không đi được nữa. Mùa hạ năn Hàm Hi thứ hai, Ba Quận Văn Lập theo đường
Lạc Dương về Thục, đến bái phỏng Chu . Chu mời Lập nghỉ ngơi, nhân đó viết vào tấm ván bảo Lập
rằng: ”Điển Ngọ thình lình a, Nguyệt Dậu kết thúc a.” Điện Ngọ là chỉ Tư Mã,
Nguyệt Dậu thì chỉ tháng tám. Đến tháng tám quả nhiên Văn Vương băng.
Hoa Dương Quốc Chí(57) chép: Văn Lập tự Nghiễm Hưu, thưở nhỏ nghiên
cứu Mao Thi, Tam Lễ(58), các sách đều lầu thông. Thứ sử Phí Y chọn lấy làm Tòng
Sự, rồi vào (cung) làm Thượng Thư Lang(59) sau lại được mời làm Đại tướng quân
Đông Tào Duyện(60). Nguỵ gồm thâu Thục, đặt ra Lương Châu, trước tiên lấy Lập
làm Biệt Gía Tòng Sự(61), tuyển chọn tú tài. Năm Thái Thuỷ thứ ba nhà Tấn được
bái làmTể Âm Thái Thú, thăng làm Thái Tử Trung Thứ Tử. Lập tâu lên rằng: ”Con
cháu các đại quan đã tận trung chết vì chức vụ của nước Thục cũ, dù là kẻ sĩ
trong quận trong nước hay là người bất tài đều sống như thường dân. Lại có bọn
con cháu của Gia Cát Lượng, Tưởng Uyển, Phí Y lưu lac trôi dạt trong cương
giới. Mỗi người đều nên được cân nhắc tài năng sắp xếp thu dụng để an ủi vỗ về
lòng người đất Ba, đất Thục, (đồng thời) làm sụp đổ tham vọng của người Ngô”. Công
việc được thi hành, (Lập) được chuyển làm Tán Kỵ Thường Thị(62), dâng lời thay
đổi phủ quyết phần lớn được chấp thuận. Dần dần thăng lên chức Vệ Uý(63), người
trong triều đều bội phục là kẻ tài năng cao thượng, nổi danh hiền thần đương
thời. Tâu chương thơ phú đàm luận ca tụng của Lập tổng công có mười thiên.
Nhà Tấn lên ngôi, lại hạ chiếu sai địa phương giục Chu khởi hành. Chu
(đành) ngồi xe nhanh chóng đến Lạc Dương, năm Thái Thuỷ thứ ba thì tới nơi. Vì
bệnh chưa thuyên giảm mà lại được bái làm Kỵ Đô Uý(64) bèn tự trình bày (rằng)
không có công lao gì mà được phong, xin trả lại chức tước đất dai nhưng đều
không được phép.
Năm (Thái Thuỷ) thứ năm, Dữ Thường vốn là người trung chính trong
châu, làm xong công việc đã định, xin về nhà nghỉ ngơi, qua từ biệt Chu . Chu nói (với
Thường): ”Xưa Khổng Tử thọ bảy mươi hai tuổi; Lưu Hướng (65), Dương Hùng(66)
bảy mươi mốt tuổi chết. Nay ta tuổi qua bảy mươi, vẫn hâm mộ phong độ Khổng Tử
còn lưu lại, có thể cùng kết cục với Lưu, Dương. Sợ rằng chẳng sống được bao
lâu nữa, chưa chắc đã qua nổi năm sau, không có dịp nào tái kiến. Chu biết thuật dự tính nên mới có lời này. Mùa thu năm(
Thái Thuỷ) thứ sáu, làm Tán Kỵ Thường Thị, vì bệnh nặng không nhận chức, đến
mùa đông thì chết.
Tấn Dương Thu tái chiếu chép: ”Trẫm rất cảm thương, ban triều phục
một bộ, áo một thếp, tiền năm mươi vạn.” Con cháu Chu thuận thảo tâu lên: ”Lúc Chu lâm chung bình tĩnh trối lại rằng: ‘(Ta) ốm bệnh đã
lâu, chưa từng triều kiến, nêu quốc gia ban ân tặng cho triều phục, áo quần đồ
đạc đừng mặc cho ta. Khi đem về mả cũ, đường xá hiểm trở đi lại khó khăn, (nên)
làm sẵn ra chiếc áo quan thật nhẹ’. Việc tẩm liệm đã xong, xin gửi lên những
thứ được ban tặng.” Chiếu ban đem y phục trở lại, cấp ngay cho áo quan.
Tổng cộng sáng tác học thuật của Chu
như Soạn Định Pháp Huấn, Ngũ Kinh luận, Cổ Sử Khảo còn để lại hơn một trăm
thiên.
Ích Bộ Kỳ Cựu truyện chép: Ích Châu Thứ Sử Đổng Vinh vẽ tranh Chu treo trong trường học của châu. Lệnh cho Tòng Sự Lý
Thông viết bài tán rằng: ”Thâm sâu Tiêu Hầu, giỏi cổ nho học, nhắc nhở chân
tính, là báu vật của đạo làm người, chiếu soi cõi thế ngập tràn dối gian, tên
tuổi thanh cao, công nghiệp rạng rỡ, ghi tạc trước sau. Hậu học vãn sinh khâm
phục tài đức, không lời nào không tán thưởng, nương vào các vị tiền nhân, lấy
nét đan thanh lam nên bức hoạ. Chao ôi, ngài về trên trang giấy, rỡ ràng khuôn
mẫu gương soi.”
Chu có ba con trai là Hiền, Hi, Đồng. Con út là Đồng rất yêu thích
sự nghiệp của Chu, cũng lấy trung hậu thành thật, chất phác mộc mạc làm đường
lối, được cử làm Hiếu Liêm, rồi phong Tích Lệnh, được triệu làm Đông Cung Tẩy
Mã(67) song không tới.
Con Trưởng của Chu là Hi, con Hi
là Tú tự Nguyên Ngạn. Tấn Dương Thu viết: Tú tính tình thanh cao điềm đạm,
không quan hệ với thế nhân, biết sắp có đại loạn, dự định cắt đứt mọi liên quan
với người đời, theo huynh đệ xa lánh cả những người hàng xóm thân cận nhất.
Châu quân đòi mời, đến khi Lý Hùng(68) chiếm Thục có an bài xe đến đón Tú, lại
có chú của Hùng là Tương, con của Tương là Thọ đều ra lệnh đòi, (Tú) đều không
đến. Năm Vĩnh Hoà(69) thứ ba, An Tây tướng quân Hoàn Ôn(70) bình định đất Thục,
dâng biểu tiến cử Tú như sau:”Thần nghe chất phác quá thì thiệt thòi nhưng là
tiêu chí biểu lộ lòng cao thượng, (chẳng những thế) vào lúc tăm tối đạo bị đắm
chìm còn là cách tuyên dương phép tắc trung trinh. Cho nên có người xuống chỗ
nước sâu mà rửa tai(71) để chấn chỉnh tập tục tối tăm ở chốn xa
xôi; lại có người vững lòng sửa nghiệp để liên tục khuyến khích
tiết nghĩa trên đời. Bậc quân vương của một thời không ai là không coi trọng sự
nghiệp riêng, lấy đó mà kiên trì thói tục để dạy dân, an định một dòng cầu
thắng. Cúi nghĩ Đại Tấn ta ứng vào điềm lành cai quản thiên hạ, vận số không
thường thuận lợi, đương thời gặp phải gian nan, thần châu gò đồi hoang phế, tam
phương ly tan đổ nát, rừng sâu vắng thanh âm lưới săn thỏ rung lên, hang núi
bặt tiếng vó câu rộn rã. Những người hiểu biết lấy thế làm đau lòng, bậc nhã sĩ
cũng vì điều ấy mà thán tiếc. Bệ Hạ kế thừa hưng khởi thánh đức, sẵn mang
phương lược khôi phục nghiệp trời. Thần phụng mệnh đi tuần thú, bắt hết kình
nghê, tuyên dương giáo hoá, thăm hỏi các bậc kỳ lão, tìm kiếm những nguời tài
hoa ẩn dật; như là Vũ La vùng đât hoang Nghê, Trác, lại nhớ đến Vương Thục(72)
còn giữ lòng trung lúc nước Tề sắp mất. Riêng nghe Ba Tây Tiêu Tú chăm lo tiết
tháo, ngay thẳng vững vàng, ôm đức lớn mà ở ẩn, tiếng thanh cao truyền trên
sóng Vị Hà. Ở vào thời hoàng gia gặp đường mòn mỏi, Trung Hoa người người
ngoảnh nhìn mà đau xót, núi sông nào ai cải biến để chờ mong. Mọi người xông
pha nghiêng ngả gian nan; mệnh khổ thường chốc lấy, quyền thế gian tà bức bách
luôn, phải đành gửi thân nơi miệng hổ, mối nguy chung đã sớm phô bày, mà vẫn
đứng dâng cao khí tiết, thề không khuất nhục đầu hàng. Đóng cửa dấu thân, không
ra mặt vì nguỵ triều không chính thống. Tiên chẳng chịu tuân theo, vượt lên
hiểm hoạ diệt thân; lui không tiếc mưu kế lạ, ứng phó kẻ tuần tra. Dù Viên,
Ý(73) lưu lại vùng Thang, Lạc hay Mặc Trữ(74) giữ yên biển Liêu Đông, phương
sách nào cũng là trác việt. (Thần) mệt mỏi cũng chẳng dám bỏ không không bái phỏng,
(thấy) ở phía tây ngày nay (Tú) rất được mọi người ca tụng. Ôi tuyên dương đức
độ, kính lễ hiền sĩ là đầu mối của giáo hoá; tôn sùng gương sáng, phân biệt lễ
tiết là sự vụ cao cả của thánh minh. Nay sáu cõi chưa an định, sài lang vẫn
chắn đường cẩu thả bạc bẽo bỏ lê dân, làm cho lời đạo nghĩa chẳng vang vọng.
Lại càng nên chấn chinh đắp xây nghi lễ để sửa sang cái tệ lưu lạc ẩn lánh. Nếu
kẻ tài ba được mang ơn triệu tập bằng lụa trắng cũng đủ ngăn chặn phong hoá đổ
nát, đưa thói phóng túng trở lại quỹ đạo phép tắc, về với trào lưu kĩnh ngưỡng
sâu xa, phục tùng vương hoá lâu dài vậy.” Đến khi Tiêu Kính làm phản gây loạn,
(Tú) tị nạn ở Đãng Cừ thuộc Xuyên Trung. Tông tộc và người cùng quê đên nương
nhờ tính đến hơn trăm người. Năm Tú tam mươi tuổi, mọi người làm lễ thọ lên
lão, muôn luân phiên gánh vác (chăm sóc). Tú khước từ răng: ”Các vị đều có
người già yếu (phải trông nom), nay trước hết phải mưu cứu giúp họ. Tôi còn đủ
khoẻ để lo lấy mình, thât không muốn những năm cuối đời phải phiền quý vị.” Sau
hơn mười năm, chết tại nhà.
KHÍCH CHÁNH TRUYỆN
Khích Chánh tự Lệnh Tiên, người Yển Sư thuộc Hà Nam
Chánh dựa vào khuôn phép tiên hiền, mượn lời văn giãi bày tâm sự,
đặt tên là Thích Cơ, bài văn này kế tiếp được ý tứ thông đạt của Thôi Nhân(75).
Văn viết rằng:
Có người mang ý mỉa mai nói với tôi rằng: ”Nghe chuyện xưa ghi chép
lại, kẻ mưu sự ví thử bao gồm được cả thời thế thì thanh danh và sự nghiệp sẽ
vẹn toàn. Thứ nữa là đến kẻ tiếng tăm tạo dựng nhờ hành động, các bậc hiền minh
thời trước cho là cư xử hấp tấp vội vàng. Âý thế cho nên sáng tác quy chế, xây
dựng khuôn phép không phải đúng thời thì không thành tựu được. Người có danh
thơm để lại, tiếng khen lưu truyền mà chẳng xây nên huân nghiệp thì cũng không
được sách vở ghi chép. Công lao rõ rệt thì danh vọng tất thành. Còn như mưu sự
cũng lại đợi chờthì thế xem nên làm hay bỏ thì thân chết danh mất, vốn là nỗi
hổ thẹn của người quân tử vậy. Vì thế người thấu triệt sự đời phải nghiên cứu
phương pháp, tìm tòi sâu xa đến hết những điều ẩn giấu, xem xét dấu hiệu xoay
vần của đất trời, kiểm tra lẽ thịnh suy của loài người. Kẻ thuyết khách thì
rong ruổi đàm luận. Bậc tài trí thì ứng phó biến báo. Mưu thần thì tính toán kế
sách. Võ sĩ thì gắng sức ra uy. Sương tụ mây hợp, gió bay chớp phóng. Xét đoán
cho thích hợp, cân nhắc lấy cơ hội, lựa chọn sử dụng đặc điểm của thế cuộc. Gặp
nhỏ thời co, gặp lớn thời duỗi, chăm lo việc công, sao nhang việc riêng. Tuy
tuỳ chỗ bị uốn cong nhưng chẳng bao lâu lại thẳng, cuối cùng hiển lộ được quang
huy. Nay chân vạc chia ba, đã lâu chưa được thái bình, bốn bể đều âu sầu phiền
muộn, trẻ trai đều mắc hoạ suy tàn. Thương cho đạo nghĩa bị vùi lấp chìm đắm,
xót cho lê dân phải nghiêng ngửa hoang hoá. Qủa thật đúng là lúc thánh hiền ra tay
cứu vớt, là buổi liệt sĩ hết sức lập công vậy. Tôi đây(76) vốn tài cao rực rỡ, khí chất ngọc châu, xem rộng biết nhiều,
để tâm tới đạo thuật, không có chỗ sâu xa nào không nghi đến cùng cực, không có
chỗ kin đáo nào không suy đến tường tận; Đứng thẳng người mà nhận lệnh, chủ yếu
chăm lo chỗ thâm u bí mật(77), thoả mãn với dây thao đỏ cánh cửa con, đúng là
nắm giữ chỗ yết hầu đầu lưỡi, chín lần tra xét không dời đổi, chỉ có vào mà
chẳng có ra, Thượng Thư viết: Ba lần ghi chép thì tra xét được sự tích, ba lần
tra xét thì cầm nắn được sự thăng giáng của u minh. Chín lần tra xét là hai
mươi bảy năm.
tìm tòi chỗ thật giả từ trước đến nay, toan tính cho lẽ được mất
công việc thời thế. Dù có lúc hiến một kế, ngẫu nhiên dâng một lời, cơi nới
trách nhiệm làm quan nọ, an ủi miếng cơm
đạm bạc kia nhưng vẫn chưa có thể dâng nạp hết lòng trung, tưới trọn ruột gan,
xếp đặt phương lược, dùng không thiên lệch, ra ân cho đám lê dân, khiến cho
những văn bản hèn mọn vô ích của tôi có được chút anh danh. Mà cũng là nới lỏng
dây cương, cân nhắc ổn thoả, quay về nẻo cũ. Thay đổi đường lối cũng phải giữ
vững xe kiệu. Mạc tình điêù khiển càng nên thương cho ngựa kéo. Đi lại nhiều
lần rất cần thẩm định nghiêm ngặt. Niêm yết rõ ràng có lợi cho đường lối đi về.
Quan trọng là soi tỏ con đường bình an, gieo vãi giống lan thu để lại tiếng
thơm cho đời. Dù cho đường lối của tôi là đường lối tầm thường cũng không theo
đó hưng thịnh hay sao!”
Tôi nghe mà than rằng: ”Hỡi ôi! Lại có lời sai trái đến thế này
sao! Con người ta lòng dạ chẳng giống nhau. Sự thật nếu như chỉ nhìn ở bên
ngoài dù là sáng sủa đẹp dễ, đã tốt lại xinh cũng chỉ như nhìn qua ống nhỏ,
chọn lấy giỏ con. Gĩư mãi điều mình thấy chưa thể nói là đã hình dung được giới
hạn của tám phương, hiểu biết rõng ràng tỉ mỉ được vạn sự”
Lại có người nóng nảy hấp tấp, cố kiềm chế mà dương mắt nói: ”Thế
là thế nào! Thế là thế nào!”
Tôi đáp lời rằng: ”Ngu Đế(78) dùng chuyện ngoài mặt tuân theo để
khuyên răn(79), Khổng Thánh lấy việc tự thảo mãn chinh mình làm lầm lỗi. Nếu
lời của anh đúng với điều tôi nghĩ sẽ giảng giải được lời tôi đàm luận cùng
anh.
Xưa vào thời hồng hoang, ban đầu là mông muội, Tam Hoàng(80) ứng
vào Đồ Lục(81), Ngũ Đế nhận được điềm
lành, rồi thì đến nhà Hạ, nhà Thương, đấy là điển tích trong sách vở. Sau họ
Cơ(82) suỵ bại đạo lý khiếm khuyết, nhưng được các vị bá vương phò tá giúp đỡ.
Rồi họ Doanh(83) hung ác tàn bạo, nhai nuốt tám cõi. Lúc ấy dọc ngang mây nổi,
nhưng kẻ gian ác xảo trá nhiều như sao trên trời, những chuyện xấu xa quái lạ
nổi lên tựa đàn ong. Vì vậy mưu kế tài khéo mới bắt đầu manh nha nảy mầm, hoặc
dùng để tô điểm sự thật mà đối đáp với giả dối, hoặc dùng để ỷ vào cái xấu mà
cầu mong hiển đạt, hoặc dùng để làm trái đạo lý mà bức bách người trên, hoặc
dùng để nuôi dưỡng tài nghề mà kiêu ngạo lấy thân. Quay lưng với lẽ phải mà tôn
sùng điều gian trá, bỏ quên sự chính trực mà về theo thói xu nịnh. Lòng trung
không được rõ ràng chắc chắn, đạo nghĩa không đều đặn sửa sang. Cho nên Ưởng(84)
tận hết phương pháp mà chỉ thành sai nhầm, Tư(85) làm hỏng đạo nghĩa mà xây nên
gian trá, Lữ (86) ngôi vị cao sang mà tông tộc bị diệt, Hàn(87) lập ra lý luận mà phải chịu gia hình
chứ có ai cố tình đâu? Điều lợi làm người ta thay lòng, ân sủng khiến người ta
loá mắt. Lẫy lừng cờ biển vẽ rồng, xinh xinh áo quần xe cộ, cẩu thả mà gặp may,
tạm bợ mà thành sự, hoặc trái hoặc nghiêng, dâm tà chìm đắm, tự mình buông thả,
ngang ngược cùng cực. Nhạc ngựa chưa treo đã ra đứng giữ càng xe, nhà chính
chưa vào đã lật kèo bẻ cột. Thế là trời thu ánh sáng lại, đất rút ân trạch về,
người xót lấy thân, quỷ bỏ hạn định. Lúc đầu lên tới núi cao cuối cũng rơi
xuong rãnh tối. Sáng manh vinh hiển tốt tươi, tối thành hồn ma tiều tụy.Cũng
chỉ bởi các bậc hiền nhân quân tử mưu tính sâu suy ngi xa, sợ hãi trước tội lỗi
này, đề cử những thứ quá cao siêu, dấu đuôi trong chỗ bùn lầy(88), tránh xa cõi
đời ô trọc vậy. Đấy há chẳng phải là khinh nhờn chủ, coi thường dân mà chểnh
mảng với thế sự hay sao? Sao chẳng thay đổi trước tác, tạo nên lời dạy bảo ngăn
cấm, vịnh tụng khen ngợi chỗ khiêm hoà thầm lặng để thần minh nghe thấu mà sử
dụng thắp sáng đường lối cho đời.
Từ nhà Đại Hán ta, ứng với điềm trời, thuận theo lòng dân, pháp
lệnh lo liệu sâu dày, sáng tựa mặt trời mùa xuân. Cúi xuống bắt chước phép tắc
của đất, ngẩng lên làm theo chuẩn mực của trời, gieo rắc ân điển lớn lao để
chấn hưng thời thế, ban bố giao hoá tốt đẹp mà chuyên nhất, vua tôi bước vào
quy phạm, mọi người giữ lấy lòng thành, chiểm được niềm tin rộng rãi truyền mãi
mãi, biểu dương trách nhiệm cứu giúp cho đời. Kẻ sĩ không chuộng vẻ vang hão
huyền giả dối, người dân có công cũng sẽ khắc ghi, rõ ràng minh bạch không mỏi
mệt, những mong tạo phúc đến hết lòng. Nhưng đạo có lúc hay lúc dở, vất có lúc
dùng lúc bỏ, lúc âm vang, lúc câm lặng, lúc chói sáng, lúc mịt mờ. Như Chu
Dương không có giữa mùa thu, Huyền Âm(89) bị chặn lúc đầu xuân. Cho nên cái yên
hoà thời Phục Hi đã trôi đi mà ược vọng thong dong còn treo đó, vận khí đã ẩn
tránh mà tinh anh thần diệu vẻ vang vẫn còn mãi được tuyên dương. Xung, Chất
không được lâu dài; Hoàn, Linh(90) đổ ngã suy sụp. Anh hùng phân tán khắp nơi,
hào kiệt chùm lợp cõi đời. Nhà nhà lén lút luận bàn đoạn tuyệt, người người
chất chứa toan tính chia lìa. Vì vậy khách tung hoành thình lình phơi bày hoài
bão, kẻ xảo trá đột nhiên thổ lộ miệng
mồm.
Nay lưới trời đã nối liền, ân trạch dựng lên phía trời tây. Tuân
theo khuôn phép bao la của tổ tiên, ràng buộc nhân sĩ bằng tước vị đường hoàng.
Chấn hưng Ngũ Giáo để sửa sang phong tục, tăng cường Cửu Đức(91) để cứu vớt lê dân.
Cung kính soi sáng chuyện thờ tự để tế xuân(92), tính toan đường Hoàng Đạo để
giúp sự thật. Tuy kẻ đối lập chưa chịu theo về, người sai trái chưa được minh
bạch, nhưng thánh nhân đã để lại lời khuyên dạy, đại khái không cần tham lam.
Vì vậy vua tôi hai lòng hoà hợp chốn triều đình, muôn dân hớn hở tôn kính nơi
sơn dã. Động theo nguyên tắc nghiêm cẩn, tĩnh theo quy
củ đời đời. Uy nghiêm tài giỏi hơn đời, thế thư như thời Nguyên
Khải(93); Có lỗi lầm tất hiểu ra, nhân đức khác gì Nhan Tử; Khuôn phép vì dân
cứng cỏi, thái bình giống thửơ Nhiễm, Quý(94); Ưng Dương(95) tung cánh oai
hùng, mưu sư như là Y, Vọng(96). Tổng hợp lương sách của anh hào, dung nạp ba
kế của nhà họ Tiết(97). Xếp đặt mưu kế của Trương Trần(98), dốc sức chinh phạt
để cứu đời. Âý là nắm giữ tài ba mà không gấp gáp chứ nào phải rảnh rang ngồi
bóc bẹ măng khô trong bụi cỏ um tùm hay sao.
Riêng tôi đây bất tài, bị trói buộc bởi chuẩn mực triều cương, phó
thác sinh mệnh nơi trời, tâm can nhờ cậy vào lẽ phải. Vui cùng chỗ sâu rộng của
biển xanh, tán thán cái vút cao của Trung Nhạc(99), nghe Trọng Ni(100) khen nhà
Thương, cảm cái tình xóm làng giáo dưỡng giúp ích cho bản thân, ấy là cách nấu
canh trong lúc bình thời, cũng có chút nỗ lực để bỏ điều sai trái. Vi vậy tôi
chỉ mù mờ mà nói bừa, đương thời có quan hệ với văn hiến là những lúc hội họp
với bạn văn ở chỗ chợ làng, cùng nhau ngơ ngẩn rong chơi nơi bờ ruộng, mong mỏi
tăng thêm may mắm cát tường, nỗ lực tích cóp lời khuyên bảo. Nếu như phù hợp
thì lấy chỗ u tối của mình hoà lẫn vào cái sáng láng của người, tiến lên nhận lấy dấu
hiệu chở che. Còn như trái ngược thì là do chính mình thân phận tầm thường, lại
tự lui về giữ cái dốt nát của bản thân. Tiến lui mặc lòng tính toán, không giả
dối, chẳng hão huyền, tuân theo bản chất vui vẻ cùng trời. Làm người như thế
còn gì phải ân hận nữa? Thế là chỉ nhập mà không xuất, có mà dường như không.
Hẹp hòi ở chỗ thường tỉnh táo như Khuất Nguyên(101), dung tục ở chỗ mong say
sưa như Ngư Phủ(102). Rầy rà ở chỗ xem thường hành vi đáng xấu hổ như Liễu Quý(103),
nóng nảy ở chỗ cao giọng giận dữ như Di, Thúc(104). Phù hợp không cho là được, trái ngược không coi là
mất. Được không hạn chế sự bài xích, mất chẳng u sầu vì sợ hãi. Không vui vì
người đi trược hạ cố tâng bốc, không theo đuôi người đi sau mưu tính chê bai.
Không bán danh dự để cầu ân trạch, không chối tội danh để tránh biếm truất. Thế
thì còn phận sự nào phải cởi bỏ? Còn có miếng cơm nào phải quan tâm? Còn có
sách lược nào phải phản bác? Còn có lời trung nào phải dự phần? Cửu khảo không
đổi thay, vững chắc mà nắm giữ điều ấy vậy.
Nay kẻ sĩ hăng say chất chồng như núi, người tài xuất chúng hiện có
rất nhiều, giống như loài có vảy ẩn mình trong biển lớn, chẳng khác loài có
lông tụ hội ở Đặng Lâm(105). Loài chim bay qua không thể gọi là ít, loài cá mè
nổi không kịp gọi là nhiều. Vả chăng dương thần ẩn kin giữa thời
Đường(106), âm tính lính ứng ở thời
Thương, cầu khấn Dương Hu thì biết được tin tức hồng thuỷ, tế lễ ở Tang Lâm thì
nước ngọt thấm nhuần.
Hoài Nam Tử chép(107): Vua Vũ trị thuỷ, đích thân cầu khẩn ở sông Dương Hu. Thời Thang đại hạn, vua tự
mình cầu đảo trong rừng Tang Lâm. Thánh nhân lo cho dân, làm như thế là sáng
suốt vậy.
Lã Thị Xuân Thu chép(108): Xưa vua Thành Thang nhà Ân thắng vua
Kiệt nhà Hạ mà thiên hạ đại hạn, ba năm không dứt. Thang bèn tự mình cầu đảo ở
Tang Lâm rằng: ” Tôi là một người có tội, không liên quan gì đến vạn phương.
Vạn phương có tội, là do một mình tôi. Không thể vì một người chưa gắng gỏi mà
khiến thượng đế huỵ đi đại vận mệnh của dân Thương.” Thang ở đó cắt tóc, bẻ
móng tay, định tự mình hy sinh, để cầu phúc ở thượng đế. Dân rất đẹp lòng, mưa
lớn rơi xuống.
Làm hay nghỉ vốn có đạo lý. Mở hay đóng vốn có kỳ hạn. Thầy ta đã
để lại lời dạy dỗ, không có giận dữ thì không có lỗi lầm, giao phó sinh mệnh mà
tỏ lòng cung kính thi sao ta lại từ nan? Lời nói đã tận hết, đường chỉ một mình
đi. Quay lại đoạn ban đầu, tổng hợp tiếng thơm nơi thư tịch cổ, tìm kiếm văn
chương họ Khổng còn lưu lại, trang điểm lời lẽ diệu kỳ để xét tới đạo lý, noi
theo phép tắc tổ tiên mà đưa vao pháp chế. Phải lẽ như Thúc Hật(109) lúc nhàn
tàng giao du, đáng khen như họ Sở(110) đi ra chốn xa xôi. Thu lấy lẽ biết dừng
biết đủ mà trở về đàm luận, thể hiện cái chính khi hạo nhiênmà tu sửa biên
thuỳ. Mừng có tường vách xung quanh mà an nhiên vui vẻ, bỏ bớt việc trách móc
hối hận ở thói đời hiện tại. Xét đến lòng này chưayên tịnh thư thái để biết sợ
cại đoạn cuối đường lấm bùn nhơ. Luôn thẳng thắn tìm tòi mà tăng thêm hiểu
biết, phơi bày hoài bão bên trong mà răn bảo khuyên nhủ. Xưa Cửu Phương xem xét
lấy tinh chất là quý nhất, Tần Nha lẳng lặng suy tư ở hình thái đặc thù.
Hoài Nam Tử chép: Tần Mục Công bảo Bá Nhạc rằng: ”Ông tuổi đã cao
rồi, trong họ nhà ông có ai có thể dùng để tìm ngữa hay đeựơc chăng?” Đáp rằng:
”Tướng ngựa hay có thể từ hình dáng gân cốt mà biết được. Tướng ngựa tốt nhất
thiên hạ thì hoặc chìm, hoặc mất, hoặc trái ngược, hoặc chẳng lộ ra. Một trong
những chỗ hoặc ấy là tướng của con ngựa hay nhất thiên hạ đó, trên đờikhó có
cách nhìn ra. Con của thần đều vào hàng kém cỏi, có thể chỉ ra được con ngựa
hay mà không thể chỉ ra con ngựa tốt nhất trong thiên hạ. Với ngựa tốt nhất
thiên hạ, thần vốn có lòng kính trọng người đan giỏ kiếm củi là Cửu Phương
Nhân. Người nay xem tướng ngựa không hề kém thần. Xin hãy sai người đó.” Mục
Công gặp người này, sai đi tìm ngựa. Ba tháng sau, người ấy trở về, bảo rằng:
”Đã tìm ra ngựa, hiện ở Sa Khâu(111).” Mục Công nói: ”Ngựa thế nào?” Đáp rằng:
”Ngựa cái sắc vàng.” (Mục Công) Sai người đến lấy thì lại là con ngựa đực sắc
đen. Mục Công không vui, triệu Bá Nhạc đến hỏi rằng: ”Hỏng rồi! Cái người ông
tiến cử đi tìm ngựa đó! Đến màu lông và đực cái còn không không thể phân biệt
nổi, lại còn có thể biết được loại ngựa nào?” Bá Nhạc bùi ngùi thở dài than:
”Đến mức chuyên chú là như thế đấy! Chính vì vậy mà nghìn vạn người khác thần
không kể tới. Gỉa sử Nhân quan sát thiên cơ thìchỉ cần chỗ tinh chất mà bỏ qua
chỗ thô hào, dựa vào bên trong mà quên mất bên ngoài, xem cái cần xem mà không
xem chỗ không cần xem, nhìn chỗ cần nhìn mà bỏ xót chỗ không cần nhìn. Nếu như
ông ấy lấy cách làm ấy mà xem tướng ngựa thì đấy sẽ là con ngựa quý vậy.” Ngựa
đem về đến nơi, quả nhiên là ngựa tốt nhất thiên hạ. Hoài Nam Tử lại chép: Bá
Nhạc, Tần Nha, Hàn Phong, Cát Thanh mỗi người xem tướng ngựa theo một cách song
đều là những người hiểu ngựa; Đại để là Cửu Phương quan sát tinh thần, Tần Nha
kiểm tra hình dáng.
Tiết Trúc phân biệt bảo vật mà thanh dự trải dài Việt Tuyệt Thư
(112)chép: Xưa Việt Vương Câu Tiễn có năm thanh bảo kiếm, nổi danh khắp thiên
hạ. Có người khách có tài xem kiếm tên là Tiết Trúc. Vương bèn vời đến hỏi: ”Ta
có năm thanh kiếm bảo kiếm, mời ông chỉ bảo cho.” Rồi lấy ra (hai thanh) Hào
Tào, Thần Khuyết. Tiết Chúc nói: ”Đều không phải (là bảo kiếm).” Lại lấy ra
Thần Câu, Trạm Lư. Chúc nói: ”Xem kiếm sao, thấy nhuần nhuyễn như việc làm của
hàng lão luyện. Xem độ sáng, thấy vẩn vẩn như nước mới tràn đê. Xem đường vân,
thấy đứt gẫy như băng sắp tan lở. Cây nay gọi là Thần Câu chăng?” Vương nói:
”Đúng vậy.” Lại hỏi rằng: ”Có người nếu lấy giá trị ba làng có chợ, tuấn mã
nghìn con, hai thành nghìn nhà ra đổi, có nên chăng?” Tiết Chúc nói: ”Không
nên! Vào thời tạo kiếm này phải phá núi Xích Cân(113) để lấy thiếc chôn vùi
trong đó, làm cạn khe Nhược Tà(114) để chọn đồng dưới đáy sâu. Thần mưa đổ nước
quét dọn, thần sấm đánh trống, Thái Ất xuống xem, thiên thần giáng hạ. Âu Dã Tư
noi theo tinh khí của trời , gom hết kỹ xảo mà làm. Kiếm đầu gọi là Thần Câu,
kiếm sau gọi là Trạm Lư. Nay núi Xích Cận đã đóng, khe Nhược Tà sâu chẳng thể
dò. Âu Dã Tử thì đã chết. Dù cho nghiêng thành đong vàng, đổ ngọc lấp suối cũng không đổi được một vật
như thế. Ba làng có chợ, tuấn mã nghìn con, hai thành nghìn hộ cũng chẳng đủ để
nói lời đồng ý!”
Hồ Lương gửi gắm tiếng đàn mà tiếng tăm để lại.
Hoài Nam Tử chép: ”Hồ Ba đánh đàn sắt mà cá Tầm nghe được. Lại viết
rằng: Tiếng hát của Hồ Lương có thể làm giống thế nhưng người khác hát thì
không thể.
Tề Khách vỗ đùi mà giúp đỡ Điền Văn.
Thần Tùng Chi chép: Xét chỗ này nói tân khách dưới trướng Mạnh
Thường Quân Điền Văn có thể làm tiếng gà gáy sang để giúp ông nay vượt tai ách.
Thường thì khi làm giả tiếng gà gáy sáng tất nhiên đầu tiên phải vỗ đùi để làm
hiệu như con gà vỗ cánh.
Sở Khách ăn trộm để bảo vệ Kinh Sở.
Hoài Nam Tử chép: Tướng nước Sở là Tử Phát thích tìm tòi kẻ sĩ có
tài nghề kỹ xảo. Nước Sở có người giỏi nghề ăn trộm, đến bái phỏng (Tử Phát) mà
nói: ”Nghe nói ngài tìm kẻ sĩ có tài nghề kỹ xảo, tôi có nghề ăm trộm, vốn cũng
là kỹ xảo đủ để làm một tên người lính vậy.” Tử Phát nghe được, áo không kịp
thắt đai, mũ không kịp đội thẳng vội ra ngoài lấy lễ mà tiếp đãi. Tả hữu can
rằng: ”Ăn trộm là đạo tặc trong thiên hạ, sao lại lấy lễ mà đãi?” Tử Phát đáp:
”Điều này không phải là cái các ngươi hiểu được đâu.” Chẳng bao lâu, nước Tề
xuất quân đánh Sở. Tử Phát cầm quân ra địch, ba lần thua trận. Các quan Đại phu
được coi trọng ở nước Sở tất cả đều hết cách. Quân Tề càng lúc càng mạnh. Vào
lúc ấy người lính vốn là ăm trộm tiến lên thưa: ”Thần có nghề mọn, xin vì ngai
mà ra sức.” Tử Pháp đáp: ”Ừ.” Người ăn trộm ngay đêm ấy ra đi, tháo trướng của
tướng nước Tề đem về dâng cho Tử Phát. Tử Phát sai người đem trả, nói rằng: ”Có
người lính đi kiếm củi, thu được trướng của tướng quân. Sai sứ trả lại để lấy
chỗ làm việc.” Hôm sau (người ăn trộm) lại đến lấy cái gối. Tử Phát lại sai đem
trả. Hôm sau nữa lấy cái trâm. Tử Phát lại sai đem trả. Quân Tề biết chuyện cả
sợ. Tướng Tề nói với thư lại, mưu sĩ rằng: ”Hôm nay không quay về, sợ rằng quân
Sở lấy đầu ta.” Tức thì toàn quân rút lui.
Ung Môn cầm đàn mà giảng giải thông suốt.
Hoàn Đàm Tân Luận(115) chép: Ung Môn Chu lấy tiếng đàn mà yết kiến.
Mạnh Thường Quân nói: ”Tiên sinh gảy đàn, có thể khiến Văn này buồn thương
chăng?” Đáp rằng: ”Những người bị tiếng đàn của tôi khiến cho nảy dạ u buồn là
những người trước được kính trọng mà sau bị khinh khi, xưa giàu sang mà nay bần
hàn, bị ruồng bỏ đè nén nơi hang cùng ngõ chật,
không giao tiếp được với hàng xóm bốn bên. Hoặc là những người tài năng
vượt bậc, giữ khí chất mang lòng thành mà bị gièm pha gặp mai mỉa, tạo thành
thù oán mà chẳng có người tin. Hoặc là người kề cận tình nhân sinh ra ân ai,
chẳng có hận sầu đã phải chia lý, đi đến tận góc trời mà chẳng hẹn ngày tái
hội. Hoặc là người lúc nhỏ không có mẹ cha, lớn lên không có thê tử, ra ngoài
lấy đồng hoang làm xóm giềng, trở về lấy hang hốc làm nơi ở, khốn khó từ sáng
đến chiều không ai xót thương chiếu cố. Nếu là những người ấy, chỉ nghe quạ
lượn kêu vang, gió thu thổi khẽ là đã đau lòng. Thần chuyên chú đưa ra điệu đàn
như tiếng thở dài, chưa có ai không bi thống mà rơi lệ khóc. Còn như túc hạ thì
ở nơi lầu cao nhà lớn, buồng sâu cửa liền, trương là buông rủ, gió mát luồn
qua, xướng ca cười nói ngay trước mặt, nịnh nọt hầu hạ ở kề bên. Hễ vỗ tay gõ
nhịp, Trịnh thiếp liền ca múa. Lấy âm thanh réo rắt làm vui tai, sắc đẹp tịnh
tế làm say mắt. Đua trên mặt nước thì cưỡi thuyền rồng, dựng cờ lông chim, khua
cần câu cá chẳng đo vực có sâu. Chơi ngoài cánh đồng thì dẫm lên chỗ phẳng,
rong ruổi nơi rộng rãi, dùng nỏ cứng bắn chim bay trên cao, lấy dũng sĩ cản
mãnh thú. Đặt rượu, tấu nhạc, say đắm quên về. Vào lúc bấy giờ, dù trời đất có
sập xuông cũng chẳng bằng một chút trông mong. Dù tôi có thảo gảy đàn vẫn chưa
thể lay động được túc hạ.” Mạnh Thường Quân nói: ”Cố nhiên!” Ung Môn Chu nói:
”Nhưng tôi trộm nghi túc hạ cũng có chuyện buồn. Vua trong xó nhà mà khiến nước
Tần khốn đốn chính là ngài, Liên hợp năm nước mà đánh Sở lại cũng là ngài.
Thiên hạ ngày nay chưa được vô sự, không hợp tung thì liên hoành. Hợp tung tất
Sở làm vương. Liên hoành tất Tần xưng đế. Người người đều biết hễ Tần Sở mà
mạnh tất đến báo thù nơi đất Tiết(116) cỏn con. Tình thế giống như mài rìu mà chặt cây nấm vậy. Bậc thức giả
trong thiên hạ không ai không vì túc hạ mà lạnh lòng. Đạo trời không phải luôn
luôn thịnh, nóng lạnh luân phiên nhau tiến lùi. Thiên thu vạn tải về sau, tông
miếu tất không được tế tự, lầu cao cũng sụp rồi, sông cong hoá ra thẳng. Mộ
phần cỏ gai mọc ,cho cầy cáo trú thân. Mục đồng tuổi nhỏ lững thững bước chân
qua cao giọng ca rằng: ”Tôn quý thay Mạnh Thường Quân, cũng là giống như thế
này thôi!” Mạnh Thường Quân nghe mà bùi ngùi than thở, lệ tràn mi vẫn chưa rơi.
Ung Môn Chu lấy đàn ra đánh, từ từ lay động Cung Chuỷ, vỗ gõ
Giốc Vũ(117) cuối cùng thành giai điệu. Mạnh Thường Quân liền sụt
sùi nói: ”Tiên sinh gẩy đàn khiến Văn thành ra như kẻ vong quốc vậy.”
Hàn Ai giữ cương nên nức tiếng.
Lữ Thị Xuân Thu chép: Hàn An làm nghe đánh xe ngựa.
Vương Bao Thánh Chúa Đắc Hiền Thần Tụng(118) viết: Kíp đến khi đóng
ngựa vào cho khuyết thì co gối, sớm đứng xen vào giữa đám xe, Vương Lương(119)
cầm dây cương, Hàn Ai bám thành xe, phóng minh rong ruổi, nhanh như ánh sáng
lướt đi, qua thành vượt quốc tựa đạp trên chỗ đất bằng, đuổi theo tia chớp,
truy tìm gió bay, chuyển động khắp tám phương, một hơi đi vạn dặm, sao khoảng
khoát vậy thay! Nhờ người ngựa tương đắc đó.
Lô Ngao(120) bay lượn nơi Huyền Khuyết(121), Nhược Sĩ đứng thẳng
giữa mây xanh.
Hoài Nam Tử chép: Lô Ngao du ngoạn ở Bắc Hải, đi qua Thái Âm, vào
nơi Huyền Khuyết, đến tận Mông Cốc thì gặp ở đó một người. Người này mắt sâu mà
mũi đen, cổ cong, vai diều hâu, trán rộng mà mặt gầy thanh thao đứng giữa trời
đón gió nhảy múa. Người ấy ngoai lại nhìn thấy Lô Ngao thì thong thả hạ tay
xuống, ẩn mình dưới khối đá. Lô Ngao cúi xuống xem, thấy người ấy cuồn mình như
xác rùa mà ăn trái Hợp Lê(122). Lô Ngao nói với người ấy rằng: ”Chỉ có Ngao là
người bỏ bè lìa bạn, xem đến tận cùng ngoài sáu cõi ở đây ngoài Ngao thì chẳng
có ai! Ngao từ nhỏ đã thích lang thang, lớn lên cũng không hiểu biết mà thay
đổi được nên đã đi khắp bốn phương. Riêng có núi non cực bắc là chưa được ngắm
nhìn. Nay rốt cuộc gặp được ngài ở đây. Chắc là ngài có thể kết giao vơi Ngao
chứ!” Nhược Sĩ ấy cười mà nói rằng: ”Ha ha! Người là người Trung Châu, bằng vào
đâu mà khẳng định đây đã là xa? Chỗ này thuận theo ánh sáng nhật nguyệt mà đeo
tinh tú, làm nên âm dương, sinh ra bốn mùa, là chỗ thường nhân cho là vùng đất
vô danh, vì vậy mà chất ngất thâm ảo vậy. Nêu ta ở đây đi về phía nam đến đồng
Võng Lượng thì sẽ nghỉ tại làng Trầm Mặc ở phía bắc, đến tận xóm Minh Minh ở
phía tây, thông với anh sáng Hồng Mông(123) ở phía đông. Nơi này dưới không có
đất, trên không có trời, tai nghe không rõ, mắt nhìn tất hoa, bên ngoài giống
như có dòng nước rẽ ngang luân lạc đắm chìm, tất cả còn lại đêu xa ngoài ngàn
dặm. Vì thế ta cũng chưa thể ở. Nay ngươi vừa du ngoạn đã đến tận đây, rồi lại
nói đã xem tất cả mọi nơi, há cũng chẳng phải nơi này không còn là xa nữa hay
sao! Như thế thì ngươi ở lại đây, ta hẹn với mênh mang mịt mù ở xa xôi hoang vu
khác, không thể ở đây lâu được.” Nhược Sĩ nói đoạn vung tay thẳng người đứng
lên thì đã tiến vào giữa đám mây. Lô Ngao ngửa cổ nhìn theo thì không thấy đâu
nữa, bèn than: ”Ta so sánh với người này như con trùng dưới đất so với chim
Hồng Hộc, đi cả ngày chưa nổi một ly một tấc đã nghĩ rằng xa, thất chẳng đáng
buồn sao!”
Tôi thật không có tài nghệ như những người vừa kể cho nên bèn bình
tĩnh tại chỗ mà chờ đợi.
Năm Cảnh Diệu thứ sáu, Hậu Chủ theo kế của Tiếu Chu, sai sứ xin
hàng Đặng Ngải. Thư hang do Chánh viết ra. Tháng giêng năm sau, Chung Hội dấy
loạn ở Thành Đô, Hậu Chủ chuyển sang đông đến Lạc Dương. Lúc bấy giờ rối loạn
vội vã, đại thần nước Thục không có ai đi theo giúp đỡ. Chỉ có Chánh cùng Điện
Trung Đốc là Trương Thông người ở Nhữ Nam
Bình rằng: Đỗ Vi tu thân điềm đạm, không xu phụ người đương thế.
Chu Quần bói toán việc trời có bằng cớ. Đỗ Quỳnh trầm mặc tỉ mỉ cẩn thận, mọi việc
làm ra đều thông thạo. Hứa, Mạnh, Lai, Lý kinh lịch sâu rộng, hiểu biết rất
nhiều. Duẫn Mặc tinh thông Tả Thị. Tuy họ chẳng được tán dươpng về đạo đức cùng
sự nghiệp nhưng chắc chắn đều là học sĩ một thời. Tiếu Chu biện luận lo liệu
uyên bác lưu loát, là bậc đại nho một thưở, có được phong phạm của Đổng, Dương.
Khích Chánh văn từ tươi sáng, có thần thái của Trương, Thái lại được ngợi khen
ở việc làm, là bậc quân tử biết chọn vậy. Hai người sau cùng ở Tấn không có
tích trạng gì, phần lớn là ở Thục, vì vậy chép vào thiên này.
Trương Phan xét Tiêu Chu trình bày kế sách hàng Ngụy, đại khái vốn
đã dự liệu Lưu Thiện yếu hèn nhu nhược, không có lòng dạ cong queo mà gây ra
tai họa, cho nên mới có thể làm như vậy. Nếu gặp phải người khác, đang lúc phẫn
hận, dù (Chu ) không có ý làm hại người ta,
nhưng người ta chuộng cái chết vì hổ thẹn nhục nhã hoặc nổi giận muốn giết
người để lập uy trong một lúc thì dẫu không gặp họa sát thân cũng bị nghi ngờ
vậy.
CHÚ THÍCH
(1) Hán Hiến đế bị ép nhường
ngôi cho Tào Phi và được triều đình mới phong làm Sơn Dương Công.
(2) Lưu Bị vào Thục với danh
nghĩa giúp Lưu Chương đánh Trương Lỗ, Chương tiếp Bị ở Phù Thành.
(3) Lưu Bị quê ở Trác huyện.
(4) Râu vây lấy Trác.
(5) Có thể hiểu là : Chàng
Trác không râu.
(6) Là Chu Thư bố Chu Quần
(xem Chu Quần truyện) ông này mấy lần bị trưng tập ra làm quan nên gọi là Chu Trưng Quân.
(7) Xem Chu Quần truyện.
(8) Là Tấn Văn Hầu nước Tấn
thời Xuân Thu.
(9) Ông này được phong ở
thành Khúc Ốc, bản thân ông ta và con cháu mười mấy đời tranh ngôi với chi
trưởng, là tổ 15 đời của Tấn Văn Công.
(10) Là Hán Thiếu Đế và Hán
Hiến Đế. Thiếu Đế bị Đổng Trác phế làm Hoằng Nông vương, Hiến Đế bị Tào Phi
soán ngôi phong làm Sơn Dương Công.
(11) Khai quốc công thần thời
Hán Vũ Đế
(12) Lưu Ba.
(13) Là Tư Mã Huy, Thủy Kính
tiên sinh trong Tam Quốc Diễn nghĩa.
(14) Ông này là Tống Trung,
Trọng Tử là tên tự
(15) Ông này là Vệ Xuất công
thờ Chiến quốc tranh ngôi với cha là Vệ Hậu Trang công. Thạch Thước là hiền
thần nước Vệ biết trước và khắc phục cuộc nội loạn này.
(16) Ở vào thời đó là rèn, đúc, chế tạo khung cửi dệt vải.
(17) Làm văn thư trong phủ Thượng Thư lệnh.
(18) Là một chức danh, đời Chu là thuộc quan của quan Tư Mã, trông coi
việc giáo dưỡng thứ tử ( con người thiếp, không phải là dòng đích) của chư hầu
và các khanh đại phu. Đời Tần vẫn giữ, lập thêm chức Trung Thứ Tử, Thứ Tử Viên.
Đời Hán trở về sau, cải làm thuộc quan của Thái Tử. Lưỡng Tấn, Nam Bắc Triều
gọi là Trung Thứ Tử, Thứ Tử. Tùy, Đường về sau, đổi thành Tả Hữu Thứ Tử, cứ thế
không đổi, Thanh mạt vẫn còn.
(19) Là một chức danh (Bộc Xạ) đứng trong nhóm năm người Thượng thư.
(20) Giả, Mã: Giả Quỳ tự Lương Đạo - danh tướng kiêm lương thần Tào
Ngụy, Mã Dung tự Quý Trường - Đông Hán kinh học gia.
(21) Danh nho cuối đời Hán.
(22) Vương thị: Chỉ Vương Túc, danh nho sống sau Trịnh Huyền một thế hệ,
là họ hàng bên ngoại của Tấn Vũ đế, cùng Giả Quỳ, Mã Dung, Trịnh Huyền đều là
danh gia chuyên về ”khảo thuận cổ học”. Thời Tam Quốc, học thuật của Trịnh
Huyền rất hưng thịnh. Đến đời Tấn,Vương Túc cải cách lại các cải cách của Trịnh
Huyền ở nhiều mặt, nhất là nghi lễ, tế tự…
(23) Thượng Thư: Bộ cổ sử tương truyền do Khổng Tử biên soạn, gọi là
Thư, từ thời Hán gọi là Thượng Thư.
(24) Tên gọi tắt của vĩ thư. Tức là sách mượn nghĩa kinh để luận về phù
phép điềm ứng, gồm có thất vĩ bảy bộ: Dịch vĩ, Thư vĩ, Thi vĩ, Lễ vĩ, Nhạc vĩ,
Xuân thu vĩ, Hiếu Kinh vĩ. Tương truyền là chi lưu của kinh, cũng do tay đức
Khổng Tử làm cả. Người sau thấy trong sách có nhiều câu nói về âm dương ngũ
hành nên mới gọi sự chiêm nghiệm xấu tốt là đồ vĩ hay sấm vĩ .
(25) Gia Lệnh: Tức Thái Tử Gia Lệnh một chức quan thuộc phủ Thái tử,
được đặt ra từ đời Tần, vào hàng ngũ phẩm hưởng lương nghìn thạch.
(26) Vương Mãng: Quyền thần nhà Tây Hán, sau lật nhà Hán lập ra vương
triều Tân.
(27) Ý nói muốn xưng vương xưng đế.
(28) Canh Thuỷ: Tức Hán Canh Thuỷ Đế tên là Lưu Huyền, thủ lĩnh quân Lục
Lâm, sau khi triều Tân của Vương Mãng bị quân Xích Mi đập tan, lên làm vua nối
tiếp nhà Hán, sau đầu hàng quân Xích Mi.
(29) Công Tôn Thuật: Thủ lĩnh cát cứ vùng Ích Châu cuối thời nhà Tân đầu
thời Tây Hán, bị Hán Quang Vũ đánh bại.
(30) Thế Tổ: Hán Quang Vũ Đế.
(31) , (32), (33), (34) Khai quốc công thần thời Đông Hán.
(35) Vương Lang: Nguyên là một thầy bói, vào cuối thời Tân đầu thời Tây
Hán tự xưng con cháu Hán Thành Đế nhà Tây Hán, xưng vương ở Hàm Đan bị Hán
Quang Vũ đánh bại, chết.
(36) Đồng Mã: Nhóm nghĩa quân phát triển lớn mạnh nhật vùng Hà Bắc cuối
thời Tân đầu thời Tây Hán.
(37) Xích Mi: Đạo nghĩa quân mạnh nhất đông Trung quốc cuối thời Tân đầu
thời Tây Hán, thủ lĩnh là Phan Sùng, bị Hán Quang Vũ đánh bại.
(38) Diêu Kỳ: Khai quốc công thần thời Hán Quang Vũ, vào thời điểm được
nhắc tới đang chỉ huy quân cấm vệ.
(39) Ngỗi Hiêu: Thủ lĩnh cát cứ vùng Hữu Lũng cuối thời nhà Tân đầu thời
Tây Hán, bị Hán Quang Vũ đánh bại.
(40) Trần Chi: Sủng thần nước Thục giai đoạn hậu kỳ Tam Quốc. Kế nhiệm
Lã Nghệ làm Thượng Thư Lệnh. Xem thêm Đổng Hoà truyện.
(41) Chu Văn: Tức Chu Văn vương, vốn là vua một nước chư hầu nhỏ của nhà
Thương, nhờ khoan hậu và giảm tô thuế mà phát triển được lực lượng, tạo ra cơ
sở cho sự hình thành của nhà Chu.
(42) Câu Tiễn: Vua nước Việt thời chiến quôc, sau khi thua nước Ngô,
khéo an ủi động viên dân chúng cuối cùng diệt được kẻ địch.
(43) Thang vương đánh Kiệt lập ra nhà Thương, Chu Vũ vương đánh Trụ lập
ra nhà Chu đều chi quyết chiến một trận mà
định thiên hạ.
(44) Quang Lộc Đại Phu: Chức danh đứng đầu hàng Đại Phu, chuyên lo việc
nghị luận, lương hai nghìn thạch.
(45) Dịch: Tên gọi tắt của Kinh Dịch.
(46) Nghiêu nhương ngôi cho Thuấn; Thuấn nhường ngôi cho Vũ đều theo
phép chọn người tài chứ không theo huyết thống.
(47) Tôn Xước: Tác giả ”Du
Thiên Sơn phú”, danh sĩ đại thần thời Đông Tấn.
(48) Tôn Thịnh: Sử gia Đông
Tấn, tác giả ”Nguỵ thị xuân thu”, Tấn dương thu”.
(49) Thục tướng xem thêm Thục thư quyển 11 Hoắc
Tuấn truyện.
(50) Chỉ Đông Ngô.
(51) Khương Duy, Liêu Hoá. Trong chiến cuộc năm 263 phía Thục chỉ có bốn
tương chủ chốt thường được nhắc đến là Khương Duy, Liêu Hoá, Trương Dực, Đổng
Quyết. Không biết ở đây nói năm tướng thì người cuối là ai, Thượng Thư Lệnh
Phàn Kiến chăng hay Hữu tướng quân Diêm Vũ
(52) Điền Đan: Danh tướng nước Tề thời Chiến quốc, có công đánh bại
tướng nước Yên là Kỵ Kiếp khôi phục nước Tề.
(53) Cát Sanh: Một điệu hát trong Kinh Thi.
(54) Thân Bao: Thân Bao Tư trung thần nước Sở thời chiến quốc. Sở bị Ngô
đánh bại sắp diệt vong, Thân Bao Tư sang Tần cầu viện, đứng khóc ở sân rồng
nước Tần mấy ngày đêm làm vua Tần động lòng mà phát quân cứu viện.
(55) (56) Trung thần nước Việt thời chiến quốc, phò tá Câu Tiễn quang
phục quốc gia đánh bại kẻ thù.
(57) Hoa Dương Quốc Chí: Bộ sách chép về lịch sử ba châu Lương, Ich, Trữ
do Thương Cừ đời Đông Tấn biên soạn.
(58) Tam Lễ: Nghi lễ, Chu lễ, Lễ ký.
(59) Thượng Thư Lang: Quan chế đời Hán, những người được địa phương cử
làm Hiếu Liêm mà có tài năng thì tuyển vào phòng Thượng Thư giúp Hoàng đế xử lý
việc nước, mới vào gọi là Thủ Thương Thư lang trung”, sau một năm gọi là Thượng
Thư Lang, sau ba năm là Thị Lang.
(60) Đông Tào Duyện: Như chủ nhiệm văn phòng ngày nay.
(61) Biệt Gía Tòng Sự: Chức quan đứng đầu hàng thư lại trong châu, mỗi
khi Thứ Sử xuất tuần đặc biệt đị theo lo việc công.
(62) Tán kỵ thường Thị: Chức danh, đời Tấn là cố vấn tuỳ tùng Hoàng Đế.
(63) Vệ Uý: Chức quan, đời Tân chưởng quản quân khí, nghi trượng, màn
trướng của Hoàng Đế.
(64) Kỵ Đô Uý: Một trong ba chức Đô Uý đời Tấn, thường chỉ được phong
cho ngoại thích.
(65) Lưu Hướng: Danh nho, nhà văn hoá lớn đời Hán.
(66) Dương Hùng: Danh nho Đông Hán, khi Vương Mãng lập triều Tân từng
nhảy lầu tự sát để tỏ thái độ bất hợp tác (nhưng không chết)
(67) Đông Cung Tẩy Mã: Tuỳ tùng đôi khi là bạn học của Thái Tử.
(68) Lý Hùng: Người tộc Ba thuộc Đãng Cừ quận Ba Tây, khai quôc Hoàng Đế
nước Hán Thành thời thập lục quốc.
(69) Vĩnh Hoà: Niên hiệu của Tấn Mục Đế, Vĩnh Hoà thứ ba là năm 347.
(70) Hoàn Ôn: Đại tướng, danh thần Đông Tấn.
(71) Hứa Do được tiếng là người hiền, vua Nghiêu vời vào để truyền ngôi.
Do từ chối, cười mà về rồi ra suối rửa tai. Sào Phủ mới dắt trâu tới suối uống
nước, thấy Do rửa tai, bèn hỏi tại sao. Do trả lời: “Ông Nghiêu đòi tôi, biểu
tôi thì làm vua.” Phủ bèn dắt trâu bỏ lên trên giòng nước cho uống. Do hỏi tại
sao, Phủ đáp: “Anh rửa tai anh xuống đó tôi sợ trâu tôi uống nhằm.”
(72) Vương Thực: Trung thần nước Tề thời chiến quốc,lúc Yên đánh Tề,
muốn phong quan chức cho Vương Thục thì ông ta nói “ Trung thần bất sự nhị
quân, trinh nữ bất cánh nhị phu’.
(73) Viên, Ý: Chưa rõ là ai.
(74) Mặc Trữ: Được nhắc đến trong Tam Quốc diễn nghĩa như bạn của Hoa
Hâm, đại nho đương thời, ẩn cư ở Liêu Đông khi quay về Trung Quốc theo lệnh đòi
của Tấn Vũ đế bằng đường biển gặp bão các thuyền trong đoàn đều đắm chỉ riêng
thuyền Mặc Trữ thoát nạn, được cho là có thần linh phù hộ.
(75) Thôi Nhân: Văn học gia thời Hán.
(76) Tôi đây: Khích Chánh tự xưng.
(77) Chỉ công việc chức vụ của Khích Chánh là Bí Thư.
(78) Ngu Đế: Chỉ vua Thuấn, được vua Nghiêu nhường ngôi cho mà lập nên
nhà Ngu.
(79) Ngoài mặt tuân theo: Nguyên văn: ⾯ 从
diện tòng, lấy từ câu ”Nhữ vô diện tòng, thối hữu hậu ngôn” trong Thượng Thư
(80) Tam Hoàng, Ngũ Đế: Là những vị vua đầu tiên trong thời kỳ huyền
thoại của dân tộc Hán, có công đưa dân tộc này thoát khỏi tình trạng sơ khai.
Ngày nay các học giả bên Tàu không thống nhất được với nhau về danh tự của các
vị vua này.
(81) Đồ Lục: Sách mệnh của các thiên thần ban cho.
(82) Họ Cơ: Họ của các vua nhà Chu, bắt đầu bằng Chu Văn Vương Cơ Phát,
là triều đại trị vì nước Tàu kế tiếp sau nhà Thương.
(83) Họ Doanh: Họ của các vua nước Tần diệt nhà Chu ,
thôn tính chư hầu
(84) Ưởng: Thương Ưởng.
(85) Tư: Lý Tư.
(86) Lữ: Lữ Bất Vi.
(87) Hàn: Hàn Phi Tử. Cả bốn người đều là những nhân vật chủ chốt đề
xướng hình thức quản lý
Pháp trị ở nước Tần và đều có
kết cục xấu.
(88) Dấu đuôi trong chỗ bùn lầy: Lấy tích vua nước Sở sai người mời
Trang Tử. Trang Tử hỏi rằng: Có con rùa sống ngàn năm, xác khô được vua Sở cất
gĩư trong tay áo. Liệu con rùa ấy muốn sống mà kéo lê cái đuôi trong bun hay muốn
chết để người ta giữ xác. Viên quan đi mời nói: Muốn sống để lê đuôi trong bùn.
Trang Tử bảo: Ngươi về đi, ta cũng muốn lê đuôi trong bùn thôi.
(89) Chu Dương, Huyền Âm: Theo quan niệm của Đạo gia, Chu
Dương là dương khí của trời đất thịnh vào mùa xuân tán vào mùa thu; Huyền Âm
ngược lại, đại diện cho âm khí, thịnh vào mùa thu tán vào mùa xuân.
(90) Xung, Chất, Hoàn, Linh: Xung Đế, Chất Đế, Hoàn Đế, Linh Đế bốn vị
vua nhà Hán lần lượt trị vì trước khi Đổng Trác tiến vào Lạc Dương phế lập Hiến
Đế. Xung Đế, Chất Đế chết từ lúc còn rất trẻ. Hoàn Đế, Linh Đế trị vì gặp nhiều
loạn lạc như Hoạn Thị, Đảng Cố, Hoàng Cân.
(91) Cửu Đức: Thượng Thư chép Cao Dao danh thần của vua Vũ nói Thiên Tử
cần có Cửu Đức. Em chưa rõ Cửu Đức là những đức gì.
(92) Tế Xuân: Nguyên văn: 礿 祭 : Dược Tế: Chỉ ngày tế xuân thời nhà Hạ và
nhà Thương.
(93) Nguyên Khải: Đời Nghiêu họ Cao Tân có tám người tài gọi là Bát
Nguyên, họ Cao Dương cũng có tám người gọi là Bát Khải. Nguyên Khải chỉ nhân
tài đông đúc, thứ hạng rõ rệt.
(94) Nhiễm, Quý: Em chưa rõ là ai.
(95) Ưng Dương: Một loại chim dữ thường được thêu trên cờ trận.
(96) Y, Vọng: Y Doãn, Lã Vọng.
(97) Ba kế nhà họ Tiết: Không rõ có phải là ba mức thiết đãi tân khách
của Mạnh Thường Quân ở đất Tiết chăng?
(98) Trương, Trần: Trương Lương, Trần Bình.
(99) Trung Nhạc: Trung Sơn thuộc tỉnh Hà Nam
(100) Trọng Ni: Khổng Tử.
(101) Khuất Nguyên: Người nước Sở thời Chiến Quốc, tác giả Ly
Tao, Thiên Vấn.
(102) Ngư Phủ: Nhân vật trong
bài văn cùng tên của Khuất Nguyên.
(103) Liễu Quý: Người nước Lỗ thời Chiến Quốc, nổi danh trung
tín thành thực.
(104) Di, Thúc: Bá Di, Thúc
Tề.
(105) Đặng Lâm: Sơn Hải Kinh
chép: Khoa Phụ đuổi theo mặt trời, khát uống nước Vị Hà mà không đủ, muốn lên
phía bắc uống nước ở đại hồ nhưng chưa đi đến nơi thì đã chết khát. Gậy trong
tay rơi xuống hoá thành Đặng Lâm. Rừng này nằm ở phía bắc nước Sở, trong truyền
thuyết là khu rừng lớn và bí hiểm.
(106) Đường: Nhà Đường Ngu của vua Thuấn.
(107) Hoài Nam Tử: Cuốn sách
do Hoài Nam Vương Lưu An và tân khách soạn vào thời Cảnh Đế nhà Tây Hán, thuộc
loại tạp thư mang tư tượng đạo gia thời tiền Tần kết hợp với bách gia chư tử,
có giá trị trong nghiên cứu văn hoá Tần Hán.
(108) Lữ Thị Xuân Thu: Cuốn sách do Lữ Bất Vi trước tác vào giai
đoạn cuối thời Chiến Quốc.
(109) Thúc Hật: Thúc Hướng
Dương Thiệt Hật, đại phu nước Tấn thời
Chiến Quốc, ung dung nhàn hạ giúp quân Tấn làm
bá chư hầu.
(110) Họ Sở: Cháu tằng tôn của Sở Nghiễm là Sở Mạnh Đạt dẫn cả
họ chạy đi tị nạn ở Sa Lộc Sơn ngoài Đông Hải khi Vương Mãng cướp ngôi nhà Hán.
(111) Sa Khâu: Nay thuộc Hà
Bắc.
(112) Việt Tuyệt Thư: Thư tịch cổ chép về lịch sử hai nước Ngô
Việt thời Chiến Quốc. Xuất xứ, niên đại, tác giả hiện đã thất truyền không tra
cứu rõ ràng được.
(113) Xích Cận: Còn gọi là
núi Cận, thời Xuân Thu nằm ở huyện Ngân thuộc nước Việt.
(114) Khe Nhược Tà: Là dòng suối chảy ra từ núi Nhược Tà, lúc
hàn vi Tây Thi giặt lụa ở suối này nên còn có tên khác là suối Hoán Sa.
(115) Hoàn Đàm Tân Luận: Bài
luận do Hàn Đàm viết vào thời Hán.
(116) Đất Tiết: Đất phong của
Mạnh Thường Quân.
(117) Cung, Thủy, Giốc, Vũ:
Cùng với Thương hợp thành năm cung của nhạc cụ đông Á.
(118) Vương Bao Thánh Chúa
Đắc Hiền Thần Tụng: Bài Tụng của Vương Bao.
(119) Vương Lương: Ngươi nước
Tấn, đánh xe cho đại phu Triệu Giản Tử, nổi tiếng giỏi dong xe.
(120) Lô Ngao: Còn gọi là Lô Sanh, thuật si người nước Tề (cùng
có thuyết nói ông ta vốn là người nước Yên), từng vì Tần Thuỷ Hoàng cầu tiên
dược trường sinh của tiên nhân. Sau thấy Tần Thuỷ Hoàng không nghe lơi khuyên
can, làm việc trái đạo nên trốn đi đi lánh nạn ở Cố Sơn. Tần Thuỷ Hoàng ra lệnh
truy bắt mà không tìm thấy.
(121) Huyền Khuyết, Bắc Hải,
Thái Âm, Mông Cốc: Đều là những địa danh nằm ở cực bắc trong huyền thoại của
đạo gia.
(122) Hợp Lê: Chắc là tiên
quả.
(123) Võng Lượng, Trầm Mặc, Minh Minh, Hồng Mông: Đều là địa
danh trong huyền thoại.
QUYỂN 13 - HOÀNG LÝ LÃ MÃ
VƯƠNG TRƯƠNG TRUYỆN
Hoàng Quyền, Lý Khôi, Lã
Khải, Mã Trung, Vương Bình, Trương Nghi
HOÀNG QUYỀN TRUYỆN
Hoàng Quyền tự Công Hành, người quận Ba Tây, huyện Lãng Trung. Khi
còn nhỏ làm quận lại, Châu mục Lưu Chương triệu làm Chủ bộ. Lúc Biệt giá Trương
Tùng kiến nghị nên nghênh đón, khiến Tiên chủ đánh Trương Lỗ, Quyền can rằng:
Tả tướng quân (1) có tiếng là kiêu dũng, nay mời tới, nếu muốn đãi như kẻ dưới,
tất gây bất mãn, muốn đãi như tân khách, lại thành một nước chẳng chứa nổi hai
vua. Khách mà an như Thái Sơn, tất chủ nguy như trứng để đầu đẳng. Chỉ nên đóng
cửa biên giới, ngồi chờ thiên hạ thái bình thôi. Chương không nghe, sai sứ đón
Tiên chủ, đuổi Quyền ra Quảng Hán làm trưởng quận. Sau Tiên chủ tập kích Ích
Châu, sai các tướng chia ra đánh lấy các quận huyện, các nơi chỉ nghe phong
thanh là hàng cả, chỉ có Quyền đóng cửa thành cố thủ, đến lúc Chương ra hàng
Tiên chủ, Quyền mới chịu hàng. Tiên chủ phong Quyền làm Thiên tướng quân.
Từ Chúng bình rằng: Quyền dốc lòng can gián chủ, lại bế thành chống
cự, đã đủ lễ thờ vua. Vũ Vương (2) xuống xe, đắp mộ Tỷ Can, nêu tỏ quê hương
của Thương Dung (3), biểu dương rõ rệt hiền thần trung thành, chính là nói rõ
cái ý quý trọng của mình vậy. Tiên chủ phong Quyền làm tướng quân là đúng,
nhưng như vậy hãy còn ít, chưa làm sáng rõ được cái tiết tháo trung nghĩa để
đại khuyến khích tấm lòng kẻ thiện giả vậy.
Lúc Tào công phá Trương Lỗ, Lỗ chạy vào Ba Trung, Quyền tiến lên
nói rằng: Nếu mất Hán Trung, thì chẳng thể cứu được Tam Ba (4), việc ấy cũng
như cắt mất chân tay của Thục vậy. Bởi thế Tiên chủ lấy Quyền làm Hộ quân, đưa
các tướng đi đón Lỗ. Lỗ lại trở về Nam Trịnh, đầu hàng Tào công.
Sau phá được Đỗ Hoạch, Phác Hồ (5), giết Hạ Hầu Uyên, chiếm được
Hán Trung, đều là mưu của Quyền cả.
Tiên chủ làm Hán Trung Vương, lĩnh chức Ích Châu mục, lấy Quyền làm
Trị trung tòng sự. Đến lúc Tiên chủ xưng đế, muốn sang đông đánh Ngô, Quyền can
rằng: Người Ngô chiến đấu hung tợn, thủy quân ta lại thuận dòng, dễ tiến khó
lui, thần xin làm tiền khu thăm dò giặc, bệ hạ nên tọa trấn phía sau. Tiên chủ
không nghe, lấy Quyền làm Trấn bắc tướng quân, cầm quân phía bắc sông đề phòng
binh Ngụy, còn Tiên chủ tự mình ở phía nam sông. Tướng Ngô là Lục Nghị (Lục
Tốn) ( 陆 议 ) thuận dòng
chặn vây, quân phía nam bại trận, Tiên chủ rút binh. Đường về bị cắt đứt, Quyền
chẳng thể về được, mới đưa các tướng dưới quyền cùng hàng Ngụy. Quan chấp pháp
xin bắt vợ con Quyền. Tiên chủ nói: Cô phụ Hoàng Quyền, chẳng phải Quyền phụ cô
vậy. Rồi đối đãi vợ con Quyền như trước.
Thần Tùng Chi xét việc Hán Vũ (6) dựa vào lời vu khống dối trá,
giết cả nhà Lý Lăng (7), và việc Lưu chủ không cho Hiến ti chấp pháp, tha thứ
cho cả nhà Hoàng Quyền, cái tốt cái xấu của hai vị chúa thật khác nhau quá xa
vậy. Kinh Thi nói: “Quân tử thật khoái hoạt, tử tôn được bảo hộ”,chính là lời
nói về Lưu chủ vậy.
Ngụy Văn Đế bảo Quyền rằng: Ông bỏ nghịch theo thuận, phải chăng
muốn học theo Trần, Hàn (8) khi xưa? Quyền đáp: Thần chịu hậu ân của Lưu chủ,
hàng Ngô thì không thể, đường về lại chẳng có lối, nên đành theo về với bệ hạ.
Vả lại tướng bại quân, được thoát chết đã là may, sao còn dám học đòi cổ nhân
vậy. Văn Đế mến Quyền, phong làm Trấn nam tướng quân, Dục Dương hầu, sau lại
cho làm Thị trung, giữ ở bên mình. Có vài hàng nhân nước Thục nói vợ con Quyền
đều bị giết, Quyền biết đó là lời giả dối, nên không phát tang.
Hán Ngụy xuân thu chép: Văn Đế xuống chiếu cho phát tang, Quyền
đáp: Thần với Lưu, Cát (9) đối đãi nhau bằng tấm lòng thành, họ hiểu rõ bổn ý
của thần. Thần ngờ việc này không thật, xin để hỏi thêm.
Sau hỏi kỹ ra, quả như lời Quyền nói.
Tin Tiên chủ mất bay tới Ngụy, quần thần đều chúc mừng, chỉ có
Quyền là không. Văn Đế xét thấy Quyền có sự khoan dung, muốn thử dọa Quyền, bèn
sai tả hữu tuyên triệu Quyền, người còn chưa tới, đã liên tiếp mấy lần thúc
dục, ngựa sứ giả chạy băng băng đan xen trên đường, quan lại, người hầu của
Quyền chẳng ai không bở vía, mà Quyền cử chỉ nét mặt vẫn như thường. Sau Quyền
nhận chức Ích Châu thứ sử, dời tới ở Hà Nam
Thục ký chép: Ngụy Minh Đế hỏi Quyền: Thiên hạ chia ba, đương thời
lấy nơi nào làm chính? Quyền đáp: Nên lấy thiên tượng mà luận chính thống.
Trước đây sao Hỏa phạm vào sao Tâm thì Văn Hoàng Đế mất, Ngô, Thục nhị chủ lại
bình an, ấy là chứng cớ vậy.
Năm sau Quyền mất, được đặt thụy là Cảnh Hầu. Con là Ung nối dõi.
Ung không có con, đến đời này là tuyệt tự.
Con Quyền là Sùng ở lại Thục, làm Thượng thư lang, theo Vệ tướng
quân Gia Cát Chiêm chống cự Đặng Ngải. Tới Phù huyện, Gia Cát Chiêm bàn chuyện
quay về, Sùng luôn miệng khuyên Chiêm cấp tốc chiếm giữ nơi hiểm yếu, không cho
địch vào được đất bằng. Chiêm do dự không nghe, Sùng nói tới rơi lệ. Lúc Ngải
thẳng đường tiến binh tới, Chiêm phải lùi về giao chiến ở Miên Trúc, Sùng khích
lệ quân sĩ quyết tử, sau chết trong trận chiến.
LÝ KHÔI TRUYỆN
Lý Khôi tự Đức Ngang, là người ở quận Kiến Ninh, huyện Du Nguyên.
Trước làm quan đốc bưu của quận, dượng là Thoán Tập làm Kiến Linh lệnh, có vi
phạm, Khôi xét tội Tập rồi miễn quan chức. Thái thú Đổng Hòa thấy Tập là người
thuộc họ lớn ở địa phương, nên bỏ qua việc đó không nghe Khôi.
Hoa dương quốc chí chép: Tập sau làm quan tới Lĩnh quân.
Sau Đổng Hòa tiến cử Khôi lên châu, Khôi đang lặn lội trên đường
thì nghe tiên chủ từ ải Hà Manh hồi binh tấn công Lưu Chương. Khôi biết Chương
tất thua, mà Tiên chủ tất thắng, bèn thoái thác chức Quận sử, lên bắc gặp Tiên
chủ ở Miên Trúc. Tiên chủ khen Khôi, đưa theo tới Lạc Thành, sai Khôi tới Hán
Trung giao hảo với Mã Siêu, Siêu bèn vâng lệnh. Thành Đô đã định, Tiên chủ lĩnh
chức Ích Châu mục, lấy Khôi làm Công tào thư tá chủ bộ. Sau có tù binh vu cáo
Khôi làm phản, quan lại muốn bắt giải đi, Tiên chủ biết rõ chẳng phải như thế,
lại thăng Khôi làm Biệt giá tòng sự. Năm
Chương Vũ nguyên niên, Lai Hàng đô đốc Đặng Phương chết, Tiên chủ hỏi Khôi: Ai
có thể thay được? Khôi đáp: Mỗi người đều có sở trường sở đoản, bởi thế Khổng
Tử mới nói: Có dùng mới biết tài. Vả lại Minh chủ ở trên cao, kẻ bày tôi phải
thật lòng, giống như chiến dịch Tiên Linh, Triệu Sung Quốc
(12) nói: Chẳng ai ngoài lão thần. Nay thần chẳng dám đo lường việc
chọn lựa, chỉ xin bệ hạ xét cho rõ việc ấy. Tiên chủ cười nói: Bổn ý của Cô là
nhắm khanh vậy. Rồi lấy Khôi làm Lai Hàng đô đốc, cho giữ cờ tiết, lĩnh chức
Giao Châu thứ sử, đóng tại huyện Bình Di.
Thần Tùng Chi hỏi thăm người đất Thục, họ nói Lai Hàng cách Thục
hơn hai nghìn dặm, lúc ấy chưa có Ninh Châu (宁州), gọi là Nam Trung, mới lập chức Trù Hàng
đô đốc để cai trị cả xứ ấy. Đến thời nhà Tấn mới phân làm Ninh Châu.
Tiên chủ mất, Cao Định làm bậy ở Việt Huề, Ung Khải ngang ngược ở
Kiến Ninh, Chu Bao nổi loạn ở Tang Ca. Thừa tướng Lượng nam chinh, bắt đầu từ
Việt Huề, còn Khôi giữ đường Kiến Ninh. Tướng các huyện tụ tập làm loạn, vây
quân Khôi ở Côn Minh. Lúc ấy binh Khôi ít mà địch nhiều, lại không nghe được
tin về Lượng, mới bảo người Nam rằng: Quan quân đã hết lương, muốn rút lui, tôi
xa quê đã lâu, nay được trở về, chẳng lên bắc nữa, mà muốn cùng các ông bàn mưu
tính kế, bởi thế mới chân thành tương cáo. Người Nam Nam
LÃ KHẢI TRUYỆN
Lã Khải tự Quý Bình, người quận Vĩnh Xương, huyện Bất Vi.
Tôn Thịnh Thục thế phổ chép: Trước, nhà Tần dời hết con cháu họ
hàng của Lã Bất Vi vào Thục Hán. Thời Hán Vũ Đế khai phá phía tây Nam Di, lập
các quận huyện, dời nhà họ Lã tới đó, nhân thế mới gọi là huyện Bất Vi.
Lã Khải làm Ngũ quan duyện và Công tào ở quận. Bọn Ung Khải nghe
tin Tiên chủ mất ở Vĩnh An, lại càng thêm kiêu căng ngạo mạn. Quan Đô hộ Lý
Nghiêm sáu lần viết thư cho Ung Khải, phân tích lợi hại, Ung Khải chỉ trả lời
có một lần rằng: Người ta nói trên cao chẳng có hai mặt trời, dưới đất chẳng có
hai vua, nay thiên hạ chia ba, phương nào cũng nói mình chính thức, bởi thế người
ở nơi xa xôi lo sợ nghi ngờ, chẳng biết theo ai vậy. Rồi vẫn phóng túng kiêu
ngạo như trước. Ung Khải lại hàng Ngô, Ngô từ xa đặt Ung Khải làm Thái thú Vĩnh
Xương. Vĩnh Xương nằm ở phía tây quận Ích Châu, đường giao thông tắc nghẽn,
ngăn cách hoàn toàn với Thục, Thái thú quận (Ung Khải?) sửa chữa đường đi, Lã
Khải cùng Phủ thừa của Thục quận là Vương Kháng đốc suất, khích lệ dân chúng,
đóng cửa biên giới cự Ung Khải. Ung Khải mấy lần truyền hịch khắp Vĩnh Xương,
tuyên truyền đủ thứ. Lã Khải đáp lại hịch rằng: Trời giáng xuống loạn lạc, gian
hùng thừa cơ, thiên hạ đều nghiến răng căm hận, vạn quốc đều thương tiếc, từ kẻ
bầy tôi cho tới nàng hầu chẳng ai không dốc hết gân sức, gan óc lầy đất, để trừ
quốc nạn. Phục duy tướng quân một đời thụ Hán ân, tôi cho rằng đây chính là lúc
tướng quân tụ tập binh tướng, xông lên phía trước, trên có thể báo quốc ân,
dưới chẳng phụ tiền nhân, công ghi vào sử sách, danh để tới nghìn thu. Sao lại
đi làm kẻ nô bộc cho Ngô Việt, bỏ gốc lấy ngọn vậy ư? Xưa vua Thuấn chuyên cần
việc dân đến nỗi chết ở Thương Ngô (13), thư tịch đều khen ngợi Thuấn, tiếng
lưu tới vô cùng. Vua băng hà ở bến sông, thật đáng thương thay! Văn, võ đều
nghe lệnh, thịnh vượng khắp nơi nơi. Tiên đế như con rồng bay lên, hải nội đều
nghe tiếng, thừa tướng sáng suốt, tự nhiên trời ban an khang. Mà tướng quân lại
chẳng thấy giường mối của thịnh suy, cái điềm của thành bại, ví như lửa cháy
nơi cánh đồng, dẫm đạp nơi sông băng, lửa tắt băng tan, biết dựa vào đâu? Ngày
xưa tiên tổ của tướng quân là Ung hầu (14) vốn gây oán nghiệt còn được phong
chức, Đậu Dung (15) hiểu biết thế thịnh hưng, trở về với cội nguồn, đều lưu
danh tới mai sau, hậu thế ca ngợi. Nay Gia Cát thừa tướng tài trí siêu quần,
thấu rõ tương lai, nhận mệnh thác cô của Tiên đế, phò trợ ấu chúa, chẳng ghen
ghét ai, chỉ ghi công mà bỏ qua lầm lỗi. Tướng quân nếu có thể triệt để thay
đổi ý định, dừng chân lùi bước, thì chẳng khó theo kịp cổ nhân, đáng là người
đứng đầu cõi biên thùy vậy! Xưa nước Sở chẳng cung kính, Tề Hoàn Công (16)
trách mắng thật phải, Phù Sai tiếm xưng (17), người Tấn chẳng được lâu bền,
huống chi kẻ thần tử lầm lỗi với chúa, có ai mong muốn theo không (18)? Thiết
nghĩ chuyện xưa, kẻ bầy tôi không kết giao vượt biên giới, bởi thế trước sau có
đi mà không có lại (19). Nhận được cáo thị của tướng quân, nỗ lực quên ăn quên
ngủ, cho nên lược bày những suy nghĩ cá nhân, mong tướng quân xét rõ vậy. Lã
Khải ân uy gồm đủ, trong quận tin cậy, bởi thế giữ được trật tự ở đó. Đến lúc
Thừa tướng Gia Cát Lượng nam chinh thảo phạt Ung Khải, đã lên đường, thì Ung
Khải bị tướng tá của Cao Định giết chết. Lượng tới phương nam, dâng biểu rằng:
Quận lại ở Vĩnh Xương là Lã Khải cùng Phủ thừa Vương Kháng ở nơi xa xôi vẫn giữ
vững lòng trung, hơn mười năm trời; Ung Khải, Cao Định áp bức phía đông bắc, mà
Lã Khải, Vương Kháng vẫn giữ trọn tiết nghĩa chẳng chịu cấu kết. Thần chẳng ngờ
phong tục ở Vĩnh Xương lại chính trực vô cùng như vậy! Rồi cho Lã Khải làm Thái
thú Vân Nam
Thục thế phổ chép: Lã Tường sau làm Nam Di hiệu úy đời nhà Tấn, con
Tường cùng cháu làm Thái thú Vĩnh Xương. Lí Hùng đánh phá Ninh Châu, họ Lã
không theo, cố thủ ở quận. Vương Kháng cũng giữ trọn được tiết tháo.
MÃ TRUNG TRUYỆN
Mã Trung tự Đức Tín, người quận Ba Tây, huyện Lãng Trung. Thuở nhỏ
được nhà ngoại nuôi dưỡng, mang họ Hồ tên Đốc, sau mới lấy lại họ Mã, đổi tên
là Trung. Trung làm quận lại, thời Kiến An mạt được tiến cử làm Hiếu liêm, rồi
làm trưởng huyện Hán Xương. Tiên chủ đông chinh, bại trận ở Hồ Đình, Thái thú
Ba Tây Diêm Chi lấy năm nghìn quân ở các huyện để bổ khuyết, sai Trung đưa đi.
Tiên chủ lúc ấy đã về Vĩnh An, gặp Trung cùng trò chuyện, bảo Thượng thư lệnh
Lưu Ba rằng: Tuy mất Hoàng Quyền, lại có Hồ Đốc, khá thấy đời chẳng thiếu kẻ
hiền tài vậy. Năm Kiến Hưng nguyên niên, Thừa tướng Gia Cát Lượng mở phủ, lấy
Trung làm môn hạ đốc. Năm Kiến Hưng thứ ba, Lượng vào nam, phong Trung làm Thái
thú Tang Ca. Quận thừa Chu Bao làm phản. Sau cơn bạo loạn, Trung vỗ về sửa trị,
rất có ân uy. Năm Kiến Hưng thứ tám, Trung được triệu về làm Tham quân phủ Thừa
tướng, phụ Trường sử Tưởng Uyển tạm coi sự vụ ở phủ. Sau lại nhậm chức Trì
trung tòng sự ở châu. Năm sau, Lượng ra Kỳ Sơn, Trung theo Lượng, lo việc doanh
trại quân nhung. Đại quân quay về, Trung lại dẫn tướng quân Trương Nghi thảo
phạt người Khương làm loạn ở Vấn Sơn. Năm Kiến Hưng thứ mười một, cường hào ở
Nam Di là Lưu Trụ làm phản, nhiễu loạn các quận. Lai Hàng đô đốc Trương Dực
được gọi về, Trung thay chức của Dực. Trung chém được Trụ, bình định đất nam,
được phong làm Giám quân, Phấn uy tướng quân, tước Bác Dương Đình hầu. Trước,
quận Kiến Ninh giết Thái thú Chính Ngang, trói Thái thú Trương Duệ đưa tới Ngô,
bởi thế Đô đốc thường ở huyện Bình Di. Tới thời Trung, mới chuyển tới ở huyện
Vị, sống giữa người Di. Lại thấy quận Việt Huề mất đất đai đã từ lâu, Trung
cùng Thái thú Trương Nghi mở mang, phục hồi quận cũ, bởi thế lại được gia quan
làm An nam tướng quân, tấn phong Bành Hương Đình hầu. Năm Diên Hi thứ năm Trung
về triều, tới Hán Trung gặp Đại tư mã Tưởng Uyển tuyên truyền chiếu chỉ, rồi
được thăng chức làm Trấn nam đại tướng quân. Mùa xuân năm Diên Hi thứ bảy, Đại
tướng quân Phí Y cự Ngụy địch ở phương bắc, lưu Trung ở Thành Đô quản việc
thượng thư. Y về triều, Trung lại về nam. Năm Diên Hi thứ mười hai Trung mất,
con là Tu nỗi dõi. Em Tu là Khôi. Con của Khôi là Nghĩa, đời nhà Tấn làm Thái
thú Kiến Ninh.
Trung là người khoan dung, rất có độ lượng, hay nói đùa cười lớn,
bực tức không lộ ra mặt, xử sự quyết đoán, ân uy gồm đủ, bởi thế man di kính sợ
mà yêu. Lúc Trung mất, người người đều để tang, rơi lệ xót thương, lại vì Trung
mà lập miếu thờ, đến nay vẫn còn.
Trương Biểu là danh sĩ đương thời, thanh vọng còn hơn Trung. Diêm
Vũ làm việc hiệu quả, tinh tế chuyên cần. Hai người tiếp bước Trung, uy phong
thành tích đều không kịp Trung.
Ích bộ kì cựu truyện chép: Trương Biểu là con của Trương Túc (20).
Hoa Dương quốc chí nói: Biểu là con Trương Tùng. Việc này không rõ. Diêm Vũ tự
Văn Bình, người Nam Quận.
TRƯƠNG NGHI TRUYỆN
Trương Nghi tự Bá Kì, người nước Nam Sung, Ba Quận.
Ích bộ kì cựu truyện chép: Nghi xuất thân nghèo hèn, mà tuổi nhỏ đã
thông tuệ mạnh mẽ.
Năm hai mươi tuổi làm Công tào ở huyện. Đúng lúc Tiên chủ định Thục
thì giặc núi tấn công huyện, trưởng huyện bỏ nhà chạy trốn, Nghi xông pha trong
gươm đao, cõng phu nhân (của trưởng huyện) mang theo, phu nhân được thoát. Bởi
thế nổi danh, được châu gọi làm Tòng sự. Kẻ sĩ trong quận Cung Lộc, Diêu Trụ
làm quan hưởng lộc hai nghìn thạch, có danh tiếng lúc bấy giờ, đều cùng Nghi có
giao tình. Năm Kiến Hưng thứ năm, Thừa tướng Lượng lên bắc đóng quân ở Hán
Trung, bọn sơn tặc Trương Mộ ở Quảng Hán, Miên Trúc đánh lén trộm quân tư, cướp
bóc lê dân, Nghi làm Đô úy đưa binh thảo phạt. Nghi nghĩ giặc giống như đàn
chim tản mát, thật khó để đánh, bèn giả bộ hòa hoãn làm quen, rồi tổ chức tiệc
rượu mời. Rượu say, Nghi thân dẫn tả hữu chém hơn năm mươi đầu mục giặc Mộ,
những kẻ cầm đầu chết sạch. Rồi lại tầm nã dư đảng, mười ngày đã dẹp yên. Sau
Nghi bị bệnh rất nặng, gia cảnh nghèo hèn, Thái thú Quảng Hán là Hà Chi ở Thục
quận có tiếng là người rộng rãi hiền hậu, Nghi với Chi vốn không thân, nhưng
vẫn ngồi xe nhỏ đến gặp Chi, xin giúp chữa bệnh. Chi dốc hết tài sản chữa bệnh
cho Nghi, vài năm thì khỏi hẳn. Đạo lý, tín nghĩa của những người ấy đều như
vậy. Nghi làm Nha môn tướng, theo Mã Trung lên bắc thảo phạt người Khương làm
phản ở Vấn Sơn, xuống nam bình định bốn quận man di, luôn có công trù định kế
hoạch, khắc địch chiến thắng.
Ích bộ kì cựu truyện chép: Nghi lĩnh ba trăm binh mã, theo Mã Trung
đánh người Khương phản loạn. Nghi đốc suất mấy doanh trại tới đó trước. Ấp ấy
vừa cao vừa dốc, Nghi theo thế núi lập bốn, năm làng ở trên. Người Khương dựng
cửa đá ở chỗ yếu hiểm, trên cửa lắp các giá đỡ, chất đầy đá, người qua là đẩy
đá xuống, chẳng thoát khỏi cảnh nát nhừ người. Nghi tính chẳng thể công được,
bèn sai người dịch cáo thị cho người Khương rằng: Những chủng tộc Vấn Sơn các
ngươi phản loạn, làm hại đến người lương thiện, Thiên tử sai tướng đến thảo
phạt ác đảng. Các ngươi nếu chịu khấu đầu trước quân, chuẩn bị lương thực, sẽ
hưởng phúc lộc mãi mãi, báo đáp gấp trăm lần. Nhược bằng không theo, đại binh
tới tru diệt, sấm vang chớp giật, lúc ấy dù hối hận cũng vô ích vậy. Mấy người
Khương đứng đầu nghe lệnh, lập tức tới chỗ Nghi, cung cấp lương thực cho quân.
Binh mã tiến lên đánh bắt dư đảng, dư đảng nghe tin làng ấy đã bị hạ, hết thảy
đều bơ vơ trơ trọi, sợ hãi cuống quit, kẻ thì ra hàng trước quân, kẻ thì chạy
tán loạn vào sơn cốc, Nghi thả quân tấn công, đánh tan bọn ấy. Sau ở chỗ người
Di phía nam Lưu Trụ lại phản, Mã Trung làm Lai Hàng đô đốc đánh Trụ, Nghi lại theo,
khi giao chiến luôn đi đầu ba quân, chém được Trụ. Việc bình nam đã xong, rợ
Liêu ở Tang Ca, Hưng Cổ lại phản, Trung sai Nghi đưa quân tới đánh, Nghi chiêu
hàng được hai nghìn người, đưa cả tới Hán Trung.
Năm Kiến Hưng thứ mười bốn, Đê Vương ở Vũ Đô là Phù Kiện xin hàng,
Thục sai tướng quân Trương Úy lại nghênh đón, quá thời hạn vẫn không tới, Đại
tướng quân Tưởng Uyển trong lòng rất nghĩ ngợi. Nghi trấn an Uyển rằng: Phù
Kiện cầu hàng rất thành khẩn, tất không biến đổi, trước nghe em Kiện là người
xảo quyệt, chẳng thể cùng chung sức với rợ Địch do có mâu thuẫn, người ấy tất
lưu lại không đến. Vài ngày sau, tin tới, em Kiện quả nhiên đưa bốn trăm hộ
theo Ngụy, chỉ có Kiện tới theo Thục.
Trước, ở quận Việt Tây từ sau khi Thừa tướng Lượng thảo phạt Cao
Định, người Tẩu Di mấy lần làm phản, giết chết Thái thú Cung Lộc, Tiêu Hoàng,
Thái thú sau đó chẳng dám tới quận Việt Huề, chỉ ở lại huyện An Định (An
Thượng), cách quận hơn tám trăm dặm, quận ấy chỉ có cái tên mà thôi. Đương thời
nhà Thục Hán muốn phục hồi quận cũ, Nghi được phong làm Thái thú Việt Huề. Nghi
đưa quân mã của mình tới quận, lấy ân, tín để dỗ dành, người man di đều phục,
tất cả lại hàng. Ở phía bắc biên giới tây nam có bộ lạc Tróc Mã rất kiêu căng
hung tợn, không theo cai quản, Nghi bèn tới đánh, bắt sống được thủ lĩnh Ngụy
Lang, rồi lại phóng thích, bảo rõ lẽ lợi hại, sai đi chiêu hàng đồng đảng. Rồi
biểu tấu cho Lang làm Hầu ở đất ấy, bộ lạc hơn ba nghìn hộ đều an cư lạc
nghiệp. Các bộ lạc khác nghe tin, đa phần dần dần hàng phục, Nghi có công được
tấn tước Quan nội hầu.
Vua của đất Tô Kì là Đông Phùng, em của Phùng là Ngỗi Cừ, bọn ấy đã
hàng sau lại phản loạn. Nghi xét tội, giết Phùng. Vợ Phùng là con gái của Mao
ngưu Vương được Nghi vì đại cục mà tha tội cho. Cừ chạy trốn về phía tây biên
giới tây nam. Cừ nhanh nhẹn hung tợn, làm các bộ tộc ở đó rất sợ hãi, Cừ sai
hai người thân tín trá hàng Nghi, thu thập tin tức. Nghi biết, hứa sẽ trọng
thưởng, lại sai làm phản gián, hai người ấy cùng hợp mưu giết Cừ. Cừ chết rồi,
các bộ lạc đều yên ổn. Lại có tù trưởng đất Tư Đồ Lý Cầu Thừa, khi trước đã
giết Cung Lộc, Nghi yết bảng truy nã, lùng bắt được, kể rõ tội trạng rồi chém.
Trước Nghi thấy bốn phương tường thành ngoài của quận sụt lở, mới
xây một cái ụ nhỏ. Nghi làm quan ba năm, dời về quận cũ, sửa sang thành quách,
người Di nam nữ chẳng ai không dốc sức.
Ba huyện Định Tạc, Đài Đăng, Ti Thủy cách quận hơn ba trăm dặm, lâu
nay sản xuất muối, sắt và sơn, mà người Di lại chặn các lộ để lũng đoạn. Nghi
dẫn thân binh giành lấy quyền kiểm soát, đặt quan lại trông nom. Nghi tới Định
Dâu, thủ lĩnh người man di ở đó là Lang Sầm, cậu của Bàn Mộc Vương, rất được
người man di tín nhiệm, giận Nghi vô cớ xâm phạm, không đến chỗ Nghi. Nghi sai
vài chục tráng sĩ tới thẳng nhà bắt về, đánh đòn tới chết, mang thây về bộ lạc,
ban thưởng rất hậu, kể rõ tội ác của Sầm, lại nói: Không được làm xằng, hễ làm
giết ngay! Cả bộ lạc đều tự trói tạ tội, Nghi giết trâu mở tiệc khoản đãi,
trịnh trọng bày tỏ ân, tín, từ đó thu muối, sắt, đồ dùng rất đầy đủ.
Ở ranh giới quận Hán Gia có giống rợ Mao Ngưu hơn bốn nghìn hộ, thủ
lĩnh là Lang Lộ, muốn báo thù cho dượng (chồng cô ruột) Đông Phùng, mới sai chú
là Li cùng bộ hạ cũ của Phùng dò xét tình thế. Nghi liệu trước tình hình, đã
sai thân tín mang tê, ngưu và rượu úy lạo, lại lệnh cho chị Li là vợ của Phùng
tuyên rõ ý định. Li chịu nhận đồ thưởng, lại được gặp chị, chị em đều vui mừng,
bèn đưa hết người của mình tới gặp Nghi, Nghi lại thưởng thêm, thết đãi rất hậu
rồi cho về. Người Mao Ngưu bởi thế tuyệt không gây loạn nữa.
Quận Việt Tây trước có một con đường, xuyên qua đất Mao Ngưu tới
thẳng Thành Đô, bằng phẳng mà lại gần. Do người Mao Ngưu chặn con đường đó đã
hơn trăm năm, nên phải đổi đi đường An Thượng, vừa hiểm trở vừa xa. Nghi sai tả
hữu mang lễ vật ban cho Lộ, lại trịnh trọng lệnh cho cô của Lộ (vợ Đông Phùng)
nói rõ ý định, Lộ bèn đưa hết anh em vợ con tới chỗ Nghi, cùng Nghi lập minh
ước, khai thông đường ấy, nghìn dặm đều yên bình, những đình, trạm cũ trên
đường đều được khôi phục. Nghi biểu tấu cho Lộ làm Mao Ngưu Tì Vương, lại sai
sứ đưa Lộ vào triều cống. Bởi thế Hậu chủ thăng Nghi làm Vũ Nhung tướng quân,
vẫn trông coi quận như cũ.
Trước Nghi gặp Đại tướng quân Phí Y, tính Y nhân hậu, tiếp đãi tin
tưởng những người mới theo về thái quá, Nghi viết thư khuyên rằng: Trước Sầm
Bành (21) thống lĩnh đại quân, lại hay vỗ về gần gũi mà chẳng giữ mình, bị thích
khách giết hại, ai cũng thấy việc ấy. Nay tướng quân quyền cao chức trọng, nên
trông vào chuyện xưa, cảnh giác một chút. Sau Y quả nhiên bị hàng tướng Ngụy là
Quách Tu (22) hại.
Thái phó nước Ngô là Gia Cát Khác mới phá được quân Ngụy, đã rầm rộ
hưng binh tính đánh tiếp. Thị trung Gia Cát Chiêm, con của Thừa tướng Lượng, là
anh em con chú con bác với Khác, Nghi thư cho Chiêm rằng:
Đông chủ (23) mới băng hà, ấu chúa (24) còn non dại, Thái phó nhận
trọng mệnh thác cô, sao có thể dễ dàng được! Tài cao như Chu Công (25), mà còn
có biến cố Quản, Sái (26) tung tin xằng bậy; Hoắc Quang (27) gánh vác việc lớn,
mà Yên, Cái, Thượng Quan (28) còn âm mưu nghịch loạn; nhờ có Thành, Chiêu (29)
sáng suốt, mới thoát được nạn vậy. Trước thường nghe Đông chủ giết, tha, thưởng
phạt, không giao cho kẻ dưới, lúc biết mạng mình chỉ còn trong sớm tối, vội
vàng triệu Thái phó, di chúc hậu sự, suy nghĩ thật là đúng đắn. Thêm nữa người
Ngô, Sở vốn nhanh nhẹn nóng nảy, từ xưa đã có ghi chép, mà Thái phó lại rời
Thiếu chủ, xông vào đất địch, sợ rằng chẳng phải kế hay, cái phép trọn vẹn lâu
dài vậy. Tuy nói Đông Ngô kỷ cương nghiêm chỉnh, trên dưới hòa kính, nhưng tính
trăm điều thế nào chẳng sót một, làm thế chẳng giống suy nghĩ của kẻ sáng suốt.
Lấy xưa làm khuôn phép cho nay, nay học theo xưa, phi ngài góp ý trung thực với
Thái phó thật chẳng còn ai dám hết lời vậy! Đưa quân về mở rộng nghề nông, chăm
chỉ thi hành đức huệ trong vòng vài năm, rồi đông, tây (30) đều cử sự cũng chưa
muộn. Xin ngài xét rõ và lựa chọn. Sau đúng như Nghi nói, Khác bị giết cả họ.
Hiểu biết, tầm nhìn của Nghi đa phần đều cao minh như vậy. Nghi làm quan ở quận
mười lăm năm, bờ cõi đều an hòa. Nghi nhiều lần xin về, triều đình cho về Thành
Đô. Người Di quyến luyến không rời, rơi nước mắt, khóc không ra tiếng bên bánh
xe, đi qua đất Mao Ngưu, vua đất ấy địu
con sau lưng tới nghênh đón, đi theo tới biên giới Thục Quận, lại đưa hơn trăm
người lũ lượt theo Nghi vào triều cống. Nghi về được phong làm Đãng khấu tướng
quân. Tính Nghi khẳng khái hào hùng, kẻ sĩ nhiều người yêu mến, nhưng lại phóng
đãng khiếm lễ, người ta cũng lấy điều ấy mà chê bai vậy.
Ích bộ kì cựu truyện chép: Xa kỵ tướng quân Hạ Hầu Bá bảo Nghi
rằng: Tôi với túc hạ tuy xa lạ, nhưng lại thấy hiểu nhau như bạn cũ, túc hạ nên
hiểu ý tôi. Nghi đáp: Tôi chưa biết ngài, ngài chưa biết tôi , đạo lớn (quyền
thế, lỹ lẽ) trong tay ngài, hà tất phải nói hiểu nhau! Xin thong thả ba năm sau
hãy xét tới lời đó. Kẻ sĩ có kiến thức đều khen ngợi những lời ấy.
Năm ấy là năm Diên Hi thứ mười bảy. Trưởng thành Địch Đạo của Ngụy
là Lý Giản gửi mật thư xin hàng, Vệ tướng quân Khương Duy dẫn Nghi xuất binh ra
Lũng Tây nhân có Giản làm viện trợ.
Ích bộ kì cựu truyện chép: Nghi có cố tật phong thấp, khi tới Thành
Đô dần trở nặng, sau phải chống gậy mới đứng lên được. Lý Giản xin hàng, chư tướng
thảo luận đều thấy hồ nghi, chỉ có Nghi bảo chắc chắn đúng. Khương Duy xuất
binh, triều đình bàn rằng Nghi vừa mới về, thêm chân có tật không tiện ở tại
trung quân, Nghi lại xin tận lực vì Trung Nguyên, dấn thân trước trận tiền. Lúc
xuất phát, Nghi từ biệt Hậu chủ, nói: Thần dưới thánh minh, chịu ân không kể
xiết, lại thêm thân mang bệnh tật, thường sợ nhỡ một sớm chết đi, cô phụ ơn đãi
ngộ. May trời không phụ tâm nguyện, nay thần được tham gia việc quân. Nếu định
được Lương Châu, thần xin trấn thủ nơi đó, nhược bằng không được, xin liều mình
báo đáp thánh ân. Hậu chủ xúc động, rơi lệ.
Tới Địch Đạo, Giản đưa hết quan dân trong thành ra nghênh đón. Tiền
quân Thục giao phong với tướng Ngụy Từ Chất, Nghi ngã xuống trong trận chiến,
nhưng cũng giết được vô số. Nghi chết rồi, con cả là Anh được phong làm Tây
Hương hầu, con thứ là Hộ Hùng kế tước của cha. Người Di ở Việt Huề đất nam nghe
tin Nghi chết, bi thương khóc đến khản tiếng, lập miếu thờ Nghi, bốn mùa cúng
tế xin trừ thủy tai, hạn hán. Ích bộ kì cựu truyện chép: Ta xem Trương Nghi
dáng mạo hiền từ, chẳng làm người sợ hãi, mà sách lược tính toán sâu xa, quả
cảm mạnh mẽ đủ để lập uy, là người bầy tôi có tiết tháo, trung thành, xử sự có
phong thái độ lượng, chính trực, hành động mẫu mực, Hậu chủ vô cùng tôn trọng.
Những danh sĩ ngày xưa cũng chẳng hơn được vậy!
Thục thế phổ chép: Cháu Nghi là Dịch, đời nhà Tấn làm Thứ sử Lương
Châu.
Bình rằng: Hoàng Quyền bụng dạ rộng rãi thuần chính, độ lượng bao
la; Lý Khôi chính trực thanh cao, có hoài bão; Lã Khải tiết tháo kiên định; Mã Trung
thuần hậu mà nghị lực (31), Vương Bình trung dũng mà nghiêm chỉnh, Trương Nghi
hiểu biết, quyết đoán, sáng suốt, quả cảm; tất cả đều có sở trường, dương danh
phát tích, gặp được thời vậy.
VƯƠNG BÌNH TRUYỆN
Vương Bình tự Tử Quân, người ở huyện Đãng Cừ quận Ba Tây. Nguyên
trước vốn là con nuôi họ Hà, sau mới đổi lấy lại họ Vương. Từng theo Đỗ Hoạch -
Phác Hồ đến Lạc Dương, được làm Giả Thái uý, theo Tào Công đánh Hán Trung, nhân
đó theo hàng Tiên chủ, được bái làm Nha môn tướng, Bì tướng quân.
Năm Kiến Hưng thứ 6, theo giúp Tham quân Mã Tắc làm tiên phong. Tắc
bỏ nguồn nước đóng quân trên núi, làm việc tuỳ tiện. Bình cố sức khuyên can
Tắc, Tắc không theo kế, nên đại bại ở Nhai Đình, binh sỹ tan tác hết cả, Bình
chỉ có hơn 1.000 quân, sai thúc trống giữ trận, Nguỵ tướng Trương Cáp nghi có
phục binh, không dám tiến quân truy đuổi. Thế rồi Bình từ từ thu gom binh sỹ
tan tác ở khắp nơi, đốc suất tướng sỹ lui về. Thừa tướng Gia Cát Lượng giết Mã
Tắc cùng với tướng quân Trương Hưu - Lý Thịnh, tước binh quyền cùng quân sỹ của
tướng quân Hoàng Tập, riêng Bình bởi có công lao hiển hách, được phong chức làm
Tham quân, thống quản ngũ bộ kiêm chức Đương doanh bộ, sau lại được thăng làm
Thảo khấu tướng quân, Phong đình hầu.
Năm Kiến Hưng thứ 9, Lượng vây Kỳ Sơn, Bình được giữ riêng một cánh
quân ở phía Nam
Năm Diên Hi nguyên niên, Đại tướng quân Tưởng Uyển đóng quân ở Miện
Dương, Bình được đổi làm Tiền hộ quân, được đặt sở thự ở ngay phủ sự của Uyển.
Năm Diên Hi thứ 6, Uyển dẫn quân về đóng ở Phù Thành, bái Bình làm Tiền giám
quân, Trấn Bắc Đại tướng quân, thống lĩnh quân sự ở Hán Trung.
Năm Diên Hi thứ 7 mùa xuân, Đại tướng quân nhà Nguỵ là Tào Sảng dẫn
quân bộ kỵ binh hơn 10 vạn người tiến đánh Hán Xuyên, quân tiên phong đã đóng ở
Lạc Cốc. Bấy giờ binh sỹ giữ Hán Trung chưa đến 3 vạn người, chư tướng đều kinh
hoảng. Ai cũng nói rằng: “Nay binh lực của chúng ta không đủ để cự giặc, nên
lui quân chống giữ hai thành Hán - Lạc, phòng ngộ lỡ quân địch xâm nhập vào
được, sau đấy, ta lấy quân ở Phù Thành đến cứu quan ải mới được”. Bình nói:
“Không nên. Từ Hán Trung đến Phù thành xa ngàn dặm. Ví như kẻ địch lấy được cửa
quan, ấy mới là hoạ vậy. Nay nên phái Lưu hộ quân, Đỗ tham quân giữ vững ở Hưng
Thế sơn, Bình tôi ở phía sau cự địch; ví bằng quân địch chia binh mà tiến vào
sâu, Bình tôi sẽ lĩnh hơn ngàn quân đến đánh, đến lúc ấy, quân ở Phù Thành mới
đến cứu kịp, thế mới là thượng sách vậy”. Chỉ có Hộ quân Lưu Mẫn đồng ý với
Bình, Bình lập tức thi hành. Sau đấy ba quân ở Phù Thành cùng Đại tướng quân
Phí Vỹ từ Thành Đô đến chi viện, quân Nguỵ phải lui về, quả đúng như dự liệu
của Bình.
Lúc bấy giờ Đặng Chi ở phía Đông, Mã Trung ở phía Nam, Vương Bình ở
cõi Bắc, đều là danh tài lương tướng rõ rệt vậy.
Vương Bình vốn xuất thân từ quân ngũ, không biết đọc viết, chẳng
biết quá 10 chữ, mà nói năng nhận mệnh nghe thư giao việc, đều hợp đạo cả. Bình
lệnh cho người khác đọc các truyện ở Sử ký-Hán thư, chỉ nghe đọc mà hiểu rõ đại
nghĩa, thường xuyên luận bàn nói năng chẳng sai đạo lý chút nào. Lại tuân thủ
pháp độ, chẳng hề bỡn cợt hài hước, ngồi làm việc suốt ngày, từ sớm đến tối,
rất nhẫn nại không giống với những viên võ tướng khác, tuy nhiên tầm nhìn hạn
hẹp, thiếu phong thái của bậc đại tướng, ấy cũng bởi vì thiếu học thức vậy. Năm
Diên Hi thứ 11 Bình chết, con là Huấn nối tự.
Khi trước, cùng thời với Bình có một người ở quận Hán Xương là Cú
Phù vốn trung dũng mà khoan hậu, người ấy cũng có chút công lao, công danh tước
vị kém sút hơn Bình, sau làm quan đến Tả tướng quân, được phong làm Đãng Cừ
hầu.
Hoa Dương quốc chí chép: Sau này Trương Dực, Liêu Hoá đều làm Đại
tướng quân, người thời bấy giờ thường nói rằng: Trước đây có Vương, Cú; sau này
có Trương, Liêu”
CHÚ THÍCH
(1) Chỉ Lưu Bị. Chức của Lưu
Bị lúc này là Tả tướng quân nhà Hán.
(2) Vũ Vương là vua khai sáng
nhà Chu , nổi tiếng là một vị vua hiền đức. Ông
được Khương Tử Nha phò tá lật đổ được nhà Ân hung bạo.
(3) Thương Dung, Tỷ Can đều
là đại thần nhà Thương. Thương Dung làm thừa tướng ba triều, quỳ nơi cửa cung
can gián Trụ Vương làm ác không được, đành cáo lão hồi hương. Tỷ Can can gián
Trụ Vương quyết liệt tới mức bị mổ bụng moi tim.
(4) Tam Ba là Ba Đông, Ba Tây
và Ba Trung.
(5) Theo quyển Khổng Minh Gia
Cát Lượng của Trần Văn Đức thì Đỗ Hoạch là Thái thú Ba Tây, Phác Hồ là Thái thú
Ba Đông.
(6) Hán Vũ là Hán Vũ Đế.
(7) Lý Lăng là tướng quân
dưới triều Hán Vũ Đế, con cháu của danh tướng Lý Quảng. Lăng đem binh đánh Hung
Nô, binh ít mà bị Hung Nô vây chặt, Lăng chiến đấu anh dũng tới khi sức cùng
lực kiệt đành hàng Hung Nô chờ thời. Có người vu cáo Lăng đem binh hàng giặc,
vua Hán Vũ Đế giết cả nhà Lăng. Tư Mã Thiên, tác giả cuốn Sử ký cùng tên nổi
tiếng, vì can vua đừng giết nhà Lăng mà phải chịu cái nhục cung hình.
(8) Trần Bình, Hàn Tín. Hai người
trước đều là tướng Sở, nhưng không được trọng dụng, mới về với Lưu Bang, lập
nhiều đại công giúp Lưu Bang lấy được thiên hạ. Đoạn này có vẻ hơi mỉa mai, vì
chính Ngụy Văn Đế Tào Phi đã cướp ngôi nhà Hán, rồi lại lấy hai đại thần nhà
Hán ra để ví dụ cho việc bỏ tối theo sáng.
(9) Chỉ Lưu Bị và Gia Cát
Lượng. Ngô thư của Vi Chiêu có chép: tổ tiên của Gia Cát Lượng trước mang họ
Cát, vốn ở huyện Gia thuộc quận Lang Nha, về sau rời tới huyện Dương Đô, để
phân biệt với mấy họ Cát ở đó mới gọi là Gia Cát.
(10) Chỉ Tư Mã Ý.
(11) Tư Đồ, Tư Mã, Tư Không,
ba chức quan đầu triều.
(12) Triệu Sung Quốc là danh
tướng nhà Hán. Đời Hán Tuyên Đế, ông đã già vẫn hăng hái xung phong xin đi đánh
giặc Khương và nói như trên.
(13) Vua Thuấn mất tại bến
sông Tương trong lúc đi tuần thú ở Thương Ngô.
(14) Theo sách Khổng Minh Gia Cát Lượng của Trần Văn Đức thì Ung Khải là
hậu duệ của Hợp Hương hầu Ung Sỉ.
(15) Đậu Dung là quan trấn
thủ đất Hà Tây thời Vương Mãng cướp ngôi nhà Hán. Sau ông mang đất Hà Tây quy
phục Hán Quang Vũ Đế Lưu Tú, được phong thưởng rất nhiều.
(16) Tề Hoàn Công là vị vua
giỏi của nước Tề thời Chiến quốc, nước Tề lúc ấy được sự phò tá của Quản Trọng
trở thành bá chủ chư hầu.
(17) Phù Sai là vua nước Ngô thời Chiến quốc. Ban đầu ông dùng hai đại
thần là Ngũ Tử Tư và Tôn Vũ khiến nước Ngô rất cường thịnh, đánh bại nước Việt.
Sau ông tham tranh giành quyền bá chủ với nước Tấn mà không nghe lời Ngũ Tử Tư
đề phòng tai vạ phía sau (nước Việt) nên cuối cùng bị Việt Vương Câu Tiễn tiêu
diệt.
(18) Ý Lã Khải đoạn này là: Đến làm vua một nước mạnh còn chẳng được các
nước khác theo, nữa là một kẻ bầy tôi phản chúa, tất chẳng có ai theo.
(19) Ý Lã Khải là: bầy tôi không thể đối xử với người ngoài nước mình
theo kiểu bạn bè có đi có lại được. Đây hàm ý chuyện Ung Khải vốn là quan của
Hán triều lại theo Ngô.
(20) Trương Túc là anh Trương Tùng.
(21) Sầm Bành là đại tướng nhà Đông Hán thời Quang Vũ Đế. Ông thiếu đề
phòng nên lúc đưa quân vào đất Thục bị thích khách giết chết.
(22) Trong Phí Y truyện chép là Quách Tuần ( 郭 循 )
giết Phí Y. Ở đây lại chép là Quách Tu (郭脩) giết.
(23) Chỉ Tôn Quyền.
(24) Tôn Lượng, con Tôn Quyền.
(25) Chu Công tên thật là Cơ Đán, là một đại hiền thần nổi tiếng trong
lịch sử Trung Quốc. Ông là con vua Văn Vương, giúp đỡ vua Vũ Vương nhà Chu điều
hành chính sự, rồi lại tiếp tục coi sóc việc nước giúp con Vũ Vương là Thành
Vương. Người ta hay so sánh những hiền thần với Chu Công – Y Doãn.
(26) Quản, Sái là Quản Thúc, Sái Thúc. Hai người đều là con Văn Vương,
vì mưu đồ riêng mà tung tin Chu Công muốn tiếm quyền đoạt vị, nhưng thất bại,
sau dấy binh nổi loạn, bị tiêu diệt.
(27) Hoắc Quang là đại thần phụ chính thời Hán Chiêu Đế. Ông cũng là một
danh thần nổi tiếng trong lịch sử Trung Quốc.
(28) Yên là Yên Vương Lưu Đán, Đán với Hán Chiêu Đế đều là con của Hán
Vũ Đế. Cái là Cái Trường công chúa. Thượng Quan là Thượng Quan Kiệt, một quan
trong triều Hán. Ba người này âm mưu phản loạn, giết Hoắc Quang, lập Yên Vương
làm vua, nhưng việc không thành.
(29) Thành là vua Thành Vương nhà Chu .
Chiêu là Chiêu Đế nhà Hán. Hai vị vua này đều sáng suốt nhận thức được những
lời dèm pha đại thần, bởi thế Chu Công và Hoắc
Quang đều được yên ổn.
(30) Chỉ Đông Ngô và Tây Thục.
(31) Đoạn này còn một chú thích ngắn của Bùi Tùng Chi, để giải thích cho
đoạn Trần Thọ bình về Mã Trung. Nguyên văn đoạn chú thích của Bùi Tùng Chi là :
尚书⽈:扰⽽毅.郑⽞注⽈:扰,驯也.致果 ⽈毅. Tạm dịch là Thượng Thư ghi: Nhiễu nhi
nghị. xuất xứ từ 【書•臯陶謨】擾⽽毅。【註】馴擾⽽果毅
Cao Dao Mô của kinh Thư. Trịnh Huyền chú thích: Nhiễu là tuần phục. Quả cảm gọi
là nghị.
QUYỂN 14 - TƯỞNG UYỂN PHÍ Y
KHƯƠNG DUY TRUYỆN
Tưởng Uyển, Phí Y, Khương Duy
KHƯƠNG DUY TRUYỆN
Khương Duy tự Bá Ước, người quận Thiên Thuỷ, mồ côi cha từ thủa
nhỏ, ở với mẹ, hiểu thấu đạo học của Trịnh Huyền.
Phó Tử viết: Duy thích lập công danh, kết giao với kẻ sỹ, chẳng nề
vì mình chỉ là kẻ áo vải.
Từng giữ chức Thượng kế duyện trong quận, rồi được vời làm Tòng sự
ở trong Châu. Khi trước phụ thân của Duy từng làm chức Công tào trong quận, gặp
lúc người Khương-Nhung làm loạn, Duật thân đem quân chống giữ, chết khi lâm trận,
vì thế Duy được ban chức quan Trung lang, được tham dự việc quân ở bản quận.
Năm Kiến Hưng thứ 6, quân của thừa tướng Gia Cát Lượng đóng ở Kỳ
Sơn, bấy giờ Thái thú Thiên Thuỷ thân hành ra ngoài dò xét, Duy cùng với bọn
Công tào Lương Tự, Chủ bộ Doãn Thưởng, Chủ ký Lương Kiền đi theo. Thái thú nghe
tin Thục quân sắp đến nơi, mà các huyện đều hưởng ứng theo (quân Thục), ngờ
rằng bọn Duy đều có lòng kia khác, mới nhân lúc đêm tối bỏ trốn về giữ Thượng
Nhai. Bọn Duy biết Thái thú đã bỏ đi, liền đuổi theo, đến cổng thành, cửa thành
đã đóng, không vào được. Bọn Duy liền trở về Ký thành, Ký thành cũng không cho
Duy vào. Duy thế cùng bèn đến hàng Gia Cát Lượng. Lúc Mã Tắc bại trận ở Nhai
Đình, Lương di dời hơn 1.000 hộ dân ở Tây Thành cùng Duy về (Thục), bởi thế mà
Duy cùng với mẫu thân lý tán.
Nguỵ lược viết: Thái thú Thiên Thuỷ là Mã Tuân dẫn Duy cùng với các
quan theo Thứ sử Ung Châu Quách Hoài đi về phía Tây đến Lạc Môn xem xét, nghe
tin đại quân của Lượng đã tới Kỳ Sơn, Hoài ngoảnh sang Tuân bảo: “Quả là việc
chẳng lành!” Rồi vội quay ngựa ruổi về Đông tới Thượng Nhai. Tuân nghĩ rằng Ký
Huyện là biên trấn ở phía Tây, lại sợ rằng quân dân ở đó náo loạn, muốn Hoài
trở về đó. Bấy giờ Duy nói với Tuân rằng: “Phủ quân nên trở về Ký Châu”. Tuân
bảo Duy: “Khanh cùng với mọi người hãy trở về đó, cùng chống địch”. Mọi người
miễn cưỡng quay về. Thế nên Duy không ở cùng Tuân, mà về nhà ở Ký thành, bởi
thế quan lại ở quận ấy đều trở về Ký huyện. Quân dân ở Ký huyện thấy Duy về hết
sức vui mừng, bèn tiến cử Duy đến diện kiến Lượng, Duy không biết làm sao, đành
cùng mọi người đến hàng Lượng. Lượng đón tiếp, rất hài lòng. Còn chưa kịp sai
người đi đón thân nhân (của Duy) ở Ký thành, thì gặp lúc quân tiền phong của
Lượng bị bọn Trương Cáp, Phí Diệu đánh tan, nên thân nhân của Duy phải ngậm
ngùi ở lại đó. Duy bất đắc dĩ phải lui về, rồi chạy vào Thục. Chư quân tấn công
Ký thành, bắt được vợ con Duy cùng mẹ già, nguyên Duy vốn không có ý lài bỏ
người thân, cũng bởi vì việc công tư chẳng thể toàn vẹn mọi bề được vậy.
Sau này Lượng lấy Duy làm Thương tào duyện (1), thêm tước Phụ Hán
tướng quân, phong làm Đương dương Đình hầu, ấy là đến năm Kiến Hưng thứ 12.
Lượng từng gửi thư cho Lưu phủ Trưởng sử Trương Duệ, Tham quân Tưởng Uyển nói rằng: “Khương Bá Ước hết
sức chuyên cần với công việc, lo toan cẩn thận mà tinh tế, xét đoán đầy đủ mọi
nhẽ, ở Vĩnh Nam
Sách Tạp ký của Tôn Thịnh chép: “Khi trước, Khương Duy đến gặp
Lượng, lúc chia lìa mẫu thân, thì nhận được thư của mẹ già, muốn gọi Duy trở
về. Duy than rằng: “Ruộng tốt trăm khoảnh, sao bằng tìm lấy một vùng, chỉ cần
có chí cao xa, há đâu cứ phải trở về quê quán.”
Sau này Duy được thăng làm Trung giám quân, Chinh Tây tướng quân.
Năm Kiến An thứ 12, Lượng mất, Duy trở về Thành Đô, làm Hữu Giám
quân-Phụ Hán tướng quân (2), thống lĩnh ba quân (3), rồi được tiến phong làm
Bình tương hầu. Năm Diên Hi nguyên niên, theo Đại tướng quân Tưởng Uyển coi sóc
công việc ở Hán Trung. Khi Uyển được thăng làm Đại Tư mã, lại lấy Duy là Tư mã,
được cầm mấy cánh quân tiến về phía Tây (4). Năm Diên Hi thứ sáu, Duy lại được
đổi làm Trấn Tây Đại tướng quân, lĩnh chức Lương Châu thứ sử. Năm Diên Hi thứ
mười, Duy được thăng làm Vệ tướng quân, cùng với Đại tướng quân Phí Vĩ quản
việc Thương thư (5). Năm ấy, người Khương-Di ở vùng Vấn Sơn nổi lên làm phản,
Duy dẫn binh đến thảo phạt bình được. Lại tiến ra địa giới các xứ Lũng Tây-Nam
An-Kim Thành, cùng với Nguỵ Đại tướng quân Quách Hoài-Hạ Hầu Bá đánh nhau ở
Thao Tây. Vua rợ Hồ kính sợ đem cả bộ lạc đến hàng, Duy vỗ yên được xứ ấy. Năm
Diên Hi thứ 12, Duy được ban Giả tiết, lại ra xứ Tây Bình, không được lợi phải
trở về. Bởi Duy ở phía Tây đã lâu nên am hiểu phong tục xứ ấy, lại có uy vũ,
muốn dẫn dụ các tộc Khương-Hồ theo về, lại lấy quân ấy làm quân Vũ dực, bởi thế
từ đất Lũng về phía Tây đều hướng về cả. Mỗi khi Duy muốn khởi quân (đánh
Nguỵ), Phí Vĩ thường không đồng ý mà cắt giảm số quân đem theo, số binh chẳng
quá một vạn người.
Hán Tấn Xuân Thu chép: Phí Vĩ bảo Duy rằng: “Bọn ta chẳng bằng được
Thừa tướng lại muốn làm được quá thế ư; Đến như Thừa tướng còn chẳng yên định
được Trung Nguyên, huống hồ là bọn ta; Vậy nên chẳng gì bằng giữ yên nước mà
trị dân, thận trọng coi giữ xã tắc, bảo trì công nghiệp, thu dụng kẻ sỹ, chẳng
nên mong cầu sự may mắn mà quyết sự thành bại ở một lần vọng động. Ví bằng
chẳng được như ý, có hối cũng không kịp nữa vậy”.
Năm Diên Hi thứ 16, Vĩ chết. Mùa hè năm ấy, Duy dẫn mấy vạn quân
tiến ra Thạch Doanh (Thao), theo lối Đổng Đình, tiến đến Nam An, Nguỵ thứ sử
Ung Châu là Trần Thái đoán biết nên đóng quân giữ vững Lạc Môn, Duy hết lương
phải lui về. Năm sau, Duy nắm hết việc quân sự trong ngoài. Lại tiến quân ra
Lũng Tây, tướng giữ Địch Đạo là Lý Giản dâng thành đầu hàng. Duy tiến quân vây
Tương Vũ, cùng với Nguỵ tướng là Từ Chất giao phong, chém được Chất phá tan
quân ấy, Nguỵ quân thua to lui về. Duy thừa thắng thu phục cả vùng đất rộng
lớn, vây hãm Hà Gian, Địch Đạo, Lâm Thao, đem dân chúng ba huyện ấy về Thục,
cuối năm Diên Hi thứ 18, lại cùng với Xa kỵ tướng quân Hạ Hầu Bá tiến ra Địch
Đạo, đại phá quân Nguỵ của Ung châu Thứ sử Vương Kinh ở Thao Tây, giết chết hơn
một vạn quân của Kinh. Kinh lui quân giữ chặt thành Địch Đạo, Duy vây hãm Kinh
ở đó. Chinh Tây tướng quân nhà Nguỵ là Trần Thái tiến binh giải vây, Duy lui
quân về đóng giữ Chung Đê.
Mùa xuân năm Diên Hi thứ 19, Duy được thăng làm Đại tướng quân. Bèn
chỉnh đốn binh mã, cùng với Trấn Tây Đại tướng quân Hồ Tế hẹn nhau hội quân ở
Thượng Nhai, bởi Tể bị lạc đường không đến kịp, nên Duy bị Nguỵ tướng là Đặng
Ngải đánh tan ở Đoạn Cốc, binh mã ly tán hết cả, quân sĩ bị chết rất nhiều. Bởi
thế nên số đông binh sỹ đều oán hận Duy, từ xứ Lũng trở về Tây đều dao động
chẳng yên, Duy tạ tội với Hậu chúa, xin tự biếm tước xuống làm Hậu tướng quân,
coi việc Đại tướng quân.
Năm Diên Hi thứ 20, Chinh Đông Đại tướng quân nhà Nguỵ là Gia Cát
Đản làm phản ở Hoài Nam, Nguỵ phải chia binh ở Quan Trung kéo về Đông. Duy muốn
thừa cơ lại tiến ra Tần Xuyên, mới đốc xuất mấy vạn nhân mã kéo ra Lạc Cốc,
theo lối tắt đến Trầm Lĩnh. Bấy giờ ở Trường Thành (của Nguỵ) lương thảo tích
trữ rất nhiều mà binh lính trấn giữ lại rất ít, nghe tin Duy đã đến, mọi người
đều kinh hoảng. Nguỵ Đại tướng quân Tư Mã Vọng hết sức chống cự, Đặng Ngải cũng
từ Lũng Hữu kéo đến, ba quân đều tụ tập ở Trường Thành. Duy thúc quân tới Mang
Thuỷ, tựa vào núi lập doanh trại. Vọng-Ngải dựa sông Vị kiên trì cố thủ, Duy hạ
chiến thư khiêu chiến, Vọng
- Ngải quyết không ứng chiến. Năm Cảnh Diệu nguyên niên, Duy nghe
tin Đản bị thua trận, bèn trở về Thành Đô. Được phục hồi chức Đại tướng quân.
Khi trước, Tiên chủ lưu Ngụy Diên trấn thủ Hán Trung, đều là đặt binh khoẻ ở
vòng ngoài đón địch, nếu như địch đánh tới, ắt không được thể xâm nhập. Đến
trận Hưng Thế cự địch, Vương Bình chống lại Tào Sảng cũng là dựa theo phép này.
Duỵ xét lại rằng, thế trận thủ ở một nơi như thế, tuy về nghĩa lý rất hợp với
quẻ “Trọng Môn” trong Chu Dịch, có thể chế ngự được địch, song chẳng thu được
đại lợi. Chẳng bằng nên dẫn dụ kẻ địch kéo đến, lại giấu kín binh sỹ ở nơi hẻm
núi, lui quân giữ hai thành Hán-Lạc, khiến kẻ địch không thể tiến vào nơi bình
địa, lại đặt binh giữ vững trọng quan. Nếu một ngày có địch, sẽ cất quân nhàn
hạ tiến đến lấy hư binh mà khắc địch, địch đánh cửa quan không xong, chẳng vượt
được Tán Cốc, phải tải lương ngìn dặm xa xôi, tất sinh mỏi mệt. Đến một ngày
nào đó ắt phải lui binh, bấy giờ binh ở các thành đều tiến ra, quân nhàn tản
đánh quân mệt mỏi, ấy là phép thuật tối cao để đánh địch vậy. Liền đó lệnh cho
Đề đốc Hán Trung Hồ Tế lui binh giữ đất Hán Thọ, Giám quân Vương Hàm trấn giữ
Lạc Thành, Hộ quân Tưởng Bân trấn giữ Hán Thành, lại đến Tây An - Kiến Uy - Vũ
Vệ- Thạch Môn - Vũ Thành - Kiến Xương - Lâm Viễn lập đồn thú trấn giữ.
Năm Cảnh Diệu thứ năm, Duy đốc xuất binh sỹ ra Hán Xuyên tiến đến
lấy thành Hầu Hà, bị Đặng Ngải đại phá ở đó, mới lui quân về giữ Đạp Trung. Duy
vốn nắm việc binh trong nước, nhiều năm chinh chiến, không lập được chiến công,
mà bè lũ hoạn quan Hoàng Hạo lộng quyền ở trong cung, Hữu đại tướng quân Diêm
Vũ cùng với Hạo cấu kết với nhau, bởi Hạo có âm mưu phế bỏ Duy lập Vũ lên thay
vào đó. Duy cũng nghi ngờ việc ấy. Cho nên rất lo lắng, mới không chịu trở về
Thành Đô.
Sách Hoa Dương quốc chí chép: Duy ghét Hoàng Hạo phóng túng chuyên
quyền, mới bẩm với Hậu chủ muốn giết đi. Hậu chủ nói: “Hạo chẳng qua là kẻ hầu
mọn để sai bảo việc vặt mà thôi, xưa kia Đổng Doãn vẫn nghiến răng căm giận, ta
vẫn hận việc ấy, ngươi sao phải hậm hực để ý làm gì”. Duy biết
Hạo nương cậy vào Hậu chủ (6), sợ có lời thất thố, mới nhún nhường
từ tạ lui ra ngoài. Hậu chủ lệnh cho Hạo đến gặp Duy tạ tội. Duy nói với Hạo
rằng muốn ra Đạp Trung lập đồn điền trồng lúa, nhân đó tránh tai vạ.
Năm Cảnh Diệu thứ sáu, Duy dâng biểu lên Hậu chủ rằng: “Thần nghe
tin Chung Hội đang dồn binh ở Quan Trung, ắt có mưu toan tiến thủ, nên sớm sai
Trương Dực, Liêu Hoá đốc xuất ba quân chia nhau bảo vệ cửa ải Dương An và đầu
cầu Âm Bình để đề phòng nghiêm cẩn”. Hạo lại cho vời đồng cốt đến, nói rằng
chẳng phải kẻ địch sẽ đến, bẩm với Hậu chủ cứ gối đầu ngủ cao, thế nên quần
thần chẳng ai hay biết gì cả. Đến khi Chung Hội tiến đến Lạc Cốc, Đặng Ngải xâm
nhập vào Đạp Trung, bấy giờ Hậu chủ vội sai Hữu Xa kỵ tướng quân Liêu Hoá đến
Đạp Trung giúp đỡ Duy, Tả Xa kỵ tướng quân Trương Dực, Phụ quốc Đại tướng quân
Đổng Quyết đến Dương An làm ngoại viện cho quân ở đấy. Khi gần tới Âm Bình,
nghe tin Nguỵ tướng là Gia Cát Tự đang ở Kiến Uy, chiếm giữ được nơi ấy. Đến
cuối tháng, Duy bị Đặng Ngải đánh bại, phải lui binh giữ Âm Bình. Chung Hội tấn
công hai thành Hán-Lạc, phái biệt tướng tiến đánh cửa ải, Tưởng Thư mở cửa
thành ra hàng, Phó Thiêm đánh giết trong đám loạn quân tử trận.
Hán Tấn Xuân Thu chép: Tưởng Thư muốn ra hàng, lấy lời dối trá bảo
với Phó Thiêm rằng: “Nay kẻ địch đến đây chẳng nên đóng chặt cửa thành tự thủ,
chẳng phải là bậc lương tướng vậy.” Thiêm nói: “Nhận mệnh giữ thành, ấy là làm
trọn việc công, nay trái mệnh ra đánh, ví như lỡ đánh mất chỗ này là làm mất
chỗ dựa của quốc gia, chết như thế là vô ích vậy”. Thư nói: “Ông coi việc giữ
vững thành trì là công lao, ta nghĩ ra thành đánh địch ấy là công, ấy là mỗi
người một chí hướng vậy.” Rồi lĩnh binh muốn ra ngoài thành. Thiêm cùng ra đánh
theo, đến Âm Bình, Thư ra hàng Hồ Liệt. Liệt nhân đó mới đánh úp thành trì,
Thiêm đánh giết trong đám loạn quân mà chết, người Nguỵ cho là người trung
nghĩa.
Thục ký chép: “Tưởng Thư làm Vũ Hưng đốc, cho rằng không xứng chức.
Thục cho người khác đến thay vào đó, nhưng vẫn giữ Thư để trợ giúp cho việc giữ
Hán Trung. Thư hận vì việc ấy, nên mới có việc mở cửa thành đầu hàng Hội tấn
công Lạc Thành, không hạ được, nghe tin Quan khẩu đã lấy xong, mới ruổi ngựa
tiến về phía trước. Trương Dực-Đổng Quyết vừa đến Hán Thọ, Duy-Hoá cũng lui về
đóng quân ở Âm Bình, bởi thế cùng với Dực- Quyết hợp binh làm một, cùng lui về
giữ Kiếm Các chống cự Hội. Hội gửi thư cho Duy viết rằng: “Ngài là bậc công hầu
kiêm gồm văn võ uy đức, trong bụng tàng chứa mưu lược, có công giúp Ba - Hán,
tiếng tăm trùm Hoa Hạ, xa gần đều nức danh. Nghĩ chuyện ngày trước, từng cùng ở
một nơi, như Ngô Trát-Trịnh Kiều, ngài nên hiểu ý tốt của ta.” Duy không đáp
thư, giữ vững doanh trại cậy hiểm cố thủ. Hội không đánh được, bởi lương thảo
vận chuyển khó khăn, muốn bàn chuyện quay về.
Còn Đặng Ngải từ Âm Bình theo đường nhỏ Cảnh Cốc tiến vào, đánh tan
được quân của Gia Cát Chiêm ở Miên Trúc. Hậu chủ xin hàng Ngải, Ngải tiến vào
đóng giữ Thành Đô. Bọn Duy mới hay tin Chiêm bị thua trận, đồ rằng Hậu chủ có
thể cố thủ Thành Đô, hoặc chạy sang Đông Ngô, hoặc xuôi Nam đến quận Kiến Ninh,
bởi thế dẫn quân kéo về Quảng Hán, sai người đi tra xét rõ thực hư. Chợt thấy
Hậu chủ gửi sắc mệnh đến, yêu cầu bỏ gươm cởi giáp, đem toàn quân đến Phù
Thành, tướng sỹ đều tức giận, tuốt đao chém xuống đá.
Tấn Kỷ của Kiền Bảo chép rằng: Hội bảo với Duy: “Sao ông đến chậm
thế?” Duy nghiêm mặt chảy nước mắt nói: “Hôm nay đến đây cũng là quá sớm vậy!”
Hội rất lấy làm kinh ngạc.
Hội đãi Duy rất hậu, trả lại hết tước hiệu, binh quyền tướng ấn.
Hội cùng với Duy ra ngoài cùng xe, ngồi thì cùng chiếu, lại bảo với Trưởng sử
là Đỗ Dự rằng: “Đem Bá Ước với so với các danh sỹ Trung Thổ thì Công Hưu –Thái
Sơ không sao bằng được vậy (7)”.
Sách Thế Ngữ chép: “Bấy giờ quan chức xứ Thục đều là bậc anh tài
thiên hạ cả, mà chẳng ai có tài hơn Duy được.
Hội lại vu tội cho Đặng Ngải, bắt nhốt Ngải vào xe tù, rồi cùng với
Duy thẳng tới Thành Đô, làm phản rồi tự xưng là Ích châu mục.
Hán Tấn Xuân Thu chép: Hội ngấm ngầm có mưu toan kia khác, Duy biết
được tâm ý ấy, muốn gây nên sự nhiễu loạn để mưu đồ khôi phục lại (Thục), bèn
lấy lời trá nguỵ bảo Hội rằng: “Tôi nghe từ khi tướng quân đánh ở Hoài Nam đến
nay, mưu việc chẳng hề sai sót, Tấn công được cường thịnh như hôm nay, đều là
sức lực của tướng quân cả. Mới đây ngài lại bình định được đất Thục, uy đức
vang dội khắp nơi, làm thần dân thì công quá cao, khiến chủ công phải lo lắng
mưu toan, thế mà lại muốn yên lành trở về sao! Xưa kia Hàn Tín chẳng chịu trái
lời thề với Hán lúc nhiễu nhương, để rồi bị nghi ngờ mà gặp hoạ, Đại phu Văn
Chủng chẳng theo lời Phạm Lãi rong chơi Ngũ Hồ, mà chịu chết dưới lưỡi gươm, ấy
há chẳng phải là chủ tối tăm mà quần thần ngu dốt hay sao? Cái lợi hại đã rõ
ràng lắm vậy. Nay tướng quân công lớn đã thành, đại đức đã rõ rệt, sao chẳng
theo ông Đào Chu Công bơi thuyền đi tuyệt tích, giữ vẹn công lao mà an thân,
hay lên đỉnh núi Nga Mi, theo ông Xích Tùng Tử tiêu dao ngày tháng?” Hội đáp:
“Ngài nói xa xôi quá, tôi chẳng thể theo, vả lại theo đạo lý bây giờ, tôi chưa
thể dừng lại như thế được”. Duy nói: “Việc ấy thì trí lực của tướng quân hẳn có
thừa, chẳng phiền đến lão phu phải nói nữa.” Bởi thế mối giao tình giữa hai bên
càng sâu đậm.
Hoa Dương quốc chí chép: Duy bàn với Hội muốn giết hết các tướng
phương Bắc, sau khi thành việc, sẽ từ từ giết nốt Hội, sau cùng là chôn sống
Nguỵ binh, lấy lại ngôi vị nhà Thục, lại gửi mật thư cho Hậu chủ rằng: “Xin Bệ
hạ chịu nhục vài ngày, thần sẽ khiến cho xã tắc nguy rồi lại an, Nhật Nguyệt
tối rồi lại sáng.”
Sách Tấn Dương thu của Tôn Thịnh chép: Năm Vĩnh Hoà sơ, Thịnh tôi
theo An Tây tướng quân đi bình Thục, tham kiến các bậc bô lão, kể rằng Khương
Duy khi ấy đã ra hàng, rồi sau lại gửi mật biểu cho Lưu Thiện, nói rằng việc
theo về với Chung Hội chỉ là trá nguỵ, muốn nhân đó sẽ giết Hội đi hòng lấy lại
đất Thục, bởi việc của Hội chẳng thành (8), nên đều chết cả, người Thục đến nay
vẫn còn thương cảm. Thịnh tôi nghe cổ nhân nói rằng, không phải chỗ đáng bị
khốn mà mình bị khốn danh ắt nhục, không phải chỗ đáng dựa mà mình dựa vào thân
tất nguy, đã bị nhục lại bị nguy, thì sắp chết tới nơi, sao Khương Duy được gọi
là chí đây! Đặng Ngải đã vào tới Giang Du, binh sỹ ít ỏi, Duy lại chẳng dám
tiến đánh, lòng lo sợ khi thành Miên Trúc bị hạ, tổng xuất binh quyền lại chẳng
dám lui về, để giữ ngôi cho Thục chủ, tính kế lập mưu về sau, mà lấy việc phản
phúc điên đảo dối gian, mong chờ chút tình trong lúc khó khăn với Hội, hòng lấy
lại quốc gia vong đổ, định triệt lũ quan binh Tam Tần, rồi diệt bỏ kẻ giao
tình, muốn nhờ ngoại lực mà cất lên, chẳng phải u ám lắm thay!
Thần là Tùng Chi coi lời Thịnh quở trách Duy, thật là chẳng đáng.
Lúc bấy giờ đại binh của Chung Hội đang ở Kiếm Các, Duy cùng với chư tướng vẫn
cậy hiểm cố thủ, Hội chẳng tiến được, đã định lui về, ấy là đã vẹn công với
Thục, chẳng phải đã tạo được chỗ dựa (cho Thục) rồi ư? Còn Đặng Ngải quỷ quyệt
men núi mà vào, theo lối phía sau, Gia Cát Chiêm bại trận, mà Thành Đô tan lở.
Nhược bằng Duy hồi quân cứu ở phía trong, tất Hội sẽ thừa cơ tiến vào ngay. Cái
thế bấy giờ là vậy, sao được toàn vẹn mọi bề? mà trách rằng Duy lo sợ khi Miên
Trúc mất chẳng dám tiến về, để giữ ngôi chủ Thục chủ, chê như thế chẳng hợp đạo
lý vậy. Hội muốn chôn sống khanh tướng nước Nguỵ để lập đại sự, trao cho Duy
nắm trọng binh, sai làm tiền khu. Ví bằng Nguỵ tướng đều bị chết cả, việc binh
trong tay Duy, giết Hội lấy lại Thục, chẳng phải là khó vậy. Thành công nhờ
ngoại lực, rồi sau làm được việc kỳ lạ, không thể vì như vậy, mà dè bỉu rằng
chẳng nên như thế. Cũng ví như Điền Đan đã lập kế, việc không hẹn mà cùng, làm
được vậy mà bảo rằng ngu ám hay sao!
Hội trao cho Duy 5 vạn quân, sai làm tiền khu. Tướng sỹ Nguỵ đều
phẫn nộ, giết chết Hội và Duy, vợ con cũng Duy đều bị chém cả.
Sách Thế ngữ chép: Khi Duy chết, quân sỹ mổ bụng Duy ra, thấy quả
mật lớn bằng cái đấu (9) Khước Chính làm bài trứ luận bàn về Duy rằng: “Khương
Bá Ước nắm quyền cao ngôi trọng, đối xử với công bằng với quần thần, nhà cửa sơ
sài, gia tư chẳng có gì dư giả, vợ lẽ hầu thiếp thiếu cả áo lót mình, hậu đình
tịnh không nghe tiếng nhạc, y phục tự may vá lấy, xe ngựa chỉ đủ dùng, đồ ăn
thức uống đều giản dị, không xa hoa cũng chẳng ước lệ, chi dụng trong mức cấp
phát ở cửa quan, cũng chỉ đủ dùng; xét từ những lẽ ấy, thấy chẳng phải bậc tham
lam ô trọc, lại còn biết tự kiềm chế bản thân, ngay thẳng đến như thế là đủ,
chẳng thể mong cầu nhiều hơn được nữa. Phàm con người ta khi đàm luận, thường
khen kẻ thành chê kẻ bại, phù kẻ trên dìm kẻ dưới, đều xem việc Khương Duy đầu
hàng là không đúng, khiến thân chết mà tông tộc bị diệt sạch, lấy sự ấy để chê
bai dè bỉu, là chẳng biết toan tính liệu lường, vậy thì những điều khen chê
khác ở kinh Xuân Thu có nghĩa lý chăng. Mà Khương Duy còn ham học không biết
mệt mỏi, thanh bạch giản dị, quả là nghi biểu một thời vậy.”
Tôn Thịnh viết: Họ Khích luận như vậy thật lạ lùng sao! Làm kẻ sỹ
dẫu có trăm lối, nên nghiệp cũng có vạn đường, lấy trung nghĩa hiếu tiết để làm
quan cũng có trăm đường vậy. Khương Duy sáng danh ở nước Nguỵ, mà chạy đến làm
quan ở xứ Thục, lìa bỏ quân vương chạy theo danh lợi, chẳng thể bảo là trung;
bỏ rơi người thân cẩu thả chạy thoát thân, không thể nói là hiếu; lại thêm tàn
hại nước cũ, chẳng thể bảo là nghĩa; nước mất không dám chết, sao dám bảo rằng
tiết; vả lại đức chính chưa đủ mà làm dân mỏi mệt để buông tuồng theo ý mình,
nắm giữ việc chống kẻ địch mà sau bị địch khống chế, ôi người có trí dũng chẳng
ai lại nói rằng: Khắp cả sáu cõi, chẳng có một ai. Xem ở nước Nguỵ không có kẻ
thần tử đi trốn, nước mất tướng loạn, mà nói rằng người ấy là bậc nghi biểu,
lời ấy thật đáng ngờ vậy. Buông lời khen rằng Duy là hay để nói rằng đó là vi
diệu cao khiết, há lấy làm lạ cho kẻ trộm cắp rõ ràng như thế, mà Trình-Trịnh
(10) kia đều là bậc khéo léo sao?
Thần là Tùng Chi cho rằng Khước Chính luận như thế, ấy mới thật
đáng khen, chẳng thể bảo rằng Duy trước sau làm việc đều được chuẩn mực cả. Nói
rằng “nghi biểu một thời”, ấy là chỉ ở việc hiếu học và thanh bạch thôi vậy.
Nguyên uỷ truyện này (11) và sách Nguỵ lược đều nói rằng Duy vốn không có ý
phản bội, chỉ vì bị bức bách mới phải theo về Thục. Thịnh lấy điều ấy để chê
trách, nghĩ rằng chỉ nên trách Duy đã trái lời mẹ già. Thế đã là quá lắm rồi,
sao lại còn chê trách cả Khước Chính vậy.
Khi xưa Duy chạy đến xứ Thục, Lương Tự giữ chức Đại hồng lư, Doãn
Thưởng làm Chấp kim ngô, Lương Kiền làm Đại trường thu, đều chết trước khi nước
Thục mất.
Bình rằng: Khương Duy kiêm tài văn vũ, chí hướng lập công danh,
song chỉ có một mình, dẫu sáng suốt quyết đoán cũng chẳng thể kiêm toàn, kết
cục đã hết sức mình rồi phải chết. Lão Tử nói rằng: “Cai trị một nước lớn giống
như nấu con cá nhỏ”, huống chi ở nơi mỏn mọn, lại luôn muốn quấy rối được sao?
Kiền Bảo viết: Khương Duy làm tướng nước Thục, nước mất chủ nhục mà
thân chẳng chết, lại chết cùng Chung Hội trong lúc rối ren, thương thay! Chẳng
chết đã là khó, biết chết lại càng khó hơn vậy. Kẻ sỹ cứng cỏi như thế xưa nay
hiếm, biết nguy nan vẫn chịu mệnh, biết kiềm chế mình mà quy phục kẻ khác,
không phải chẳng biết trọng việc chết, cố giữ lấy mạng không phải là muốn sống
lâu dài mà sợ rằng chết rồi thì mọi việc sẽ chẳng còn ai liệu việc nữa vậy”.
TƯỞNG UYỂN TRUYỆN
Tưởng Uyển tự Công Diễm, người ở quận Linh Lăng, huyện Tương Hương.
Năm hai mươi tuổi cùng với người em bên ngoại ở Tuyền Lăng là Lưu Mẫn cùng nổi
danh. Uyển làm thư tá ở châu, theo Tiên chủ vào Thục, sau được phong làm trưởng
huyện Quảng Đô. Có lần Tiên chủ đi thị sát đột ngột ở Quảng Đô, thấy Uyển bỏ bê
việc công, lại chìm đắm say sưa, Tiên chủ vô cùng tức giận, muốn luận tội xử
trảm. Quân sư tướng quân Gia Cát Lượng xin rằng: Tưởng Uyển là khí chất của xã
tắc, chẳng phải người chỉ có tài trong vòng trăm dặm. (Uyển) nghĩ việc quan lấy
yên dân làm gốc, mà chưa biết thể hiện sự sửa sang, xin chúa công xét lại thật
kỹ. Tiên chủ rất kính trọng Lượng, bèn không trị tội, nhưng lập tức bãi miễn
quan chức của Uyển. Uyển suy nghĩ việc mai sau, nằm mơ thấy một cái đầu trâu,
máu chảy chan hòa, cảm thấy rất chán ghét giấc mơ ấy, mới nhờ Triệu Trực đoán
mộng. Trực nói: Thấy máu, tức là mọi việc sắp rõ ràng phân minh. Sừng trâu ghép
với mũi, thành hình chữ Công, ngài tất được sự công bằng, sẽ được thăng chức.
Sau đó không lâu (Uyển) được làm huyện lệnh Thập Phương. Tiên chủ làm Hán Trung
vương, cho Uyển làm thượng thư lang. Kiến Hưng nguyên niên, thừa tướng Lượng mở
phủ thừa tướng, lấy Uyển làm đông tào duyện. Sau được tiến cử làm Mậu tài (12),
Uyển cố nhường cho Lưu Ung, Âm Hóa, Bàng
Duyên, Liêu Thuần, Lượng mới dạy rằng: Tưởng nếu chỉ vì sợ mất tình giao hảo mà
vứt bỏ không dùng người có đức, là hại đến trăm họ, lòng người tất không yên,
nơi xa gần tất không hiểu được đạo lí, bởi thế ông nên khuyến khích tiến cử,
lấy việc tuyển chọn sáng suốt trong sạch làm trọng mới là phải. Sau Uyển được
thăng làm Tham quân. Năm Kiến Hưng thứ năm, Lượng ở Hán Trung, Uyển cùng trưởng
sử Trương Duệ xử lý mọi việc ở phủ thừa tướng. Năm thứ tám, thay Duệ làm trưởng
sử, thăng hàm phủ
quân tướng quân. Lượng mấy lần ra ngoài (13), Uyển đều cung cấp
binh lương đầy đủ. Lượng thường nói: Công Diễm trung thành, một lòng với công
việc, cùng chung sức với ta gây dựng được vương nghiệp vậy. (Lượng) mật tâu với
Hậu chủ rằng: Nếu thần bất hạnh, việc sau này nên giao phó cho Uyển.
Lượng mất, Uyển được thăng làm thượng thư lệnh, không lâu sau kiêm
chức Đô hộ, có cờ tiết, thứ sử Ích châu, rồi lại thăng làm Đại tướng quân, quản
việc sáu bộ, tước An Dương Đình Hầu. Nguyên soái (14) mới mất, xa gần đều lo
lắng sợ hãi. Uyển giữa quần thần bộc lộ tài năng vượt trội, đảm đương vị trí
đứng đầu bá quan, không lộ vẻ buồn rầu cũng chẳng tỏ ra vui vẻ, vẻ mặt cử chỉ vẫn như mọi ngày, bởi thế
các quan ngày càng khâm phục. Duyên Hi nguyên niên, (Hậu chủ) hạ chiếu cho Uyển
rằng: Giặc vốn khó trừ, nay Tào Duệ kiêu căng hung bạo, ba quận Liêu Đông khổ
vì bạo ngược, đã liên kết khởi sự, muốn thoát li thống trị. Duệ rầm rộ xuất
binh, hai bên công phạt lẫn nhau. Xưa nhà Tần diệt vong, cũng bởi Thắng, Quảng
(15) khởi nghĩa, nay (nhà Ngụy) có biến, chính là dịp may trời cho. Khanh hãy
chuẩn bị đầy đủ, thống suất các quân đóng tại Hán Trung, liên kết với Ngô khởi
binh, hai lộ cùng tiến, thừa cơ hội này. Uyển thừa lệnh rời phủ, năm sau được
thăng làm đại tư mã.
Đông tào duyện Dương Hí bản tính thuần phác, Uyển cùng bàn luận,
ông ta chẳng trả lời. Có người muốn gièm pha Hí, nói với Uyển rằng: Ngài với Hí
bàn chuyện mà ông ta chẳng trả lời, Hí khinh thường bề trên, chẳng phải đã quá
phận mình ư? Uyển đáp: Lòng người khác nhau, cũng như mặt mũi vậy. Trước mặt
thuận theo mà sau lưng phê phán, việc đó cổ nhân đã răn đe. Nếu Hí tán thành ý
tôi, thì trái với ý ông ta, mà nếu phản bác lời tôi, tất làm hiện rõ cái sai
của tôi, bởi vậy mặc nhiên không đáp, đó chẳng phải chỗ hay của ông ta ư? Đốc
nông Dương Mẫn từng phê phán Uyển rằng: Làm việc mơ hồ, không thể sánh với tiền
nhân. Có kẻ mách với Uyển, người chấp pháp xin trừng trị Mẫn, Uyển nói: Ta thật
không bằng tiền nhân, chẳng thể trách phạt người ta vậy. Người chấp pháp vẫn
một mực xin truy cứu tội trạng, Uyển nói: Nếu ta cẩu thả không được như tiền
nhân, tất xử lý công việc không thỏa đáng, việc không thỏa đáng, tất sẽ mơ hồ,
hà tất phải truy vấn? Sau Mẫn bị tội phải vào ngục, mọi người đều cho rằng Mẫn
chắc chết, Uyển lại chẳng giữ thành kiến, miễn cho trọng tội. Các việc đều như
vậy, Uyển chẳng tư tâm, cứ đúng phép mà làm.
Uyển cho rằng trước Gia Cát Lượng hay ra Tần Xuyên, đường đi hiểm
trở vận chuyển khó khăn, không thể khắc phục, không bằng theo đường thủy xuống
phía đông (16). Bèn chế tạo thuyền bè, muốn theo đường Hán, Miện (17) đánh vào
Ngụy Hưng, Thượng Dung. Song bởi bệnh cũ tái phát, chẳng thể tiến hành. Quần
thần luận bàn đều cho rằng ví như không đánh được, sẽ rất khó quay về, đó chẳng
phải kế lâu dài. Do vậy (Hậu chủ) mới sai thượng thư lệnh Phí Y, trung giám
quân Khương Duy cùng tới truyền ý chỉ. Uyển nhận lệnh, dâng sớ rằng: Trừ diệt
phản tặc, là chức trách của thần. Thần ở Hán Trung đã được sáu năm, thân thể
vốn đã yếu nhược, lại thêm bệnh tật, chẳng lập được công lao, thần sớm khuya lo
lắng không yên. Nay Ngụy có được chín châu, gốc rễ ngày càng bám chặt, thật khó
bình định. Nếu đông tây cùng hợp lực, giữ thế đầu đuôi nương tựa lẫn nhau, tuy
không thể nhanh chóng đạt được ý nguyện, cũng có thể từ từ lấn chiếm như tằm ăn
lá, trước hết diệt trừ bè đảng phản nghịch. Nhưng Ngô và ta đã hai, ba lần liên
hợp mà chẳng có kết quả, nay rất khó để họ xuất binh, thần thật mất ăn mất ngủ.
Thần cùng Phí Y bàn bạc, đều cho rằng Lương Châu chính là nơi cổ họng hiểm yếu,
tiến thoái đều thuận lợi, quân giặc rất coi trọng. Vả lại lòng dân Khương, Hồ
mong chờ nhà Hán như khát nước, trước đây thiên quân vào đất Khương, Quách Hoài
phải thua trận bỏ chạy, tính toán lợi hại, thần cho rằng việc này (18) quan
trọng hàng đầu, nên lấy Khương Duy làm Lương Châu thứ sử. Ví như Duy xuất binh,
khống chế được hữu ngạn sông, thần sẽ đưa quân
làm hậu ứng cho Duy. Nay Phù Huyện thủy bộ thông nhau, nếu vùng
đông bắc có nguy hiểm, ứng phó chẳng phải là việc khó vậy. Bởi thế Uyển quay về
ở tại Phù Huyện. Nhưng bệnh tật chuyển biến xấu đi, tới năm thứ chín (Duyên Hi)
Uyển mất, được đặt thụy là Cung.
Con Uyển là Bân nối dõi, làm Tuy Vũ tướng quân, hộ quân ở Hán
Thành. Khi đại tướng Ngụy là Chung Hội tới Hán Thành, thư cho Bân rằng: Đất Ba
Thục người hiền tài văn võ thật nhiều không kể xiết. Đến như túc hạ, Gia Cát Tư
Viễn (19), cũng ví như cỏ cây, tôi cũng chỉ là loại đó vậy. Việc yêu kính tổ tiên, xưa nay đều được coi trọng. Đến phía
tây, tôi muốn kính cẩn thăm mộ lệnh tôn đại nhân, xin được quét dọn mộ phần,
khấn bái tỏ lòng tôn kính. Mong túc hạ chỉ cho nơi chốn! Bân thư trả lời rằng:
Tôi cảm kích hậu ý của ngài đoái tới kẻ hèn này mà chịu kết giao, thật chẳng
thể cự tuyệt. Tiên phụ khi xưa bị bệnh, mất ở Phù Huyện, lời bói nói rằng chôn
tại đó được tốt, nên tạm táng ở nơi ấy. Được biết ngài từ xa tới phương tây, mong
ngài hạ cố đến tu sửa thắp hương mộ phần giúp cho. Ngài xem phụ thân của tôi
như của
ngài, thật là cái nhân của Nhan Tử vậy (20), tôi nghe mà cảm kích
xót xa, càng thêm tưởng nhớ tiên phụ. Hội nhận thư của Bân, cảm thán không
thôi, đến khi tới Phù Huyện, làm đúng như thư Bân nói.
Sau này Hậu chủ hàng Đặng Ngải, Bân tới chỗ Hội ở Phù Huyện, Hội
lấy lễ bằng hữu mà đãi. Bân theo Hội tới Thành Đô, bị loạn binh giết chết. Em
Bân là Hiển, làm Thái tử phó, Hội cũng rất yêu tài học, cùng chết với Bân.
Lưu Mẫn làm tả hộ quân, Dương Uy tướng quân, cùng với Trấn bắc đại
tướng quân là Vương Bình trấn thủ Hán Trung. Ngụy sai đại tướng quân Tào Sảng
đánh Thục, khi bàn bạc có người nói chỉ nên thủ thành, không ra cự địch, tất
địch phải tự lui. Mẫn cho rằng trong cốc kẻ nam người nữ cày cấy làm ruộng,
nghe địch tới, tất bỏ đi hết. Bèn suất lĩnh bộ hạ cùng Bình giữ Hưng Thế, cắm
cờ xí trải dài hơn trăm dặm. Đại tướng quân Phí Y từ Thành Đô đem quân chi
viện, Ngụy quân lập tức phải lui, Mẫn có công được phong là Vân Đình hầu.
PHÍ Y TRUYỆN
Phí Y tự Văn Vĩ, người ở Giang Hạ, Mãnh huyện. Y mồ côi sớm, sống
nương tựa vào người chú là Bá Nhân. Cô của Bá Nhân là mẹ của Ích châu mục Lưu
Chương. Chương cho người đón Nhân về, Nhân cùng Y vào Thục du học. Gặp lúc Tiên
chủ bình định đất Thục, Y phải ở lại Ích châu, cùng với Hứa Thục Long ở Nhữ
Nam, Đổng Duẫn (21) ở Nam Quận đều nổi tiếng lúc bấy giờ. Con Hứa Tĩnh chết,
Duẫn và Y hẹn nhau tới đám tang ấy. Duẫn thưa với bố là Hòa xin một chiếc xe,
Hòa sai mở cửa sau cấp cho một cái xe hươu kéo. Duẫn tỏ vẻ chẳng muốn ngồi xe
ấy, Y cứ thản nhiên leo lên trước ngồi. Ở đám tang, Gia Cát Lượng và các tôn
khách đều tới, ngồi xe rất đẹp, Duẫn càng lộ vẻ ngại ngùng, mà Y vẫn tự nhiên
như thường. Xa phu quay về, Hòa hỏi chuyện, biết việc ấy, bèn bảo Duẫn rằng: Ta
vẫn chẳng biết ngươi và Văn Vĩ ai hơn ai kém, nhưng từ nay về sau, ta đã rõ
vậy.
Tiên chủ lập thái tử, Phí Y và Đổng Duẫn đều được làm xá nhân bên
cạnh thái tử, sau lại sang với con kế (của Tiên chủ). Hậu chủ kế vị, cho Phí Y
làm hoàng môn thị lang. Thừa tướng Gia Cát Lượng nam chinh quay về, quan viên
đều ra xa mấy chục dặm nghênh đón, so tuổi đời, chức vị nhiều người hơn Y, mà
Lượng lại đặc cách cho mình Y ngồi cùng xe, từ đó mọi người đều nhìn Y bằng con
mắt khác. Lượng vừa từ phương nam về, lấy Y làm Chiêu tín hiệu úy, sai đi sứ
sang Ngô. Tôn Quyền cá tính khôi hài, hay trêu chọc không có chừng mực, Gia Cát
Khác, Dương Bội học rộng biết nhiều, lại giỏi biện bác, đàm luận sắc bén, nhưng
Y lời lẽ ôn hòa, lập trường kiên định, đối đáp hữu lý, chẳng chịu khuất phục.
Y biệt truyện chép: Tôn Quyền thường rót rượu ngon cho Y, chuốc tới
say sưa, rồi hỏi quốc sự, cùng đàm luận việc đương thời, hết câu này tới câu
khác. Y mượn cớ say rượu từ chối đáp lại, khi về chép lại lần lượt các câu hỏi,
nhất nhất trả lời, chẳng bỏ sót điều gì.
Quyền rất tán thưởng, bảo Y rằng: Ngài thật là hiền tài của thiên
hạ, tất sẽ là cánh tay đắc lực của Thục triều, chỉ sợ không thường đến với ta
nữa.
Y biệt truyện chép: Quyền rút bảo đao vẫn thường đeo bên người tặng
cho Y, Y nói: Thần vốn bất tài, chẳng thể kham nổi vinh dự này. Bảo đao vốn để
thảo phạt kẻ nghịch tặc, diệt trừ bạo loạn, chỉ mong đại vương gắng dựng nghiệp
lớn, cùng hưng Hán thất, thần tuy ngu muội yếu nhược, song chết cũng chẳng dám
phụ Đông Ngô.
Y về nước, được thăng làm thị trung. Lượng ở phương bắc đóng quân
tại Hán Trung, xin cho Y làm tham quân. Bởi đi sứ không nhục mệnh vua, Y vẫn
thường được làm sứ giả sang Ngô giao hảo. Năm Kiến Hưng thứ tám, chuyển làm
Trung hộ quân, sau lại làm Tư mã. Tướng quân Ngụy Diên và Trưởng sử Dương Nghi
vốn căm ghét nhau. Mỗi lúc ngồi bàn bạc xảy ra tranh cãi, Diên giơ đao dọa giết
Nghi, còn Nghi cũng tức giận phát khóc. Y thường ngồi vào giữa hai người,
khuyên can phân tích, suốt thời Lượng còn sống khiến Diên, Nghi đều tận sức mà
chẳng xâm phạm nhau, là công Y khuyên giải vậy. Lượng mất, Y làm hậu quân sư.
Sau đó không lâu, Đại tướng Uyển lấy Y làm thượng thư lệnh.
Y biệt truyện chép: Dù việc nước việc quân bề bộn, công vụ chất
chồng, nhưng Y thức ngộ hơn người, đọc sách vở, ghi chép, chỉ đưa mắt liếc qua
là nắm được nội dung, nhanh hơn nhiều so với người bình thường, lại ghi nhớ
không quên. Thường chỉ xét việc từ sáng sớm tới quá trưa, trong lúc ấy vẫn có
thể tiếp đãi tân khách, ăn uống vui đùa, còn có thể chơi cờ, vui vẻ với từng
người một, mà chẳng hề bỏ sót việc công. Đổng Duẫn thay Y làm Thượng thư lệnh,
muốn học cách làm của Y, chỉ trong một tuần, công việc trễ hẹn chất chồng. Duẫn
bèn than: Năng lực con người sao cách nhau xa vậy, ta chẳng thể bằng Y được. Ta
xét việc cả ngày, mà chẳng rảnh được chút nào ư.
Uyển từ Hán Trung về Phù Huyện, Y được thăng làm Đại tướng quân,
coi việc sáu bộ (22).
Năm Duyên Hi thứ bảy, quân Ngụy xâm phạm Hưng Thế, Y được ban cờ
tiết, đưa binh chống cự. Quang Lộc đại phu Lai Mẫn tới từ biệt Y, mời chơi một
ván cờ vây. Lúc ấy công văn khẩn cấp chuyển đi chuyển lại, người ngựa đóng sẵn
giáp trụ, chỉ đợi xuất quân, Y vẫn đánh cờ tập trung với Mẫn, mặt chẳng hề lộ
vẻ căng thẳng mỏi mệt. Mẫn nói: Tôi chỉ thử ngài đó thôi! Ngài là người tự tin,
tất sẽ đánh đuổi được phản tặc. Y tới, địch phải rút lui, Y được phong là Thành
Hương hầu.
Ân Cơ thông ngữ chép: Tư Mã Ý kể tội, giết Tào Sảng, Y đặt Giáp Ất
(23) để bình luận thị phi việc ấy. Giáp cho rằng, anh em Tào Sảng vốn là người
tầm thường, phẩm chất thấp kém, nhờ có họ với Vua nên được di chiếu phò ấu chúa
(24), vậy mà lại kiêu căng ngạo mạn, xa hoa dâm dật, lộng chức lộng quyền, kết
giao với những người bất chính, thu thập bè đảng, âm mưu loạn quốc. Ý hăng hái
diệt trừ, chỉ một sớm một chiều là xong, vừa xứng với trọng nhiệm (25), lại
thỏa lòng trông mong của kẻ sĩ, người dân vậy. Ất cho rằng, Ý giận Tào chẳng
phó thác cho riêng Ý đại quyền, sao để Sảng cùng tham dự? Đã chẳng thể chuyên
quyền, ngọc sẽ có vết (26) vậy. Chẳng một lời cảnh báo giáo huấn, chỉ một buổi
sáng tiến hành đồ lục, xuất kỳ bất ý, há là việc của đại thần kinh quốc (27) ư!
Ví như Sảng thật có lòng mưu tính, muốn làm việc đại nghịch, chỉ trong ngày
khởi sự, tất Phương (28) lọt vào tay
huynh đệ Sảng. Phụ tử Ý đóng cửa xuất binh, kính cẩn mà hướng tới Phương
(29), tất chẳng có sơ hở, đó chẳng phải là việc của kẻ trung thần nên vì Vua mà
làm ư? Cứ đó mà xét, Sảng chẳng phải là kẻ đại ác vậy. Nếu Ý thấy Sảng xa hoa
tiếm quyền, có thể phế đi, xử theo phép nước. Nhưng Ý giết cả trẻ thơ, lại đội
cho cái tiếng bất nghĩa mà giết cả họ Tử Đan (30), đến như con Hà Yến vốn là
cháu ngoại vua Ngụy, cũng bị chém cùng, thực là tiếm quyền lạm dụng quá đáng
vậy. (31) Uyển cố nhượng chức cho Y, Y lên làm thứ sử Ích châu. Y gánh vác quốc
gia, công lao danh tiếng, chẳng kém gì Uyển.
Y biệt truyện chép: Y tính tình hòa nhã, khiêm cung trong sạch,
trong nhà chẳng tích của cải. Y cho Con cái đều mặc áo vải, ăn cơm thường, ra
vào chẳng có xe ngựa tùy tùng, chẳng khác gì người bình thường.
Năm (Duyên Hi) thứ mười một, ra ở Hán Trung. Từ Uyển tới Y, tuy ở
ngoài triều, nhưng mọi việc lễ, khen thưởng trừng phạt, đều ra xa xin xét đoán
trước, rồi mới thi hành, hai người đều được tin tưởng như thế. Mùa hè năm
(Duyên Hi) thứ mười bốn, Y về Thành Đô, các quan chiêm tinh xem thiên văn nói
kinh thành chưa nên có ngôi tể tướng, bởi thế đến mùa đông Y lại về phương bắc
trấn thủ Hán Thọ. Năm Duyên Hi thứ mười lăm, (Hậu chủ) cho Y mở phủ. Tại lễ
mừng thọ Y sáu mươi tuổi, hàng tướng Ngụy là Quách Tuần cũng ở đó. Y vui vẻ uống
rượu say sưa, bị Tuần đâm chết, được đặt thụy là Kính Hầu. Con nối dõi Y là
Thừa, làm Hoàng môn thị lang. Em Thừa là Cung, được lấy công chúa.
Y biệt truyện chép: Cung làm Thượng thư lang, nổi danh đương thời,
nhưng mất sớm. Con gái lớn của Y lấy thái tử Tuyền, làm phi.
CHÚ THÍCH
(1) Một chức quan trong Phủ
thừa tướng - chức này Lượng phong.
(2) Chức này do Hậu chủ phong
cho.
(3) Ba quân ở đây chỉ là quân
ở Thành Đô thôi.
(4) Ra khu vực của người
Khương - thuộc phần đất của Nguỵ.
(5) Nguyên văn là ‘lục thượng
thư sự’ - lục là ghi chép, coi xét, thượng thư là chức quan lớn, sự là việc –
nghĩa là coi xét việc Thượng thư.
(6) Nguyên văn là ‘phụ diệp
liên’ chữ diệp lấy nghĩa từ chữ ‘kim chi ngọc diệp’ - trỏ bậc cao quý, ở đây là
Hậu chúa - dịch thoát ý.
(7) Công Hưu tức tự của Gia
Cát Đản, Thái Sơ là tự của Hạ Hầu Huyền
(8) Việc của Duy không thành
bởi việc làm phản Hội chẳng xong.
(9) Cái đấu xưa kích cỡ và
hình dáng như cái chén vại.
(10) Chưa hiểu là tích gì,
bác nào biết thì giúp nhé!
(11) Ý nói những lời của Trần
Thọ viết về Khương Duy.
(12) Mậu tài là chức quan
chuyên lo việc tiến cử, tuyển dụng nhân tài.
(13) Xuất chinh đánh Ngụy.
(14) Chỉ Gia Cát Lượng. Người
đứng đầu mới mất tất mọi việc thiếu ổn định.
(15) Trần Thắng, Ngô Quảng,
hai lãnh tụ khởi nghĩa nông dân cuối đời nhà Tần.
(16) Tức là xuôi dòng sông
đánh về phía đông của Thục Hán.
(17) Sông Hán, sông Miện.
(18) Tức là việc lấy Lương
Châu.
(19) Gia Cát Chiêm, con của
Gia Cát Lượng.
(20) Chỉ Nhan Hồi, học trò
giỏi của Khổng Tử. Xưa Nhan Hồi xem Khổng Tử như cha, Tưởng Bân muốn ví Chung
Hội với Nhan Hồi.
(21) Tức là Đổng Doãn theo
bản dịch Tam Quốc diễn nghĩa của các cụ Phan Kế Bính, Bùi Kỷ. Trong Tam Quốc
Chí của Trần Thọ tên ông là Đổng Duẫn.
(22) Đoạn này nói về lúc Uyển bệnh nặng, Hậu chủ thăng Y lên chức của
Uyển để chuẩn bị tiếp nhiệm đại quyền.
(23) Đặt Giáp Ất nghĩa là đặt ra các giả thuyết, góc nhìn khác nhau. Ví
dụ Giáp là góc nhìn thứ nhất thì Ất là góc nhìn thứ hai .v.v.
(24) Quốc tính nhà Ngụy là
Tào. Tào Sảng vốn là con của Tào Chân, tài năng tầm thường nhưng có họ hàng
thân thích với nhà vua, nên khi Tào Duệ (con Tào Phi) mất, thác cô con nhỏ là
Tào Phương cho đại tướng quân Tào Sảng và Thái úy Tư Mã Ý.
(25) Chỉ việc Tư Mã Ý được di
mệnh phò ấu chúa.
(26) Ý nói quyền lực phải
chia sẻ, chẳng khác gì ngọc có tì vết không được trọn vẹn.
(27) Ý nói Tư Mã Ý là đại
thần được di mệnh, lẽ ra phải lo việc sửa trị quốc gia, lại đi đấu đá diệt trừ
đối thủ mà chẳng một lời nhắc nhở giáo huấn trước.
(28) Tào Phương, Ngụy Minh
Đế, con nuôi của Tào Duệ.
(29) Ý nói bí mật đưa binh
bảo vệ Tào Phương.
(30) Tử Đan là tên tự của Tào
Chân, phụ thân Tào Sảng.
(31) Đoạn này phê phán Tư Mã
Ý một cách nặng nề. Đây là chú giải của Bùi Tùng Chi sau này thêm vào, nên nói
tới Tư Mã Ý một cách thẳng thắn, không như Trần Thọ ở đời Tấn viết Tam Quốc Chí
phải tránh nói về Tư Mã Ý. Trong đoạn này Phí Y nêu các quan điểm khác nhau về
việc Tư Mã Ý diệt Tào Sảng, rồi bình luận các quan điểm đó, cho rằng Ý mới
chính là người lộng quyền tham chức.
QUYỂN 15 - ĐẶNG TRƯƠNG TÔNG DƯƠNG
TRUYỆN
Đặng Chi, Trương Dực, Tông
Dự, Dương Hý
ĐẶNG CHI TRUYỆN
Đặng Chi tự Bá Miêu, người Nghĩa Dương đất Tân Dã, là hậu duệ quan
Tư Đồ Đặng Vũ(1) nhà Tây Hán. Thời Hán mạt (Chi) vào Thục, chưa ai biết đến mà
tiếp đãi. Đương thời Ích Châu Tòng Sự Trương Dụ giỏi xem tướng, Chi tới thăm,
Dụ nói với Chi rằng: „Ngài thọ quá bảy mươi, chức đến Đại tướng quân, được
phong hầu.’’ Chi nghe nói Ba Tây Thái Thú Bàng Nghĩa(2) trọng đãi kẻ sĩ, đến đó
nương nhờ. Tiên Chủ bình định Ích Châu, Chi làm người coi sóc nhà cửa ở huyện
Bì. Tiên Chủ tuần du qua huyện Bì, cùng (Chi) trò chuyện, rất lấy làm lạ, đề
bạt (Chi) làm lệnh huyện Bì, rồi thăng làm Quảng Hán Thái Thú. Ở đó thanh liêm
nghiêm cẩn trị dân có thành tích tốt, được gọi vào triều làm Thượng Thư.
Tiên Chu băng ở Vĩnh An. Trước đó Ngô Vương Tôn Quyền cầu hoà, Tiên
Chủ mệt mỏi sai bọn Tống Vĩ, Phí Y đưa tin đáp lại. Thừa tướng Gia Cát Lượng
rất lo Quyền nghe tin Tiên Chủ đã mất, sợ có kế khác, chưa biết làm thế nào cho
thích hợp. Chi đến gặp Lượng nói: „Nay Chúa thượng còn nhỏ tuổi, vừa mới lên
ngôi, nên sai trọng thần sang sứ nghiêm túc nối lại quan hệ hoà hảo với Ngô’’
Lượng trả lời Chi rằng: „ Ta cân nhắc đã lâu, chưa tìm được người đi sứ, nay đã
thấy rồi.’’ Chi hỏi người này là ai? Lượng đáp: „Thì là sứ quân(3) đó.’’
(Lượng) Bèn sai Chi tu sửa lại quan hệ với Quyền. Quyền quả nhiên vẫn còn hồ
nghi, không gặp gỡ tiếp đón Chi. Chi bèn chủ động dâng biểu xin yết kiến Quyền
rằng: „Nay thần tới cũng có ý vì nước nước Ngô, không phải chỉ vì Thục vậy.’’
Quyền bèn triệu kiến Chi, bảo Chi rằng: „Cô thành tâm nguyện ý cùng Thục kết
thân, nhưng sợ Thục Chủ còn bé dại, nước nhỏ thế nguy, nếu bị Nguỵ đánh, khó tự
bảo toàn, vì vậy vẫn còn do dự.’’ Chi đáp rằng: „Ngô, Thục hai nước có đất bốn
châu(4), đại vương là bậc anh hùng đương thế, Gia Cát Lượng cũng là kẻ hào kiệt
thời nay, Thục có hiểm địa vững bền, Ngô có ba sông(5) che trở, kết hợp hai thế
mạnh, cộng tác như răng môi, tiến có thể cùng lấy thiên hạ, thoái có thể giữ
được thế chân vạc, đấy chính là đạo lý tự nhiên tự nhiên vậy. Nay nếu đại vương
thực muốn nương tựa vào nước Nguỵ, Nguỵ ắt trên muốn đại vương vào chầu, dưới
đòi Thái tử làm nội thị(6), bằng chẳng tuân theo, liền lấy lý do phản nghịch mà
tiễu phạt, (lúc ấy) Thục tất nhân dịp thuận dòng mà tiến, như vậy, đất đai
Giang Nam không còn thuộc về đại vương nữa. Quyền im lặng một lúc lâu sau mới
nói: „Ông nói phải lắm.’’ Rồi từ đó tuyệt giao với Nguỵ, cùng Thục kết liên
minh, sai Trương Ôn sang sứ Thục đáp lễ. Thục lại lệnh cho Chi đến Ngô, Quyền
bảo Chi rằng: „Nếu thiên hạ thái bình, hai vua phân chia cai trị, chẳng phải
vui sao!’’ Chi đáp rằng: „Trời không có hai mặt trời, đất không có hai vua, nếu
đến sau khi diệt Nguỵ đại vương còn chưa biết rõ mệnh trời cho ai, mỗi vị vua
đều vun trồng đức tốt, mỗi thần tử đều ra sức tận trung, tướng sĩ đều cầm dùi
trống, tất là lúc bắt đầu một cuộc chiến tranh vậy.’’ Quyền cười lớn nói: „Ông
thật là thành khẩn, quả là như vậy!’’ Quyền viết thư cho Lượng nói: „Đinh Quăng
thiểm trương, thiểm tiếng di, nghĩa là phản hoặc là diễm. Thần Tùng Chi xét Hán
Thư lễ nhạc chí có câu: „trường ly tiền thiểm quang diệu minh’’. Trong Tư Thục
đô phú có câu: „si tảo thiểm thiên đình’’. Tôn Quyền có lẽ nói Đinh Quăng lời
lẽ quá phù phiếm cầu kỳ. Âm Hoá không đủ kiến thức; hoà hợp được hai nước, chỉ
có Đặng Chi vậy.’’ Khi Lượng tiến quân lên phía bắc đóng ở Hán Trung, lấy Chi
làm Trung Giám quân, Dương Vũ tướng quân. Lương chết, (Chi) được thăng làm Tiền
Quân sứ, Tiền tướng quân, lĩnh Cổn Châu Thứ Sử, phong Dương Vũ đình hầu, coi
sóc công việc Giang Châu. Quyền thường cùng Chi thăm hỏi qua lại, quà cáp biếu
tặng quan hệ rất tốt đẹp. Năm Diên Hi thứ sáu, được thăng Xa Kị tướng quân, ban
giả tiết. Năm Diên Hi thứ mười một, người vùng Phù Lăng giết Đô Uý làm phản,
Chi dẫn quân chinh phạt, chém ngay được thủ lĩnh (của loạn quân), an ủi yên
định lê dân trăm họ.
Hoa Dương quốc chí chép: Chi đi đánh Phù Lăng, gặp con vượn đen leo
trên sườn núi. Chi vốn thích dùng nỏ, liền tự tay bắn, trúng con vượn. Vượn nhổ
mũi tên, cuộn lá cây đắp vào vết thương. Chi than: „Hỡi ôi, ta làm trái đạo vạn
vật, chắc sắp chết rồi!’’ Lại có chỗ viết: Chi thấy con vượn ôm con ở trên cây,
dương nỏ lên bắn, trúng vào vượn mẹ, Vượn con nhổ mũi tên, lấy lá cây đắp vào
vết thương (cho mẹ). Chi liền than thở, vứt nỏ xuống nước, tự biết sắp chết.
Năm (Diên Hi) thứ mười bốn chết.
Chi làm (Đại) tướng quân hơn hai mươi năm, thưởng phạt quyết đoán
sáng suốt rõ ràng, giỏi an ủi động viên sĩ tốt, bản thân ăn uống y phục trông
cậy vào nhà nước, cẩn thận trong sáng cần kiệm, cuối cùng cũng không lo đến tài
sản của mình, vợ con không tránh khỏi đói rét cơ hàn, ngày chết trong nhà chẳng
còn lại bao nhiêu tiền bạc. (Chi) Tính cách ngay thẳng giản dị, không thèm che
giấu ý nghĩ thần sắc, không hoà mình với giới sĩ phu. Đương thời ít kính trọng
quý mến người nào, chỉ đặc biệt tôn trọng Khương Duy. Con là Lương, kế thừa
danh vị, trong những năm Cảnh Diệu làm Thượng Thư Tả tuyển lang, sau làm Quảng
Hán Thái Thú dưới triều nhà Tấn.
TÔNG DỰ TRUYỆN
Tông Dự tự Đức Diễm, người An Chúng quận Nam Dương. Giữa những năm
Kiến An (Dự) theo Trương Phi vào Thục. Đầu những năm Kiến Hưng, Thừa tướng
Lượng dùng (Dự) làm Chủ bộ, rồi thăng lên Tham quân Hữu Trung lang tướng. Khi
Lượng chết, Ngô lo Nguỵ có thể thừa lúc Thục suy sụp mà đánh chiếm, bèn điều
thêm hơn vạn quân ra trấn giữ Ba Khâu, một phần muốn sẵn sàng cứu viện (cho
Thục), phần khác muốn tính đường xâm lấn chia cắt Thục. Thục nghe tin, cũng
tăng cường phòng ngự ở Vĩnh An, thủ giữ cẩn thận khác thường. Dự sang sứ nước
Ngô. Tôn Quyền hỏi Dự rằng: ”Đông cùng với Tây, giống như một nhà, nhưng ta
nghe tin, Tây tăng cương phòng ngữ ở Vĩnh An. Sao lại thế?” Dự đáp rằng: ””Thần
nghĩ Đông thêm quân trấn thủ ở Ba Khâu, Tây tăng cường phòng ngự thành Bạch Đế,
cùng là sự thế tự nhiên, đều không phải hỏi gì nhau cả.”” Quyền cười lớn, khen
là cương trực, tiếp đãi (Dực) rất thân mật, xem trọng không khác gì Đặng Chi,
Phí Y. (Dự về nước) được thăng làm Thị Trung, rồi chuyển làm Thượng Thư. Năm
Diên Hi thứ mười được dùng làm Đồn Kỵ Hiệu uý. Gặp lúc Xa kỵ Tướng quân Đặng
Chi từ Giang Châu trở về, lên triều bảo Dự rằng: ”Theo Lễ mà nói,sáu mươi tuổi
không mặc giáp trụ nữa, nhưng nay ngài lại phụng mệnh cầm quân, sao lại thế?”
Dự đáp: ”Ngài bảy mươi tuổi chưa trả lại binh giáp, sao tôi sáu mươi tuổi lại
không nhận được.”
Thần Tùng Chi bàn rằng: Chi tuổi cao hơn Dự, đúng là không biết tự
xét mình. Nhưng Dự đáp như vậy cũng là phạm vào điều người ta kiêng kỵ. Mà ghi
chép đến cả chuyện này thì đã gần với loại văn chương rườm rà nhàm chán vậy.
Chi tính cách kiêu căng, từ Đại Tướng quân Phí Y trở đi đều nhún
nhường tránh nế, chỉ có Dự là là mội mình không chịu phục. Dự lại phục mệnh
sang đông thông sứ với Ngô, Tôn Quyền nắm chặt tay Dự, lúc chia tay rơi lệ nói:
”Ông thường vâng mệnh sang kết thân tình hai nước. Nay ông tuổi đã cao, Cô cũng
già yếu, sợ không thể lại cùng nhau tương hội nữa.” tặng lại Dự một
hộp chân châu thượng hạng(7).
Ngô lịch viết: Dự sắp chia tay, nói với Tôn Quyền: ”Đất Thục hẻo
lánh bé nhỏ, dẫu thế vẫn là lân quốc, Đông - Tây nương tựa lẫn nhau, Ngô không
thể không có Thục, Thục không thể không có Ngô, vua tôi nhờ cậy, riêng có bệ hạ
coi trọng suy nghĩ của thần.” Lại tự nói: ”Tuổi già lắm bệnh, sợ không còn được
trở lại để phụng sự bệ hạ .”
Tôn Thịnh bình rằng: ”Người gánh vác trách nhiệm đế vương, chỉ (cần
có) đạo lý và tín nghĩa. Đạo nghĩa đã dựng xây đầy đủ, dù nhỏ cũng có thể thành
lớn, như nhà Ân(8), nhà Chu(9) vậy.Cẩu thả đảm đương thứ quyền thế hư nguỵ, dẫu
mạnh mà tất bại, như Tần(10), Hạng(11) vậy. Huống hồ chiếm vài thành nhỏ ở chốn
biên thuỳ hẻo lánh, cậy vào núi sông bền vững mà muốn nối liền vạn dặm, mãi mãi
nương tựa vào nhau sao? Xưa chín nước theo kế tụ hội liên minh, mà cuối cùng
người Tần(12) gồm thâu thiên hạ; Hiêu(13), Thuật(14) tính kế dựng quân doanh
nương tựa vào nhau, mà cuối cùng Quang Vũ(15) kiêm tính cả Lũng Thục. Người ta
bằng vào cái mạnh của chín nước, cái lớn của vùng Lũng, Hán còn tuyệt chẳng
tương cứu nổi nhau, (huống hồ) ngồi mà xét đoán chuyện nghiêng đổ cơ đồ, hỏi ai
có thể làm được. Cái căn bản đạo đực vốn không vững chắc nên việc mạnh yếu
trong lòng cũng khó mà vững chắc theo. Nói rằng: ”Ngô không thể không có Thục,
Thục không thể không có Ngô” há chẳng phải là siểm nịnh vậy thay.
(Dực) trở về, được thăng Hậu Tướng quân, coi sóc công việc ở Vĩnh
An, sau được bái làm Chinh Tây Đại Tướng quân, ban tước Quan Nội hầu. Năm Cảnh
Diệu thứ nhất vì có bệnh phải trở về Thành Đô. Sau lại được dùng làm Trấn Nam
Đại Tướng quân, lĩnh Duyện Châu Thứ Sử. Khi Đô Hộ Gia Cát Chiêm mới lên nắm đại
sự trong triều, Liêu Hoá đến thăm Dự, muốn cùng Dự tới bái phỏng hứa hẹn phụng
sự cho Chiêm. Dự nói: ”Bọn ta tuổi đã bảy mươi, thời đã qua rồi, chỉ một chút
nữa là chết thôi, hà tất phải phải cầu cạnh ở người trẻ tuổi để ý tới mà xây
đắp mối manh cho.” Rồi không qua lại (với Chiêm).
Liêu Hóa tự Nguyên Kiệm, vốn tên là Thuần, người Tương Dương. Vốn
làm Chủ Bộ cho Tiền Tướng quân Quan Vũ. Vũ bại, (đất Kinh Châu) thuộc Ngô.
(Hoá)muốn theo về với Tiên Chủ, bèn giả chết, đương thời mọi người đều tin là
thật, (Hoá) nhân thế đang đêm cõng mẹ già chạy về phía tây. Khi Tiên Chủ Đông
chinh, gặp Hoá ở Tỉ Quy, rất mừng, lấy Hoá làm Nghi Đô Thái Thú. Tiên Chủ băng,
(Hoá) làm Tham Quân phủ Thừa tướng, sau làm Đốc ở Quảng Vũ, rồi được thăng làm
Hữu Xa Kỵ Tướng quân, ban giả tiết, lĩnh Tịnh Châu Thứ Sử, phong Trung Hương
Hầu, nổi tiếng cương liệt. Địa vị ngang hàng với Trương Dực nhưng rất thân
thiết với Tông Dự.
Hán Tấn Xuân thu viết: Năm Cảnh Diệu thứ năm, Khương Duy dẫn quân
ra Địch Đạo, Liêu Hoá can: ”Việc dùng binh không kết thúc, tất tự thiêu mình”,
Bá Ước có biết ý nghĩa của câu ấy chăng. Trí không hơn giặc, lực kém hơn thù,
dụng (binh) không biết đủ, sao có thể thành nghiệp lớn được. Kinh Thi viết:
”Cái gì trước không phải của mình, sau cũng không phải của mình” chính là việc
ngày hôm nay vậy.
Năm Hàm Hi thứ nhất, Hoá Dự đều bị bắt chuyển đến Lạc Dương, rồi
mắc bệnh chết.
DƯƠNG HÝ TRUYỆN
Dương Hí tự Văn Nhiên, người đất Vũ Dương quận Kiện Vị. Tuổi nhỏ
cùng Trình Kỳ (tự) Công Hoằng(16) ở Ba Tây, Dương Thái (tự) Quý Nho(17) ở Ba
Quận, Trương Biểu (tự) Bá Đạt ở Thục Quận đều sớm nổi danh. Hí thường được xem
là người tài ba nhất, Thừa tướng Lượng rất thưởng thức.
Khi Hí hơn hai mươi tuổi, làm Đốc Quân Tòng Sự tham dự công việc
trong Châu giữ chức Điển Hình Ngục. (Hí) Phân xử hình luật xem xét tồn nghi,
được gọi là Bình Đương(18), quan trên thăng làm Chúc Chủ Bộ(19). Khi Lượng
chết, (Hí) đang làm Thượng Thư Hữu Tuyển Bộ Lang(20), Thứ Sử Tưởng Uyển mời làm
Thị Trung Tòng Sự Sử. Khi Uyển lập phủ Đại Tướng Quân lại lấy (Hí) làm Đông Tào
Duyện, rồi thăng làm Tham Quân Nam Trung Lang, phụ tá Trù Hàng Đô Đốc, lĩnh
Kiến Trữ Thái Thú. (Hí) mắc bệnh được triệu về Thành Đô làm Hộ Giám Quân sau ra
nhận chức Tử Đồng Thái Thú, rồi lại trở về triều làm Xạ Thanh Hiệu Uý. Địa
phương (Hí từng cai quản) đều được thái bình, dần tình giữ phép không có việc
lôi thôi. Năm Diên Hi tứ hai mươi, (Hí) theo Đại Tướng Quân Khương Duy dẫn quân
đến Mang Thuỷ. Hí vốn trong lòng chẳng phục Duy, những khi uống rượu thường có
lời lẽ châmchọc khinh nhờn. Duy ngoài khoan dung trong kiêng dè, thành kiến
không cởi bỏ. Đại quân trở về, có người vâng lệnh (Duy) tấu trình sự việc lên.
Hi bị bãi chức thành thường dân. Sau chết vào năm Cảnh Diệu thứ tư.
Tính Hí giản dị lười biếng không quan cách, ít khi lấy lời lẽ ngọt
nhạt đối xử với người chỉ qua chân tình mà gần gũi sự việc. Viết phù lệnh chỉ
đạo sự vụ không mấy khi đầy đủ giấy tờ. Nhưng đối với bạn cũ rất chân tình, giữ
lòng thành quan tâm sâu nặng đến nhau. (Hí) với người ở Ba Tây là Hàn Nghiễm và
Lê Thao chơi với nhau từ thưở nhỏ. Sau Nghiễm mắc bệnh ra người tàn phế, Thao không
có sự nghệp gì, muốn tự vẫn. Hí lo liệu gánh vác giúp đỡ an ủi, tình thân khăng
khít như lúc ban đầu. Lại thêm bấy giờ người đời đàm luận, cho răng Tiếu Chu
chẳng phải đương thế nhân tài, ít người coi trọng. Riêng Hí đánh giá (Chu) rất
cao, từng khen rằng: ”Con cháu bọn ta cuối cùng vẫn không bằng được người trẻ
tuổi tài ba này.” Kẻ sĩ đương thời vì vậy mà quý mến Hí.
Trương Biểu dáng dấp phong đô uy nghiêm, lúc đầu danh vị ngang bằng
với Hí, sau làm đến Thượng Thư, nhận chức Trù Hàng Hậu tướng quân, chết trước
Hí. (Trình) Kỳ, (Dương) Thái đều mất sớm.
Hí cùng người trong huyện có tiến cử một người là Lý Mật. Tổ phụ
Mật là Quang từng làm Thái Thú Chu Đề, cha (Mật) mất sớm, mẹ họ Hà, cải giá
theo người khác. Mật nhờ tổ mẫu nuôi dưỡng cho đến lớn, nghiên cứu Xuân Thu Tả
truyện, đọc nhiều hiểu rộng, kiến thức uyên bác lại nhanh nhẹn mẫn tiệp giỏi
biện luận. Thờ tổ mẫu rất có hiếu, khi trông nom (tổ mẫu) đau ốm thì lén thở
dài rơi lệ, đêm ngày không cởi áo(21), ăn uống thuốc thang nhất nhất đều tự nếm
trước. Mệnh lệnh và lễ lạt ở bản quận (Mật) đều không đáp ứng. Châu mời làm
Tòng Sự Thượng Thư Lang, sau làm Đại tướng quân Chủ Bộ, rồi Thái Tử Tẩy Mã,
được sai sang sứ nước Ngô. Ngô Chủ hỏi Thục ngựa nhiều hay ít, (Mật) đáp: ”Của
công có thừa, dân gian tự đủ.” Ngô Chủ cùng quần thần bàn luận chuyện đạo
nghĩa, cho rằng địa vị của lợn là em người. Mật nói: ”Đúng ra phải là anh
người.” Ngô Chủ nói: ”Sao có thể là anh?” Mật đáp: ”Là anh nên cung đốn nuôi
dưỡng người ta đã bao ngày.” Ngô Chủ cùng quần thần đều khen hay. Sau khi Thục
mất, Chinh Tây tướng quân Đặng Ngải, nghe danh, mời (Mật) làm Chủ Bộ, gửi thư
gọi, muốn cùng gặp mặt mà Mật không chịu tới. Vì tổ mẫu tuổi cao, lòng dạ chỉ
chuyên chú vào việc chăm lo phụng dưỡng. Tấn Vũ Đế lập Thái Tử, gọi Mật làm
Thái Tử Tẩy Mã. Chiếu thư hạ xuống, quận huyện liền bức bách sai bảo (Mật lên
đường). Mật dâng thư rằng: ”Thân mang điềm triệu nguy nan, sớm gặp ưu phiền
hoạn nạn. Sanh vừa được sáu tháng, từ phụ đã qua đời. Sống mới được bốn năm.
dượng lại đoạt lòng mẹ. Tổ mẫu già nua, thương thần mồ côi non nớt đem về nuôi.
Thần lúc nhỏ lắm bệnh tật, chín tuổi chưa cứng cáp, cô khổ linh đinh. Đến khi
trưởng thành đã không còn chú bác, cũng chẳng có anh em. Của nhà sa sút, phúc
khí mong manh, muộn con thiếu cháu. Ngoài không có họ hàng gần gũi làm nên huân
nghiệp, trong thiếu cả thư đồng sau của đáp lời. Âu sầu cô độc, bóng treo vào
hình. Hơn nữa (tổ mẫu thần) vốn xác xơ sớm đeo bệnh tật, luôn ở trên giường, lệ
thuộc vào thuốc thang, chưa từng tách rời trừ bỏ được. Kíp đến khi thờ phụng
thánh triều, tắm gội giáo hoá sáng trong, trước có Thái Thú của thần xem xét mở
đường cho thần lên chức Hiếu Liêm, sau có Thứ Sử bản châu tiến cử cho thần giữ
chức Tú Tài. Thần vì không có người chăm nuôi (tổ mẫu) đã tạ từ không dám nhận.
Chiếu thư đặc cách ban xuống, trao cho thần chức Lang Trung, lại nhờ quốc ân,
phong thần làm (Thái Tử) Tẩy Mã, không chê là hèn mọn bần tiện cho thần đảm
đương hầu hạ Đông Cung. Nếu không có thần thì lấy đầu người lo công việc ở địa
phương về hồi báo. Thần đã soạn biểu văn, tạ không nhận chức. Nhưng chiếu thư
uy nghiêm, cật vấn thần lười biếng vô lễ. Quan lại ở quận huyện cũng bức hiếp
ép buộc, dục thần sớm lên đường. Ti sở địa phương đến tận cửa, nóng nảy như lửa
cháy. Thần những muốn tuấn chiếu ruổi rong (tới Kinh Sư) thì bệnh (của tổ mẫu)
hôm ấy liền trở nặng. Thần đành cẩu thả thuận theo tư tình, kêu xin thỉnh cầu
cho được không theo lời hứa. Việc tiến thoái của thần thật là khốn khó vậy. Cúi
nghĩ rằng thánh triều ta lấy đức hiếu mà trị thiên hạ, phàm người già lão đều
được đội ơn trên thương xót đến, huống chi thần cô đơn khổ sở, tình cảnh càng
thêm đặc biệt. Vả chăng, thần chỉ là kẻ sĩ kém cỏi của giả triều(22), trải qua
một chức quan nhỏ, trên đường hoạn lộ chẳng giữ được danh tiết. Nay chỉ như một
kẻ vong quốc tầm thường, nhỏ bé đến thấp hèn, mông ơn đột nhiên cất nhắc đề
bạt, được ưu ái mà lo sợ, rất đỗi bàng hoàng, há còn quanh co mà mong ngóng
điều gì khác? Chỉ có điều ngày dài mà vầng dương đã chiếu chốn non tây, (tổ mẫu
thần) hơi thở trầm trầm, mệnh người nhỏ nhoi ngắn ngủi, sớm chẳng lo được đến
chiều. Thần không có tổ mẫu sao có được ngày hôm nay. Tổ mẫu vắng thần, tất
cũng chẳng còn gì trong những tháng năm sau cuối. Bà cháu hai người số phận găn
kết vào nhau, vì thế chút chút chẳng dám bỏ đi xa. Thần năm nay bốn mươi bốn
tuổi, tổ mẫu già nua tuổi đã chín mươi sáu. Thế là ngày tháng để thần tận hết lòng
trung với bệ hạ còn dài mà thời gian để thần
báo ơn dưỡng dục chẳng còn bao
lâu nữa. Chim quạ tư tình(23), thần xin được bệ hạ khoan thứ mà săn sóc tổ mẫu
cho trọn vẹn. Nỗi đắng cay khổ sở của thần, nhị vị châu mục bá chủ cùng nhân sĩ
đất Thúc đều sáng suốt hiểu rõ, hoàng thiên hậu thổ cũng cùng chứng giám không
sai. Mong bệ hạ thương xót phận ngu hèn, thành toàn cho chí nguyện làm kẻ thảo
dân, gánh vác đạo hiếu trong những năm
tháng cuối của thần. Thần không hơn khuyển mã nguyện sống dâng đầu, chết kết cỏ
báo ơn!” Vũ Đế xem biểu nói: ”Mật không phải là người chỉ có danh mà thôi”, lại
khen là người chân thật thành khẩn, ban cho nô tì hai người, truyền cho quân
huyện lo lắng săn sóc đến việc ăn uông của tổ mẫu Mật. Khi tổ mẫu Mật chết,
đoạn tang, Mật giữ hàm Thượng Thư Lang, đảm nhiệm chức lệnh ở Ôn huyện thuộc Hà
Nội, dậy dỗ dân tình pháp luật rất nghiêm minh. Các vương hầu ở Trung Sơn mỗi
khi đi qua Ôn huyện tất đòi hỏi được cung phụng, là nỗi ưu tư của dân chúng và
quan lại địa phương. Kíp khi Mật đến, Trung Sơn Vương đi qua huyện muốn đòi hỏi
rơm cỏ củi đuốc. Mật trước dẫn tích (Hán) Cao Tổ về đất Bái, lấy lễ đối xử với
già trẻ, cung đốn cho quê hương, không chút phiền nhiễu, ”cúi nghĩ các vị minh
vương đều suy xét rõ khuôn phép của đạo hiếu, trước đã hiểu được lời khuyên răn
của tổ tiên, nhin ra lề lối của nước ta. Nay đang ca lại múa, yêu sách đòi hỏi
từ những thứ nhỏ nhặt, tôi chưa từng thấy mạng lệnh nào như vậy.” Từ đó về sau,
các vương đi qua (Ôn huyện) không dám phiền nhiễu nữa. Lũng Tây Vương Tư Mã Tử
Thư rất kính trọng Mật nhưng các nhà quyền quý khác thì rất sợ sự công trực
(của Mật). Mật rời chức vụ, về làm Đại Trung Chính(24) ở châu, tính cách ngay
thăng trung thực, không hề né tránh kiêng kỵ kẻ có quyền lực địa vị. Sau làm
trái phương lược của Tuân Úc(25), Trương Hoa(26) bị chuyển làm Hán Trung Thái
Thú, các vương phần lớn rất căm ghét. Được một năm Mật từ quan, lúc sáu mươi tư
tuổi thì mất.
Để lại trước tác mười thiên lý luận, An Đông tướng quân Hồ Hùng
cùng Hoàng Phủ Sĩ An đều khen ngợi.
Vào năm Diên Hi thứ tư, Hí soạn ra Quý Hán Phụ Thần Tán(27) theo
lối văn xưng tụng. Nay phần lớn những điều chép trong Thục Thư đều được nhắc
đến ở đó. Do vậy công hầu chết nếu chưa được truy thuỵ, sự việc còn hoài nghi
có chỗ xem xét rõ đầu mối mà không còn nghi ngờ vào thư tịch nữa. Những người
được Hí ngợi ca song không được chép thành truyện tôi(28) đều chú thích trần
thuật rõ đầu cuối ở bên dưới, để khả dĩ phảng phất biết được sự tích.
Xưa Văn Vương được ngợi ca nhờ đức sáng, Vũ Vương được ngợi ca nhờ
nghiệp dựng lên. Người làm chủ số mạng trong đời, lập thân hành đạo không phải
chỉ ở trong một lúc mà lại bởi mở mang nền móng, vun trồng sự nghiệp rực rỡ đến
mai sau. Trung hoa ta từ thời Hán mạt giềng mối vương đạo bỏ mất gốc rễ, anh
hùng hào kiệt cùng nhau quật khởi, đường lối thịnh vượng không thể hình thành,
mạng người như bùn đất. Ở vào thời thế ấy chủ ta vốn có lòng lo nghĩ xót
thương. Ban đầu từ Yên, Đại nêu gương nhân hiệp tiếng tăm rỡ ràng. Đường đi tự
Tề, Lỗ phong độ anh hùng khắp chốn lưu truyền. Sự nghiệp tạm gửi nơi Kinh, Dĩnh
lòng dân theo chủ hướng về. Trông nom cứu giúp đất Ngô, Việt kẻ hiền ngu nương
nhờ tin tức. Uy nghiêm phấn chấn vùng Ba, Thục vạn nhà rung động đón mời. Quân
binh hùng mạnh gồm Dong, Hán đầu giặc thu về tích còn đây. Cho nên có thể kế
tục điềm triệu ứng vào Cao Tổ, khôi phục hương hoả hoàng triều nhà Hán. Nhưng
kẻ ác hung tàn gian hiểm, nhiều lần chinh phạt chưa xong. Bởi vậy quân chính
nghĩa bến Mạnh Tân(29) lại đợi chờ bày trận trên đất Minh Điều(30).
Khó đoán việc bất ngờ, lộc trời có lúc
tận. Dù thu hút nhân tâm quy tụ về một mối, vạn quốc đều có kẻ theo về, đương
thời tuấn kiệt dìu dắt an định giang sơn, tận tâm sức mang trong mình đức sáng,
song những bậc uy nghi trác việt có thể thẩm xét (mà nêu danh) được. Nhân đó
bèn bầy tỏ hết phong độ tốt lành để đời sau được rõ. Lời ấy nói:
Gốc rễ Hoàng Đế còn để lại, thấm nhuần khắp bốn phương, đặc biệt ở
Trung Sơn(31), anh linh chung đúc lại, theo kỳ vọng sinh ra, như rồng cất mình
vút cao lên vượt đời thường. Trước lấy đất Yên đất Đại, làm bá đất Dự, làm chủ
đất Kinh. Ngô Việt phải nương nhờ, xa trông phong thái khẩn cầu kết minh. Gĩư
Ba, chiếm Thục, Dong Hán cùng theo. Khôi phục thứ tự của đất trời, mưu nghi an
định việc tế tự. Bước theo nền tảng, tiếp tục việc xưa, gieo đức tốt, để tiếng
thơm. Hoa Hạ cùng xưng tụng, làm bá trời tây, mở mang điềm lành cho thời thế
tới, trải qua chuyển vận đi đến chấn hưng - Tán Chiêu Liệt Hoàng Đế.
Trung Vũ xuất chúng tài ba. Dâng kế chỗ bến sông, dựa vào Ngô, nắm
lấy Thục, quyền biến của bản thân xác đáng với thời cuộc. Nhận di chiếu làm
chấp chính, sửa sang võ bị, sắp đặt điển chương, bày ra giáo hoá phẩm hạnh, lo
liệu đổi thay lề lối khiến kẻ hiền người ngu đều hết lòng đến quên cả thân
mình. Gĩư yên khắp trong nước, luôn luôn vào đất giặc, làm rạng rỡ uy phong.
Một lòng vì việc nước, hận chưa thoả ước mong - Tán Gia Cát Thừa Tướng.
Tư Đồ phong thái thanh cao, khi đàm luận khi bàn bạc, mở lòng
thương đến nhân quần, âm vang như tiếng ngọc khua - Tán Hứa Tư Đồ.
Quan, Trương hùng dũng, xuất thân giúp đời, dìu dắt vương sư, mạnh
mẽ oai hùng, che trở cho tả hữu, chuyển thân bay bổng như điện chớp. Vượt gian
nan giúp chúa thành đại nghiệp, công tích ngang Hàn, Cảnh, thanh danh đức độ kề
nhau. Đối với người không kể lễ, xét rõ được kẻ gian, thương nỗi coi nhẹ điều
lo nghĩ mà vì nước bỏ mình - Tán Quan Vân Trường, Trương Ích Đức.
Phiêu Kỵ quật khởi, liên kết các nơi, tập hợp thủ hạ, đứng đầu
Tam Tần(32), giữ vừng Đồng, Hà(33). Tổ
tông mưu tính cho triều đình mà bị nghi ngờ này nọ, để kẻ thù thừa cơ xích mích
nên ra nỗi binh bại nhà tan. Ngược đường về với đức, gởi gấm vào phượng, nương
tựa vào rồng - Tán Mã Mạnh Khởi. Dực Hầu cao mưu, lo liệu thời thế hưng suy,
phó thác chí lớn vào chân chủ, lúc thuận tòng khi thương thảo, vừa toan tính đã
định ra sách lược, nhìn sự việc biết huyền cơ - Tán Pháp Hiếu Trực.
Quân Sư tài giỏi, ngời ngời phong độ thanh cao, dốc hết vận số vì
minh chủ, trung thành từ tận trong tâm, chỉ nghĩa ấy đã đủ để tôn sùng, huống
hồ báo đức quên mình - Tán Bàng Sĩ Nguyên.
Tướng Quân đôn hậu hào hùng, bẻ núi cao, vượt gian khó, dựng lên
huân lao lập thành sự nghiệp, chính là cốt cán của một thời - Tán Hoàng Hán
Thăng.
Chưởng Quân thanh thao cần kiệm, chẳng theo lề lối ngày thường, lời
thẳng thắn chỉ lo cho việc nươc, dân vẫn nhớ đến phép tắc của ngài - Tán Đổng
Âú Tể.
An Viễn ý chí cương cường, nghi ngơi vẫn còn hiển hách, coi nhẹ tài
vật thành tích lớn lao, gắp khó khăn chẳng sờn lòng, lấy ít thắng nhiều, giữ
tròn sự nghiệp một phương xa - Tán Đặng Khổng Sơn.
Khổng Sơn tên là Phương, người Nam Quận. Làm Kinh Châu Tòng Sự rồi
theo Tiên Chủ vào Thục. Đất Thục được bình định, ra làm Kiện Vị Chúc Quốc Đô
Úy, nhân khi đổi tên các quận chuyển làm Chu Đề Thái Thú rồi được chọn làm An
Viễn Tướng Quân, Trù Hàng Đô Đốc đóng ở huyện Nam Xương. Chết năm Chương Vũ thứ
hai. Việc làm bị thất truyền nên không viết thành truyện.
Dương Uy là bậc tài năng, thở than văn vũ, gánh vác quốc sự, sửa
sang chức trách, vui vầy đặt ra lề lối luận đàm, mưu toan việc kinh thương lại
có tài thực hiện, có nghĩa lý, biết thứ tự - Tán Phí Tân Bá.
Tân Bá tên là Quan, người
huyện Minh quận Giang Hạ. Mẹ Lưu Chương là cô họ Quan. Chương lại gả con gái
cho Quan. Vào năm Kiến An thứ mười tám, Quan theo quân Lý Nghiêm ra chống Tiên
Chủ ở Miên Trúc, rồi theo Nghiêm cùng ra hàng. Tiên Chủ bình định Ích Châu, bái
Quan làm Tỳ Tướng Quân, sau làm Ba Quận Thái Thú, rồi Giang Châu Đô Đốc. Năm
Kiến Hưng nguyên niên (Quan) được phong Đô Đình Hầu, thêm chức Chấn Uy tướng
Quân. Quan giỏi giao tiếp. Đô Hộ Lý Nghiêm tính cách kiêu ngạo tự cao. Hộ Quân
Phụ Khuông tuổi tác chức vị ngang hàng với Nghiêm mà Nghiêm không chịu thân
gần. Quan kém Nghiên hơn hai mươi tuổi nhưng thường cùng Nghiêm thân cận như
người cùng bối phận. Năm ba mươi bảy tuổi chết. Việc làm bị thất truyền nên
không viết thành truyện.
Truân Kỵ giữ vững lòng xưa, khi tiết bền chắc chẳng đổi dời. Tới
lúc theo về nghe mạng lệnh tận tâm trù liệu cho thế nhân, chi dùng trong quân
được cậy nhờ, giỏibiện bác, giỏi lo toan - Tán Vương Nghi Văn.
Thượng Thư ưa chuộng thanh cao, sửa việc làm tự tu thân, nâng ý chí
giữ đạo nghĩ, thưởng thức văn học điển chương, hoà theo phong độ cao cao cũ,
tranh đua tiếng hiền với cổ nhân - Tán Lưu Tử Sơ.
An Hán chứa chất thuận hoà, vừa là thân nhân vừa là khanh khách,
đương thời được kính lễ chính vì địa vị lương thần đó - Tán My Tử Trọng.
Thiếu Phủ cẩn trọng sửa mình, Hồng Lư sáng trong chân thật, Gián
Nghi ẩn thân hành sự, Nho Lâm hiểu rõ thiên văn. Tuyền truyền bày ra giáo hoá,
người góp công kẻ dẩn đầu -Tán Vương Nguyên Thái, Hà Ngạn Anh, Đỗ Phụ Quốc(34),
Chu Trọng Thực.
Vương Nguyên Thái tên là Mưu, người Hán Gia, đầy đủ dung mạo tiết
tháo tài năng. Thời Lưu Chương làm Ba Quận Thái Thú rồi về châu làm Trị Trung
Tòng Sự.Tiên Chủ bình định Ích Châu, lĩnh chức Mục, dùng (Mưu) làm Biệt Gía.
Đến Khi Tiên Chủ lên làm Hán Trung Vương lấy những kẻ sĩ đất lão luyện đất Kinh
Sở là Lại Cung ở Linh Lăng làm Thái Thường, Hoàng Trụ ở Nam Dương làm Quang Lộc
Huân, Mưu làm Thiếu Phủ. Đầu những năm Kiến Hưng, (Mưu) được ban tước Quan Nội
Hầu, sau kế nhiệm Lại Cung làm Thái Thường. Cung, Trụ, Mưu việc làm trong đời
đều thất truyền nên không chép thành truyện. Con trai Cung là Quăng làm Tây Tào
Lệnh Sử phủ Thừa Tướng, theo Gia Cát Lượng ra Hán Trung, chết khi còn trẻ.
Lượng rất tiếc thương, viết thư cho Trưởng Sử Tham Quân lưu lại phủ Thừa Tướng
là Trương Dụê, Tưởng Uyển rằng: ”Lệnh Sử Lại Quăng chết, Duyện Chúc Dương Ngung
mất dều là tổn hại to lớn của triều đình.” Ngung cũng là người Kinh Châu. Về
sau Đại Tướng Quân Tưởng Uyển hỏi Trương Hưu rằng: ”Quận Hán Gia thời trước có
Vương Nguyên Thái, nay có ai kế tục chăng?” Hưu đáp: ”Đạt đến như Vương Nguyên
Thái, trong cả châu không tìm được người kế tục, huống gì một quận nhỏ bé này!”
Xem thế đủ thấy Mưu được kính trọng lắm lắm vậy. Tương Dương Ký chép: Dương
Ngung tự Tử Chiêu, là bà con đồng tộc với Dương Nghi, vào Thục làm Ba Quận Thái
Thú rồi Chủ Bộ cho Thừa Tướng Gia Cát Lượng. Lượng thường tự mình tra xét sổ
sách. Ngung thẳng thắn vào can rằng: ”Thiết lập việc cai trị cần có quy chế,
trên dưới không thể lấn át lẫn nhau. Xin Minh Công lấy việc sắp đặt trong một
gia đình làm thí dụ mà xem. Nay có người sai khiếnđầy tớ lo liệu việc cày cấy,
tỳ nữ coi sóc thổi nấu, con gà phụ trách báo sáng, con chỏtong coi canh trộm,
con trâu đảm nhiệm chở hàng, con ngựa lặn lội đường xa. Việc nhà không có gì bỏ
phế, mọi sự cần thiết đều đủ cả. Ung dung kê cao gối mà nằm, ăn uống thong thả
đường hoàng. Bỗng một ngày, (người đó) muốn tự mình làm hết tất cả mọi chuyện
trong nhà, không chịu suy xét mà giao phó công việc. Tất toàn thân mệt mỏi vì
những chuyện nhỏ nhặt, dáng vẻ nhọc nhăn, thần trí suy nhược mà cuối cùng cũng
không hoàn thành được việc nào. Nào phải vì tài nằng người ấy không bằng đầy tớ,
nô tỳ, gà chó mà bởi sai lầm ở phương thức làm chủ gia đình vậy. Vì thế cổ nhân
có câu rằng ngồi mà luận đạo ấy là Tam Công, đứng ra làm việc ấy là Sĩ Đại
Phu.Xưa Bích Cát(35) không lo đạo lý ngang ngược gây chết người mà đi lo trâu
thỏ dốc. Còn Trần Bình(36) không nguyên xem đến số sách lương thảo tiền bạc mà
bảo rằng vốn sẵn đã có người trông coi. Như thế quả thật là đã thông suốt ở chỗ
phân chia cấp bậc trong quy chế vậy. Nay Minh Công lo việc nước mà tự mình tra
xét từ sổ sách trở đi, mồ hôi đổ cả ngày, không phải cũng là qía vất vả sao!”
Lượng nhận lỗi, sau đề cử Ngung làm Đông Tào Chúc Điển. Ngung chết, Lượng rơi
lệ khóc ba ngày.
Hà Anh Ngạn tên là Tông, người huyện Bì thuộc Thục Quận. Thờ Nhậm
An ở Quảng Hán làm thầy, nghiên cứu tinh tường cái học của An. Học chung một
thầy với Đỗ Quỳnh mà danh tiếng thì hơn hẳn. Thời Lưu Chương làm Kiện Vi Thái
Thú. Tiên Chủ bình định Ích Châu, lĩnh chức Mục, mời (Tông) làm Tòng Sự Tế Tửu,
sau (Tông) viện dẫn Đồ, Sấm khuyên Tiên Chủ mau chóng xưng tôn hiệu. Tiên Chủ
lên ngôi xong, thăng (Tông) làm Đại Hồng Lư. (Tông) chết trong những năm Kiến
Hưng, việc làm bị thất truyền nên không viết thành truyện. Con Tông là Song tự
Hán Ngẫu, cười nói lanh lẹ khôi hài, có phong độ của Thuần Vu Khôn, Đông Phương
Sóc. Làm Trưởng ở huyện Song Bách, mất sớm.
Xa Kỵ cứng cỏi giỏi giang mà chỉ hiển lộ tình thân thiết, lấy yếu
quản mạnh, chẳng chịu thua cảnh nguy nan - Tán Ngô Tử Viễn.
Tử Viễn tên là Nhất, người Trần Lưu. Theo Lưu Yên vào Thục. Thời
Lưu Chương làm Trung Lang Tướng, thống lĩnh quân binh ra chống Tiên Chủ ở Phù
Thành rồi ra hàng. Tiên Chủ bình định được Ích Châu, lấy Nhất làm Hộ Quân Thảo
Nghịch Tướng Quân, lại thu em gái Nhất làm phu nhân. Năm Chương Vũ nguyên niên,
Nhất làm Quan Trung Đô Đốc. Năm Kiến Hưng thứ tám cùng Nguỵ Diên xâm nhập địa
phận Nam An, đánh bại tướng Nguỵ Phí Dao(37), được chuyển làm Đình Hầu rồi
phong thăng lên thành Cao Dương Hầu, Tả Tướng Quân.Năm (Kiến Hưng) thứ mười
hai, Thừa Tướng Lượng chết, (Hậu Chủ) sai Nhất cai quản Hán Trung, chức Xa Kỵ
Tướng Quân, ban cho giả tiết, lĩnh chức Ung Châu Thứ Sử, phong lên Tả Dương
Hầu. Năm (Kiến Hưng) thứ mười lăm chết. Việc làm bị thất truyền vì thế không
chép thành truyện. Em họ Nhất là Ban, tự Nguyên Hùng, con trai viên phó quan
của Đại Tướng Quân Hà Tiến năm xưa là Ngô Khuông. Nổi tiếng vì hào hiệp, địa vị
quan chức thường tương đương với Nhất. Thời Tiên Chủ làm Lĩnh Quân. Đến thời
Hậu Chủ dần đần thăng lên đến Phiêu Kỵ Tướng Quân, được ban giả tiết, tước
phong Miên Trúc Hầu.
An Hán đứng đầu cõi nam, đánh giặc chấn động quê xưa, dẹp sạch cỏ
dại um tùm, duy chỉ phô bày phép tắc. Biến đổi khắp vùng Man, Bộc(38), giúp cho
quốc dụng hùng cường - Tán Lý Đức Ngang.
Phụ Hán suy đoán mẫn tiệp, đã khéo léo lại thông minh, qua lời nói
xét sâu xa, hỏi đúng chỗ đáp rõ ràng, giúp đời phúc lộc tốt lành - Tán Trương
Quân Tự.
Trấn Bắc nghĩ suy thấu đáo, trù tính vạch vẽ đúng đường, dẫn dắt
vương sư tránh điều ô uế, thuận thế sự mà thành thứ tự. Hết lòng gánh vác mặt
đông, vận số cuối cùng chẳng hanh thông, thương thay chí lớn chịu đày cõi xa -
Tán Hoàng Công Hoàng.
Việt Kỵ chỉ biết lòng trung, ý khí nghiêm trang trong lòng cung
kính, lĩnh chức nội ngoại chỉ nhớ việc công chẳng nhớ chuyện riêng - Tán Dương
Quý Hưu.
Chinh Nam khoan dung thận trọng, Chinh Tây gánh vác trung trinh, là
kẻ sĩ tinh tuyển một thời, là mãnh tường mạnh mẽ cương liệt - Tán Triệu Tử
Long, Trần Thúc Chí.
Thúc Chí tên là Đáo, người Nhữ Nam, đi theo Tiên Chủ từ ở Dự Châu.
Danh vị thường dưới Triệu Vân song cũng được khen là người trung dũng. Đầu
những năm Kiến Hưng quan chức đến Vĩnh An Đô Đốc, Chinh Tây TướngQuân, được
phong Đình Hầu.
Trấn Nam thô Hào ngay thẳng, Giám Quân trung hậu hơn đời, cùng nhau
gánh vác việc quân, đảm đương từ ngoài biên giới - Tán Phụ Nguyên Bật, Lưu Nam
Hoà.
Phụ Nguyên Bật tên là Khuông, người Tương Dương, theo Tiên Chủ vào
Thục. Khi Ích Châu đã bình định, làm Ba Quận Thái Thú. Trong những năm Kiến
Hưng đổi thành Trấn Nam, Hữu Tướng Quân, phong Trung Hương Hầu.
Lưu Nam Hoà tên là Ung, người ở Nghĩa Dương, thao Tiên Chủ vào
Thục. Khi Ích Châu đã bình định, làm Giang Dương Thái Thú. Trong những năm Kiến
Hưng dần dần được thăng làm Giám Quân, Hậu Tướng Quân, ban tước Quan Nội Hầu
rồi chết. Con là Thức nối nghiệp. Con thứ là Vũ, giỏi văn học, danh tiếng ngang
với Phàn Kiến, quan cũng đến Thượng Thư.
Tư Nông bản chất tài ba, tỏ bày điển chương đúng phép, mài giũa văn
từ diễm lệ rạng rỡ vinh diệu lời lời - Tán Tần Tử Sắc.
Chánh Phương vâng theo di mệnh, dự nghe phép tắc mai sau, chẳng
tuyên dương không cùng nói, riêng dựng tâm tư, đương thời người ruồng bỏ, sự
nghiệp gánh vác để dở dang - Tán Lý Chánh Phương.
Văn Trường cứng cỏi vụng về, nhận lệnh giữa lúc nguy nan, phán đoán
chỗ quan yếu, chế ngự mặt bên ngoài, canh giữ biên giới bảo vệ quốc thổ.Khổ vì
không hoà hợp chẳng thuận thảo, quên lễ tiết nói lời xằng. Ghét cái kết cục mà
thương cho thửơ ban đầu - Tán Nguỵ Văn Tràng.
Uy Công nóng nảy hẹp hòi, việc làm khác với thường nhân. Thong dong
tất kế tục được thế thứ, bức bách ắt tốn hại đến bản thân. Bỏ thuận tòng nên
thu tai hoạ, đổi thay lớn chính vì như thế - Tán Dương Uy Công.
Quý Thường lương thiện thành thật, Văn Kinh siêng năng hiền lành,
Sĩ Nguyên nói lời khuyên răn, Xử Nhiên hiểu biết sách lược, Khổng Hưu, Văn
Trường có trí tuệ có tài ba, chí hướng rỡ ràng khắp nơi, thanh dự lưu truyền
đất Sở - Tán Mã Quý Thường, Vệ Văn Kinh, Hàn Sĩ Nguyên, Trương Xử Nhân, Ân
Khổng Lâm, Tập Văn Trường.
Văn Kinh, Sĩ Nguyên tên thật, việc làm cùng quê quán đều đã bị thất
truyền.
Xử Nhân vốn tên là Tồn, người Nam Dương. Làm Kinh Châu Tòng Sự rồi
tuỳ tùng Tiên Chủ vào Thục, theo quân đi về phía nam đến tận Lạc Thành, được
lấy làm Quảng Hán Thái Thú. Tồn vốn không phục Bàng Thống. Thống trúng tên
chết, Tiên Chủ cất lời khên ngợi than tiếc. Tồn nói: ”Thông tuy tận trung đáng
tiếc thương, nhưng (khóc thương đến thế) là trái với phép tắc đạo nghĩa.” Tiên
Chủ giận nói: ”Thông bỏ mình để làm trọn đạo, đổi thay (lễ tiết) một chút thì
có sai gì?” Bèn miễn quan chức của Tồn, chẳng bao lâu sau, Tồn mắc bệnh chết.
Việc làm bị thất truyền vì thế không chép truyện.
Khổng Hưu tên là Quan, làm Kinh Châu Chủ Bộ, Biệt Gía Tòng Sự thấy
chép ở Tiên Chủ truyện nhưng không rõ quê quán ở đâu.
Văn Tường tên là Trinh, người Tương Dương, theo Tiên Chủ vào Thục,
trải qua chức Lệnh ở các huyện Lạc, Bì rồi làm Quảng Hán Thái Thú. Việc làm bị
thất truyền. Con là Trung, làm quan đến chức Thượng Thư Lang.
Tương Dương Ký chép: Tập Trinh phong độ khoáng đạt, giỏi đàm luận,
danh tiếng gần như Bàng Thống mà lại là người thân của Mã Lương. Con là Trung
cung là người nổi tiếng. Con Trung là Long, làm Bộ Binh Hiệu Uý, Chưởng Hiệu Bí
Thư.
Quốc Sơn dáng dấp tốt lành, Vinh Nam tâm tình chìm đắm; Thịnh Hành,
Thừa Bá nói lời tâm phế hợp thời; Tôn Đức cương quyết mạnh mẽ, Vĩnh Nam lòng
luôn chuyên nhất; Đức Tự, Nghĩa Cường chí hùng khí mạnh. Chỉnh tề uy nghi tu
chí, đất Thục ngát ngát hương bay - Tán Vương Quốc Sơn, Lý Vĩnh Nam, Mã Thịnh
Hành, Mã Thừa Bá, Lý Tồn Đức, Lý Vĩ Nam, Cung Đức Tự, Vương Nghĩa Cường.
Quốc Sơn tên là Phủ, người đất Quỳ thuộc Quảng Hán, để lại lời nghi
luận rằng có lòng nhân. Thời Lưu Chương, làm Thư Tá ở châu, Sau khi Tiên Chủ
bình định đất Thục, ra làm Lệnh ở Miên Trúc rồi trở về Kinh Châu làm Nghị Tào
Tòng Sự. Theo Tiên Chủ đi đánh Ngô, gặp nạn khi quân thua ở Tỷ Quy. Con Phủ là
Hữu, có phong thái của cha, làm đến Thượng Thư Hữu Tuyển Lang.
Vĩnh Nam tên là Thiệu, cũng là người ở đất Quỳ quận Quảng Hán. Sau
khi Tiên Chủ bình định đất Thục, làm Thư Tá Tòng Sự ở châu. Năm Kiến Hưng
nguyên niên được Thừa Tướng Lượng mời làm Tây Tào Duyện. Khi Lượng đi đánh
phương Nam, để Thiệu lưu lại làm Trị Trung Tòng Sự, Thiệu chết cùng năm ấy.
Hoa Dương Quốc Chí chép: Anh Thiệu là Mạc, tự Hán Nam. Thời Lưu
Chương làm Trưởng ở Ngưu Bính. Khi Tioên Chủ lĩnh chức Mục, (Mạc) làm Tòng
Sự.Vào tiết Nguyên Đán có lệnh bày tiệc rượu. Mạc được lên yết kiến, bèn trách
Tiên Chủ rằng: ”Chấn Uy(39) nghĩ Tướng Quân là họ hàng gan ruột mới uỷ nhiệm
việc đánh giặc cho. Công việc cơ bản chưa có kết quả, kẻ thù đầu sỏ chưa bị
diệt trừ. Vậy mà Tướng Quân vượt lên giành lấy châu này, rất là không thích hợp
vậy.” Tiên Chủ nói: ”Biết rằng ta không thích hợp, sao không giúp (Lưu
Chương)?” Mạc đáp: ”Chẳng phải là không dám đâu, chỉ vì lực không đủ đấy thôi.”
Các quan muốn giết (Mạc) nhưng Gia Cát Lượng xin cho, được miễn tội. Rất lâu
sau lại làm Kiện Vi Thái Thú, Tham Quân phủ Thừa Tướng rồi làm An Hán Tướng
Quân. Năm Kiến Hưng thứ sáu, Lương dẫn quân tây chinh. Mã Tắc ở tiền tuyến bại
trận. Lượng muốn đem giết. Mạc can rằng: ”Tần tha Mạnh Minh thì làm Bá ở Tây
Nhung. Sở giết Tử Ngọc thì hai đời không tranh đua nổi”, làm trái ý Lượng, phải
quay về Thục. Năm (Kiến Hưng) thứ mười hai, Lượng chết. Hậu Chủ mặc áo trắng lộ
ý đau thương suốt ba ngày. Mạc dâng sớ rằng: ”Trọng thần như Lộc, Hoắc, Vũ (40)
chưa chắc ôm lòng làm phản tặc. Hiếu Tuyên(41) cũng không thích làm bậc quân
chủ sát hại công thần. Bất qúa thần tử thì sợ bị ức hiếp, quân vương thì ngại
(bày tôi) có oai thế, vì vậy mầm mống gian dối mới phát sinh. Lượng tự nắm giữ
hùng binh, như hổ chực sói rình. Ngũ đại(42) lại không có ai ở ngoài biên giới,
thần vẫn thầm lo. Nay Lượng chết, tông tộc được bào toàn, vùng Tây Nhung tin
tức lại yên bình, trên dưới đều nên mừng mới phải.” Hậu Chủ giận, sai hạ ngục
rồi giết.
Thịnh Hành tên là Huân, thừa Bá tên là Tế, đều là người Lãng Trung
quận Ba Tây. Huân vào thời Lưu Chương làm Thư Tá ở châu. Khi Tiên Chủ bình định
xong đất Thục, (Huân) được mời làm Tả Tướng Quân Chúc, sau chuyên sang làm Biệt Gía Tòng Sự ở châu
rồi chết. Tế làm Công Tào cho Thái Thú Trương Phi, được Phi tiến cử với Tiên
Chủ, làm Thượng Thư Lang. Trong những năm Kiến Hưng làm Tòng Sự Duyện ở phủ
Thừa Tướng, sau được thăng làm Quảng Hán Thái Thú rồi lại về (phủ Thừa Tướng)
làm Tham Quân. Sau khi Lượng chết, (Tế) lên làm Thượng Thư. Huân, Tế đều là
người nhờ tài năng mà vinh hiển, nhưng khiến người trong xóm trong châu tin phục
thì không bằng Diêu Trụ. Trụ tự Tử Tự, cũng là người Lãng Trung. Khi Tiên Chủ
bình định Ích Châu, (Thường) làm Công Tào Thư Tá. Năm Kiến Hưng nguyên niên làm
Quảng Hán Thái Thú. Thừa Tướng Lượng đi lên phía bắc giữ Hán Trung, lấy Thường
làm Duyện, coi là kẻ sĩ văn võ gồm tài, khen ngợi rằng: ”Việc trung thành lợi
nước không gì bằng tiến cử hiền tài, tiến cử hiền tài là việc quan trọng nhất
trong mọi sự vụ. Nay Diêu Duyện chưía chất mạnh mẽ lẫn ôn hoà, có thể rộng dùng
ở cả hai ban văn võ, đủ để nói là người uyên bác cao thượng vậy. Trong các bậc
phó quan hiếm gặp chuyện thế này, đúng là chỗ để gửi gắm ký thác niềm mong
đợi.” Thăng Thường làm Tham Quân. Sau khi Lượng chết, Thường dần dần được thăng
lên Thượng Thư Bộc Xạ. Đương thời mọi người kính trọng là bậc chân thành trung hậu mà chín chắn. Chết vào năm
Diên Hi thứ năm, sau khi bài Tán này được viết ra.
Tôn Đức tên là Phúc, người huyện Phù quận Tử Đồng. Sau khi Tiên Chủ
bình định Ích Châu làm Thư Tá, rồi Tây Sung Quốc Trưởng, sau chuyển làm Thành
Đô Lệnh. Năm Kiến Hưng nguyên niên được thăng thành Ba Tây Thái Thú, giữ chức
Giang Châu Đốc, Dương Uy Tướng Quân. Sau về triều làm Thượng Thư Bộc Xạ, phong
Bình Dương Hầu. Đầu những năm Diên Hi, Đại Tướng Quân Tưởng Uyển đem quân ra
Hán Trung, (Phúc) lại được dùng làm Tiền Giám Quân lĩnh hàm Tư Mã rồi chết.
Ích Bộ Kỳ Cựu Tạp Ký chép: Gia Cát Lượng bệnh nặng ở Vũ Công. Hậu
Chủ sai Phúc ra thăm nom phục thị, nhân đó hỏi đại kế của nhà nước. Phúc đến,
tuyên đọc mọi thánh chỉ, nghe lời Lượng dặn bảo, đến khi từ biệt đi được mấy
ngày bổng nhớ lại vẫn chưa hết chỗ hoài nghi, bèn lại cưỡi ngựa rong ruổi trỏ
về yết kiến Lượng. Lượng bảo Phúc rằng: ”Cô biết ngài quay lại là có ý gì. Mấy
hôm trò chuyện vừa rồi, tuy trao đổi suốt ngày song vẫn có chỗ chưa nói tới.
Ngài đi rồi nhất định sẽ quay lại để nghe. Điều ngày muốn hỏi, Công Diễm là
thích hợp vậy.” Phúc tạ rằng: ”Lúc trước đúng là sơ thất không khẩn cầu hỏi ý
Công, ví thử sau khi Công trăm tuổi, ai có thể gánh vác được đại sự? Vì thế
phải vội vàng trở lại. Xin lại được hỏi, sau Tưởng Uyển, ai có thể đảm đương
được?” Lượng đáp: ” Văn Vĩ có thể nối tiếp vào.” Lại hỏi thêm sau đấy đến ai.
Lượng không trả lời. Phúc trở về theo ý (Lượng) sai khiến mà tâu lên. Phúc là
người tinh thông kiên thức, quyết đoán mạnh mẽ, gắng gỏi làm việc. Con Phúc là
Tương, tự Thúc Long, cũng nổi tiếng, làm quan đến chức Thượng Thư Lang, Quảng
Hán Thái Thú.
Vĩ Nam tên là Triêu, là anh của Vĩnh Nam. Làm Công Tào ở quận rồi
được đề cử làm Hiếu Liêm, sau ra làm Lệnh ở Lâm Cung. Được gọi về triều lĩnh
chức Biệt Gía Tòng Sự. Theo Tiên Chủ sang đông đánh Ngô, chết năm Chương Vũ thứ
hai ở Vĩnh An.
Ích Bộ Kỳ Cựu Tạp Ký chép: Triêu lại còn có một người em khác, mất
sớm. Ba anh em đều có danh vọng tài năng, người đương thời gọi là Lý Thị Tam
Long.
Hoa Dương Quốc Chí chép: Quần hạ dang sớ tôn Tiên Chủ làm Hán Trung
Vương, bài sớ là do Triêu viết.
Thần Tùng Chi xét: (Ích Bộ) Kỳ Cựu Ký lấy Triêu, Thiệu và người mất
sớm nọ làm Tam Long, thật ngạo mạn khinh nhờn quá lắm, không thể coi là thật
được.
Đức Tự tên là Lộc, người An Hán quận Ba Tây. Tiên Chủ bình định Ích
Châu, lấy (Lộc) làm Quận Tòng Sự Nha Môn Tướng. Năm Kiến Hưng thứ ba làm Việt
Tuyển Thái Thú, theo Thừa Tướng Lượng đi đánh phương nam, bị người Man hai
chết, lúc ấy mới ba mươi mốt tuổi. Em là Hành, trong những năm Cảnh Diệu làm
Lĩnh Quân.
Nghĩa Cường tên là Sĩ, người huyện Thê quận Quảng Hán, là anh họ
của Quốc Sơn. Khi Tiên Chủ vào Thục, (Sĩ) được đề cử làm Hiếu Liêm, sau làm
Trưởng ở Phù Tiết rồi được thăng Nha Môn Tướng, ra làm Đãng Cừ Thái Thú, rồi lại
đổi làm Kiện Vi Thái Thú. Thừa Tướng Lượng nam chinh, lấy Sĩ làm Ích Châu Thái
Thú, cùng đi đánh mặt nam, bị người Man hại chết.
Hưu Nguyên khinh địch, hoạ hại vô cùng huỷ hoại thời thế, Văn Tiến
phẩm cách kiên cường, cùng nhau trong cơn nghiêng ngả, hoạn nạn lại sinh người,
chí lớn càng rực rỡ - Tán Phùng Hưu Nguyên, Trương Văn Tiến.
Hưu Nguyên tên là Tập, người Nam Quận, theo Tiên Chủ vào Thục. Khi
Tiên Chủ sang đông đánh Ngô, Tâp làm Lĩnh Quân, chỉ huy tướng sĩ, đại bại ở Hào
Đình.
Văn Tiến tên là Nam, cũng từ Kinh Châu theo Tiên Chủ vào Thục. Làm
Lĩnh Quân theo Tiên Chủ đi đánh Ngô, chết chung với Tập. Lúc ấy còn có Phó
Dung, người ở Nghĩa Dương. Tiên Chủ lui binh, Dung ở lại đoạn hậu cự địch, binh
sĩ chết hết, tướng Ngô gọi bảo Dung hàng. Dung chửi: ”Chó Ngô. Lam gì có tướng
nhà Hán đầu hàng!” Rồi chiến đấu cho đến chết.Con (Dung) là Thiêm được bái làm
Tả Trung Lang, sau làm Quan Trung Đô Đốc, vào năm Cảnh Diệu thứ sáu lại nhận
lệnh giữa lúc nguy nan. Người đời bàn luận khen rằng cha con nối đời trung
nghĩa.
Thục Ký chép Tấn Vũ Đế chiếu viết rằng: ”Tướng Quân nước Thục
là Phó Thiêm, lúc xưa trước của thành
chống cự quan quân, đến chết đầu không ngoảng lại. Cha Thiêm là Dung lại vì Lưu
Bị mà chết trận. Thiên hạ đều khen giỏi, há phải vì phân chia đây đó mà đánh
giá khác đâu.” Con Thiêm là Trứ Và Mộ, sau chìm đắm vào Hề Quan(43) bị miễn làm
thứ dân.
Giang Dương cương cường chính đính, dựng nên tiết nghĩa sáng trong.
Tướng sĩ cùng gặp giặc, giữ thân chẳng chịu khuất, một mình đánh một trận, bỏ
mạng giữa trận tiền - Tán Trình Quý Nhiên.
Quý Nhiên tên là Kỳ, người Lãng Trung quận Ba Tây. Thời Lưu Chương
làm Trưởng ở Hán Xương. Trong huyện có tộc người Tung, dong giống mạnh mẽ cứng
cỏi, xưa vốn được Cao Tổ an định ở Quan Trung. Ba Tây Thái Thú Bàng Hi thấy thiên
hạ đang lúc phiền phức nhiễu loạn, các quận nên có quân đội để phòng vệ bèn tập
hợp phần nhiều (người tộc Tung) làm Bộ Khúc(44). Có người dem pha chuyện ấy với
Chương, kể rằng Hi muốn làm phản. Chương thầm nghi hoặc. Hi biết tin, rất sợ,
toan tính kế sách tự giữ mình. Sai con Kỳ là Úc ban bố mệnh lệnh, cất quân tự
cứu. Kỳ bảo rằng: ”Quận tập hợp Bộ Khúc, vốn không phải là làm phản, tuy có kẻ
vu cáo hãm hại nhưng quan trọng yếu nhất vẫn là hết lòng thành thực; Nếu như tỏ
ra sợ hãi, nhân đó mang lòng khácthì có sai gì với tin tức ở kinh kỳ.” Lại cũng
bảo Úc rằng: ”Ta chịu ơn của châu, nên vì Châu Mục tận hết tiết nghĩa. May là
quan chức trong quận, nên vì Thái Thú dốc toàn sức lực. Không nên vì ta mà mang
lòng này khác.” Hi sai người bảo Kỳ rằng: ”Con ngươi đang ở trong quận, nếu
không chịu nghe theo Thái Thú, gia đình sẽ gặp tai hoạ.” Kỳ nói:
”Xưa Nhạc Dương(45) làm tướng, uống canh thịt con, không phải là
không có tình phụ tử mà vì đại nghĩa đấy
thôi. Nay dù đem canh thịt con ta đến, tất ta cũng uống thôi.” Hi biết Kỳ ắt
chẳng vì mình, sau kể lể tạ tội sâu sắc với Chương nên không bị bắt lỗi. Chương
nghe biết chuyện, thăng Kỳ làm Giang Dương Thái Thú. Tiên Chủ lĩnh chức Ích
Châu Mục, vời (Kỳ) làm Tòng Sự Tế Tửu. Sau Kỳ theo Tiên Chủ đi đánh Ngô. Gặp lúc
đại quân công nghiẹp thất bại, (Kỳ) đi ngược sông mà quay về, có người bảo
rằng: ”Quân đuổi theo đã tới, bỏ thuyền mà đi cho mau thì mới có thể thoát
được.” Kỳ nói: ” Ta ở trong quân, chưa từng gặp địch mà bỏ chạy, huống chi giữa
lúc theo Thiên Tử gặp nguy nan!” Quân đuổi theo bắt kịp thuyền Kỳ. Kỳ tự cầm
kích ra chiến đấu, thuyền địch vây kín xung quanh cùng đến đánh. Kỳ tử trận.
Công Hoằng sinh sau, trác tuyệt hơn đời ở điều tinh tế, tuổi mới
hai mươi sao đành yểu mạng, chẳng lộ tài năng lộ buồn thương - Tán Trình Công
Hoằng
Công Hoằng tên là Kỳ(46), con của Quý Nhiên.
Tự cổ thần tử chốn đi, người bị bức bách thì có lễ, người vi chức
quan thì bị khinh, song đều không phải bậc có đức lớn. Làm tan nát đương cứu
giúp, bội phản rồi bỏ chạy, tự cắt đứt với người, gây cười khắp hai nước - Tán
My Phương, Sĩ Nhân, Hác Phổ, Phan Tuấn.
My Phương tụ Tử Phương, người Đông Hải, làm Nam Quân Thái Thú. Sĩ
Nhân tự Quân Nghĩa người Quang Dương, làm Tướng Quân, đóng ở Công An, là bộ
thuộc của Quan Vũ, cùng Vũ có thù oán, làm phản đón Tôn Quyền.Hác Phổ tự Tử
Thái, người Nghĩa Dương. Tiên Chủ từ Kinh Châu vào Thục, lấy Phổ làm Thái Thú
Linh Lăng, mắc mưu tướng Ngô Lã Mông, mỏ thành ra bái yết Mông. Phan Tuấn tụ
Thừa Minh, người Vũ Lăng. Tiên Chủ vào Thục, dùng Tuấn làm Kinh Châu Trị Trung,
lưu lại coi sóc công việc trong châu, cũng có bất hoà với Quan Vũ. Tôn Quyền
đánh úp Vũ, Tuấn bèn hàng Ngô. Phổ làm quan (ở nước Ngô) đến Đình Uý, Tuấn đến
Thái Thường, được phong Hầu.
Ích Bộ Kỳ Cựu Tạp Ký chép: Vương Tự, Thừơng Bá, Vệ Kế đêu là người
của họ Lưu thời Thục còn thịnh vượng nên chép vào thiên này. Vương Tự tụ Thừa
Tông, người Tư Trung quận Kiện Vi. Tổ tiên (của Tự) vào những năm Diên Hi nhờ
công đức mà tiếng tăm rực rỡ. (Tự) được cử làm Hiếu Liêm dần dần được chuyển
sang Tây An làm Đốc, rồi Vấn Sơn Thái Thú, thêm chức An Viễn Tướng Quân. (Tự)
vỗ về tập hợp dân Khương, Hồ tất thảy đêu quy phục. Các tộc vốn hung bạo dữ tợn
đến xin hàng, Tự đối xử bằng ân huệ tín nghĩa, làm cho biên giới phía bắc một
thời yên tĩnh hẳn. Mỗi lần Đại Tướng Quân Khương Duy xuất quân bắc chinh, các
tộc Khương Hồ đêm ngựa trâu dê cừu lông thú đến Nghĩa Cốc giúp đỡ quân lương,
nhờ đó giảm nhẹ chi dùng trong nước. Tự được thăng làm Trấn Quân, vì vậy đốc
xuất công việc trong quận. Sau theo Khương Duy chinh chiến mạn bắc, trúng tên
lạc bị thương, qua mấy thàng thì chết. Người Nhung, người Di tụ tập mai tang,
đưa tiễn tính đến nghìn người, ai cũng gào thét kêu khóc. Tự đối với người nồng
hậu chân thành, mọi người đều tin yêu. Con cháu Tự được người Khương, Hồ coi như
ruột thịt hoặc kết làm anh em. Ân tình đến như vậy.
Thường Bá tụ Văn Bình, người Giang Nguyên thộc Thục Quận. Bá làm
Chủ Bộ Công Tào ở huyện. Huyện trưởng là Chu Du người Quảng Đô, trong năm Kiến
Hưng thứ mười lăm bị quan trên dàn hặc vu cáo vì tội giấu bỏ quân lương, phán
xét xử vào tội nặng. Bá đến ngục tranh cãi biên luận, tự thân nhận đến nghìn
gậy, da thịt rách nát, đau đớn thê thảm cùng cực. Bị cấm cố có đến hơen hai
năm, trải qua ba nhà giam. Mỗi lần sắp đánh đập tra khảo, ngục quan trước đều cật
vấn vặn hỏi. Bá không đáp, chỉ nói: ”Mau dùng hình đi, không cần hỏi nhiều!”
Lời khai giữ nguyên xuyên suốt không thay đổi, cuối cùng sự việc được rõ ràng.
Được vĩnh viễn miễn tội. Lúc bấy giờ chỉ có Chủ Bộ là Dương Ngoạn cũng làm
chứng cho vụ kiện là có lời khai giống với Bá. Mọi người khen Bá quên mình vì
chủ, tiết nghĩa cương trực lẫm liệt, đề cử làm Hiếu Liêm. Sau được bổ nhiệm làm
Trưởng ở huyện Thê. Năm hơn năm mươi tuổi thì chết, Theo ghi chép ở Cự Đức
truyện thì ngày sau huyện Lệnh Dĩnh Xuyên là Triệu Đôn có cho vẽ lại hình Bá,
khen ngợi tán tụng.
Vệ Kế tự là Tử Nghiệp, người huyện Nghiêm Đạo quận Hán Gia. Nhà có
năm anh em, cha làm Công Tào ở huyện. Lúc Kế còn nhỏ, thường cùng anh em theo
cha đến chơi đùa trong dinh sở huyện quan. Huyện Trưởng là Trương quân người ở
Thành Đô vốn không có con,mấy lần lệnh cho Công Tào gọi con đến quan sát ngắm
nhìn, tỏ ra rất thương yêu. Trương bèn sai bày tiệc trong nhà, nói với Công Tào
muốn xin Kế. Công Tào đồng ý ngay. Rồi (Trương) nuôi Kế như con. Kế thông minh sáng
láng sớm trưởng thành, học thức sâu rông uyên bác, lên làm quan trên quân trên
châu, trải qua nhiều chức vụ càng tỏ rõ thanh cao.Bốn người anh em còn lại đều
không chịu nổi thời thế. Cha (Kế) nhắc mãi rằng mình sắp lụn bại, quan huyện
Trương sáng suốt sắp hưng thịnh. Thời ấy pháp chế cấm người khác họ kế thừa, vì
vậy Kế lại lấy lại họ Vệ. Kế luôn được chuyển làm Phụng Xa Đô Úy, rất trung hậu
thành thật, được mọi người coi trọng. Trong loạn Chung Hội, chết ở Thành Đô.
Bình rằng: Đặng Chi cứng cỏi trung thành, thanh cao giản dị, làm
việc công quên gia đình. Trương Dực cự lại cái mạnh mẽ của Khương Duy. Tông Dự
chống lại cái uy nghiêm của Tôn Quyền. Đều là bậc có thể ngợi khen. Dương Híbàn
bạc sách lược, kiến giải khác người nhưng tài ba khí độ có chỗ khiếm khuyết, e
là không hợp với thời loạn thế.
TRƯƠNG DỰC TRUYỆN
Trương Dực tự Bá Cung, người ở Vũ Dương quận Kiện Vi. Cao tổ là Hạo
làm đến Tư Không. Tằng tổ là Cương nguyên làm Quảng Lăng Thái Thú, đều có danh
tiếng.
Ích Bộ kỳ cựu truyện chép: Hạo tự Thúc Minh, quản lý luật pháp,
thưở xưa du học kinh sư, cùng Đàm Xán người Quảng Hán, Lý Cáp người Hán Trung,
Trương Bá người Thục Quận kết thâm giao. Đại Tướng quân Đặng Chất thích Hạo,
dần dần thăng lên đến Thượng Thư phó xạ, rồi ra làm Bành Thành tướng. (Hạo)
tiến cử được ẩn sĩ Lư Khâu là người tài ba xuất chúng nên được vời về làm Đình
Uý. Năm Diên Quang thứ ba, An Đế bàn việc phế Thái Tử, chỉ có Hạo cùng Thái
Thường Hoàn Yên, Thái Phó Lai Lịch luận rằng không nên. Thuận Đế mới lên ngôi,
mời Hạo làm Tư Không. (Hạo) sống đến tám mươi ba tuổi. Tục Hán Thư viết: Cương
tự Văn Kỷ, tuổi trẻ là con của bậc Tam Công lại hành sự trong sạch đúng đạo
được cử làm Hiếu Liêm. Tuy (triều đình) không vời làm Tư Đồ, song vì là con
cháu cao môn nên bổ dụng vào chức Ngự Sử. Năm Hán An nguyên niên, nhận chức
Quang Lộc đại phu, cùng bọn Thị Trung Đỗ Kiều cả thảy tám người cùng vâng chiếu
một ngày, giữ gìn lễ tiết phân minh rành rẽ, tra xét việc làm tham nhũng thanh
liêm (của quan chức) trong thiên hạ. Ô lại phạm tội có thể tự tiện thu chức,
Thứ Sử Nhị Thiên Thạch có lỗi cũng dâng biểu theo dịch trạm báo về. Uy nghiêm
nhân ái, trong sạch trung thành, tiếng tăm lừng lẫy trong ngoài, hiệu xưng là
Bát tuyển. Thời ấy, Đại tướng quân Lương Ký gây rối làm hại bách tính. Bọn Kiều
bảy người đều phụng mệnh đi bốn phương, riêng Cương vùi bánh xe ngay giữa đô
thành Lạc Dương, nói: „Sài lang ngay trước mặt, sao còn đi hỏi hồ ly.’’ Rồi
dâng thư rằng: „Đại Tướng quân, Hà Nam Doãn Lương Ký là kẻ vô nghì. (Ký vốn)
nhờ ngoại thích nâng đỡ, chịu đại ân của quốc gia, chí khí như cành cây ngọn
cỏ, an ổn làm kẻ cận thần, chẳng đủ tài tuyên dường Ngũ giáo hồ phó tá tán trợ
hoàng gia, nhưng đặc biệt là kẻ xấu xa độc ác, phóng túng tham tàn vô độ, cam
lòng hủ hoá, buông thả không biết thoả mãn, nhiều lần a dua nịnh hót làm hại
trung lương. Quả thật thiên uy khó dung tha, phải trị tội thích đáng. Nay kính
cẩn rành mạch trình lên mười lăm việc làm sai trái không để quân vương ở trong
lòng của y, đều là những việc làm kẻ trung thần nghiến răng căm hận vậy.’’ Thư
được dâng lên, kinh sư chấn động (mọi người) kinh hãi. Đương thời, em gái Ký là
Hoàng Hậu, trong cung rất được yêu chiều, anh em nhà Ký quyền cao hơn chủ.
Thuận đế tuy biết lời Cung không phải là vu khống nhưng không có lòng trừng
phạt Ký. Ký hận Cương lắm. Gặp lúc bọn giặc Trương Anh ở Quảng Lăng tụ tập hàng
vạn người giết Thứ Sử Nhị Thiên Thạch, Ký muốn hại Cương, bènkhuyên Thương Thư
lấy Cương làm Quảng Lăng Thái Thú; nếu (Cương) không bị Anh giết thì sẽ lấy
quân pháp ra hãm hại. Tiền nhiệm Thái Thú trước đây thường xin thêm quân, khi
Cương nhậm chức, vua hạ chiếu hỏi hiện tại binh mã có đủ hay không. Cương đáp
rằng binh mã không dùng đến, rồi một mình một xe ra trấn nhậm, đến thẳng cửa
trại của Anh, giảng giải (cho Anh) chuyện hoạ phúc. Anh lấy làm kinh hoảng,
đóng cửa trại muốn bỏ chạy. Cương lại ở ngoài cửa trại sai giải tán hết quan
binh, chỉ lưu lại bên mình hơn chục người thân tín, còn gửi thư báo với các vị
trưởng lão là chỗ quen biết cũ đáng tin cậy của Anh, mời ra gặp mặt, để thăm
hỏi về sự biến (ở địa phương) và nhân dịp chiêu an họ, rồi sai về mời Anh (ra
gặp mặt). Anh thấy Cương có thành ý liền ra ngoài yết kiến Cương. Cương mời vào
ngồi ghế trên, thăm hỏi những nỗi khổ đau phải chịu, nghi thức trọn vẹn rồi mới
nói rằng: „Trước sau (đều do) Nhị Thiên Thạch làm nhiều điều sai trái với dân,
ngăn cản ân huệ của nhà nước, mặc ý thoả mãn lòng riêng. Quận ta ở chốn xa xôi,
Thiên Tử chẳng thể trong sớm tối mà biết chuyện, vì thế dân chúng phải tụ hội
mà tránh hoạ. Nhị Thiên Thạch đúng là có tội lại làm cho các vị thành ra người
bất nghĩa. Nay trung thần không làm việc khi quân để mưu lấy vẻ vang, hiếu tử
chẳng mong làm hại cha để cầu lợi lộc. Thiên tử là bậc thánh nhân, những mong
lấy ân tình hoà nhã phán xét vụ này, bởi
vậy mới sai Thái Thú đến đây,có ý ban cho tước lộc để cùng an hưởng, không nghĩ
đến việc phải dụng hình. Nay quả thật chuyện hoạ phúc quyết định chính ở lúc
này đây; nếu các vị không chịu nghe lời phải trái, thiên oai nổi trận lôi đình,
đại quân tụ hội, sao tránh được nguy nan! Nên nghĩ kỹ lẽ hoạ phúc vậy.’’ Anh
nghe rồi khóc rằng: „(Tôi là) kẻ ngu dân ở chốn biên thuỳ hoang hoá xa xôi, bị
Nhị Thiên Thạch hại oan, không chịu nổi khốn khổ tụ tập nên đành lén tụ tập mà
sống trộm. Minh công khoan hậu thương đến cả cỏ cây, ân đức này ban cho bọn Anh
một đời sống nữa, song chỉ sợ đến ngày đem binh về quy phục, không tránh khỏi
tội lây đến vợ con.’’ Cương nói: „Sao lại như thế được! Hẹn trước đất trời, thề
cùng nhật nguyệt, từ nay ngài đảm đương tước vị vẻ vang, làm gì có hoạ hoạn
nào?’’ Anh nói: „Nếu được xá tội, giữ vững cái đầu trên cổ, trở thành người làm
ruộng đã là hoài bão đội trên đầu. Tước lộc không phải là ước mơ nguyện vọng
của tôi vậy.’’ Anh tuy là đại tặc, nổi dậy trong bạo tàn hung dữ, vẫn tự nghĩ
là phải chết, đến khi nghe được lời Cương hốt nhiên tỉnh ngộ. Bèn từ biệt trở
về doanh trại. Hôm sau, liền đem bộ thuộc hơn vạn người, cùng vợ con đích thân
chịu trói đến hàng Cương. Cương dẫn vào an ủi, lại cởi trói cả cho rồi nói với
Anh rằng: „Ngài một sớm giải tán hết mọi người, cõi biên thuỳ thế là yên ả,
đáng liệt danh tấu lên chúa thượng. Tất sẽ được phong thưởng.’’ Anh đáp: „(Tôi)
xin trở về nghiệp cũ, chẳng muốn đem danh tiếng xấu xa làm vấy bẩn thời thịnh
thế đâu.’’ Cương thấy (Anh) có ý chân thành thì cũng thuận cho, tự mình coi sóc
việc ổn định nhà cửa (cho Anh). Đệ tử (của Anh) ai muốn ra giúp việc quan thì
tuỳ tài mà bổ dụng, ai muốn về làm dân thì khuyến khích theo nghề cày cấy.
Nghiệp nông tang vườn ruộng đều thịnh vượng, một dải phía nam bình an vô
sự.Luận công, Cương hy vọng kết liễu sự việc ở địa phương nên dấu kín công sức
của mình, không muốn nhận phong hầu. Thiên tử khen ngợi thành tích, muốn vời về
triều để sai khiến. Cương mang chức Thượng Thư, xin lưu lại quận hai năm. Năm
Kiến Khang thứ nhất bị bệnh mất tại nhiệm sở, lúc ấy mới ba mươi sáu tuổi. Bọn
Anh hơn ba trăm người đều chống gậy đưa linh cữu Cương đến tận Lạc Dương. Mai
táng Cương xong còn xây đền trước mộ, bốn mùa cúng tế, tưởng niệm không khác gì
cha mẹ qua đời. Thiên tử nhớ tiếc khôn nguôi, hạ chiếu ngợi khen, lại phong
quan cho một con là Lang.
Tiên Chủ bình định Ích Châu, lĩnh chức Mục, Dực làm Thư tá. Cuối
những năm Kiến An được cử làm Hiếu Liêm, huyện trưởng Giang Dương, sau chuyển
làm Phù Lăng Lệnh rồi thăng làm Tử Đồng Thái Thú lại chuyển sang Quảng Hán,
Thục Quân làm Thái Thú. Năm Kiến Hưng thứ chín, làm Trù Hàng Đô đốc, Tuy Nam
Trung lang tướng. Dực bản tính nghiêm trang giữ đúng pháp luật, không biết thân
ái với phong tục tập quán địa phương, (để xảy ra việc) kỳ lão Lưu Trụ bội phản
làm loạn. Dực cử binh phạt Trụ, chưa dẹp được thì gặp lúc bị triệu về triều.
Thuộc hạ (của Dực) đều nghĩ hay là tiện dịp ngay tức khắc nhanh chóng trở về để
tránh gian khổ. Dực nói: ”Không được. Ta làm Man di bạo động, không xứng giữ
chức vụ nên bị triệu về. Song người kế nhiệm chưa tới, ta đang ở nơi chiến
trường phải gánh vác lấy trách nhiệm, tích trữ vận trù lương thảo nghĩ cách phá
giặc, sao có thể vì việc bị thu chức mà làm hỏng công vụ của quốc gia.” Bèn cứ
ở đó thống lĩnh chức vụ không hề trễ nải, người kế nhiệm đến nơi mới khởi hành.
Mã Trung ngày sau nhờ vào cơ sở sẵn có (mà Dực chuẩn bị) dễ dàng tận phá được
Trụ. Thừa Tướng Lượng nghe chuyện khen Dực là hay. Lượng ra đánh trận lấy Dực
làm Tiền quân Đô đốc, lĩnh Phù Phong Thái Thú. Lượng chết, Dực được bái làm
Tiền Lĩnh quân, lại luận công lao trong vụ phá Lưu Trụ khi trước mà được ban
thêm tước Quan Nội hầu. Năm Diên Hi thứ nhất về triều làm Thượng Thư, dần dần
chuyển đi giám sát quận Kiến Uy, được ban giả tiết, phong Đô Đình hầu, Chinh
Tây đại tướng quân.
Năm Kiến Hưng thứ mười tám, theo Vệ tướng quân Khương Duy về Thành
Đô. Duy bàn lại xuất quân, trên triều chỉ có Dực phản đối, cho rằng nước nhỏ
dân mết không nên lạm dụng chiến tranh nữa. Duy không nghe, sai Dực cùng đi
(đánh Ngụy), lại tiến cử Dực làm Trấn Nam Đại tướng quân. Duy đến Địch Đạo, đại
phá Ung Châu Thứ Sử nước Ngụy là Vương Kinh. Quân Kinh chết ở Thao Thủy có đến
hàng vạn. Dực bàn: ”Nên dừng lại không tiến nữa, tiến thêm có thể phá mất công
lớn vừa rồi.” Duy vô cùng tức giân. Nói: ”Vẽ rắn thêm chân.” rồi lại vây Địch
Đạo nhưng không phá nổi thành. Từ khi Dực có kiến giải khác, trong lòng Duy
không thân thiết với
Dực, nhưng luôn co kéo dẫn dắt Dực cùng hành sự. Dực cũng bất dắc
dĩ mà qua lại. Năm Cảnh Diệu thứ hai, (Dực) thăng lên làm Tả Xa kị tướng quân,
lĩnh Kí Châu Thứ Sử. Năm Cảnh Diệu thứ sáu, phụ giúp Khương Duy ở Kiếm Các,
cùng đến hàng Chung Hội ở Phù Thành. Năm sau theo Chung Hội về đến Thành Đô, bị
loạn quân giết chết.
Hoa Dương quốc chí chép: ”Con Dực là Vi, đốc chí hiếu học, quan đến
Quảng Hán Thái Thú.”
CHÚ THÍCH
(1) Đặng Vũ là khai quốc công
thần thời Hán Quang Vũ.
(2) Bàng Nghĩa người Nam
Dương thủ lĩnh Đông Châu quân dưới trường Lưu Chương, xem Lưu Chương thêm
truyện.
(3) Chi từng làm Thái Thú
Quảng Hán nên gọi là sứ quân.
(4) Kinh Châu, Dương Châu,
Ích Châu và (một phần) Lương Châu.
(5) Trường Giang, Ngô Tùng,
Tiền Đường.
(6) Ý nói bắt làm con tin.
(7) Nguyên văn: 遗预⼤珠⼀斛: di dự đại châu nhất hộc.
(8) Ân: Nhà Ân là triều đại
đầu tiên được công nhận về mặt lịch sử của Trung quốc, khởi đầu là một chư hầu
nhỏ nằm ở phía tây sông Vị của nhà Hạ, sau kiêm tính cả nước.
(9) Chu: Nhà Chu, triều đại
tiếp sau nhà Ân, khởi đầu cũng là một chư hầu nhỏ nằm ở phía tây của nhà Ân.
(10) Tần: Chỉ nhà Tần, gồm
thâu thiên hạ nhưng chẳng bao lâu bị diệt vong.
(11) Hạng: Chỉ Hạng Võ.
(12) Nước Tần phá vỡ các liên
minh cuối thời Đông Chu thống nhất Trung Quốc.
(13) Hiêu: Thủ lĩnh cát cứ
khu vực Lũng Tây, đông nam Cam Túc thời Vương Mãng, liên minh với Công Tôn
Thuật ở Thục.
(14) Thuật: Công Tôn Thuật
thủ lĩnh cát cứ đất Thục cuối thời Vương Mãng.
(15) Quang Vũ: Hán Quang Vũ
đế sáng tổ Hoàng đế nhà Đông Hán.
(16) Trình Kỳ: Thời Lưu
Chương làm huyện trưởng ở Hán Xương, thời Lưu Bị làm Tòng Sự Tế Tửu, theo Lưu
Bị đông chinh đánh Ngô, chết trong trận Hào Đình.
(17) Dương Thái: Chưa tra
được sự tích nhân vật này.
(18) Bình Đương (): Lấy ý
Công Bình Duẫn Đương nghĩa là phán xét công bằng.
(19) Chúc Chủ Bộ: Phó Chủ Bộ,
chưởng quản văn thư.
(20) Thượng Thư Hữu Tuyển Bộ
Lang: Quan viên lo văn thư trong phủ Thượng Thư đảm nhiệm chức vụ được một năm
gọi là (Thượng Thư) Lang. Hữu Tuyển Bộ tương đương Bộ Lại, chuyên về tuyển
dụng, bộ nhiệm quan chức.
(21) Ý nói đi nghỉ
(22) Gỉa triều: Chỉ nước Thục
đã bị diệt.
(23) Chim quạ tư tình: Ô điểu
tư tình, quạ non biết mớm mồi cho quạ già, vì vậy đạo hiếu được nói đến một
cách tự khiêm là tình nghĩa của loài chim quạ.
(24) Đại Trung Chính: Chức
danh, thời Nguỵ Tấn đặt ra ở các châu, có trách nhiệm phát hiện nhân tài.
(25) Tuân Úc: Tự Công Tằng,
người Dĩnh Xuyên, danh thần Tây Tấn. Trước làm Đại tướng quân Duyện cho Tào
Sảng. Sau cùng Bùi Tú, Dương Hỗ trở thành thân tín của Tư Mã Chiêu. Sau khi nhà
Tấn thành lập, cùng Gỉa Sung xây dựng hình pháp, lại cùng Trương Hoa, Lưu Hương
chính lý tàng thư trong nội cung.
(26) Trương Hoa: (232 - 300)
Tự Mâu Thiên, người ở Phương Thành thuộc Pham Dương, danh thần Tây Tấn, đứng
đầu phe chủ chiến, có công khuyên nhủ Tấn Vũ Đế hạ quyết tâm phạt Ngô. Được coi
là người cùng Dương Hỗ phác thảo kế hoạch để thống nhất Trung Quốc thời bấy
giờ, sau bị các đại thần phe chủ hoà (tiêu biểu là Gỉa Sung) dèm pha, thất
sủng, chết trong Bát Vương chi loạn.
(27) Quý Hán Phụ Thần Tán:
Quý ở đây có nghĩa là cuối, như Quý Thu, Quý Xuân.
(28) Ở đây là tácgiả Trần
Thọ.
(29) Mạnh Tân: Bến Mạnh Tân
là nơi Chu Vũ Vương dựng cờ nghĩa tụ hội tám trăm chư hầu đi đánh Trụ.
(30) Minh Điều: Đồng Minh
Điều là nơi diễn ra trận đánh quyết định để vua Thành Thang nhà Thương lật đổ
Hạ Kiệt. Cả câu này ý nói quân nhân nghĩa của Thục Hán vẫn chưa hoàn thành công
nghiệp.
(31) Lưu Bị được coi là dòng
dõi Trung Sơn Tĩnh Vương.
(32) Tam Tần: Hạng Vũ diệt
Tần, phong Chương Hàm làm Ung Vương, Tư Mã Hân làm Tắc Vương, Đổng Ế làm Định
Vương, gọi chung là Tam Tần. Đời sau thay đổi gọi Thiểm Bắc, Quan Trung, Thiểm
Nam là Tam Tần đây là địa bàn của Mã Siêu.
(33) Đồng, Hà: Đồng Quan,
Hoàng Hà.
(34) Đỗ Phụ Quốc: Thục thư
quyển 10 có truyện của nhân vật Đỗ Vi, làm Gián Nghị Đại Phu nhưng tự là Quốc
Phụ, chắc là do chép nhầm từ nguiyên bản.
(35) Bích Cát: Tể Tướng thời
Hán Tuyên Đế.
(36) Trần Bình: Khai quốc công
thần thời Hán Cao Tổ, Tể Tương thời Hán Văn Đế.
(37) Phí Dao: Trong Tam Quốc
diễn nghĩa nhân vật này được dịch tên là Phí Diệu.
(38) Bộc: Một dân tộc thiểu
số ở Trung Quốc, sống ở vùng Hồ Nam ngày nay.
(39) Chấn Uy: Chỉ Lưu Chương,
lúc trước được Tào Tháo phong Chấn Uy tướng quân.
(40) Lộc, Hoắc, Vũ: Hoắc chắc
là Hoắc Quang, còn hai vị kia chưa biết là ai.
(41) Hiếu Tuyên: Em chưa rõ
là ai.
(42) Ngũ Đại: Lấy từ tích Ngũ
Đại bất tại biên, ngũ Tế bất tại đình trong Tả Truyện. Trong đó Ngũ Đại gồm
Thái Tử, em mẹ, quý sủng công tử, công tôn, chánh khanh đại thần. Ý cả câu nói
không có người thân thuộc tin cậy đề phòng Lượng.
(43) Hề Quan: Nguyên văn cả
câu: 后 没 ⼊ 奚 官 Hậu một nhập hề quan, không rõ có phải là
nghề ca hát làm hề không?
(44) Bộ Khúc: Một hình thức
quân đội thời Tam Quốc được hình thành từ họ hàng, môn khách, nông nô. Thời
bình canh tác, bảo đảm trị an. Thời chiến đi đánh trận. Tương tự như gia binh.
Đôi khi hoạt động độc lập với quân đội chính quy của trung ương.
(45) Nhạc Dương: Người nước
Trung Sơn, làm tướng nước Nguỵ, con vẫn ở quê nhà. Nước Trung Sơn đánh nước
Nguỵ, Nhạc Dương được cử ra chống cự. Vua Trung Sơn đem tính mạng con Nhạc
Dương ra uy hiếp không được, bèn giết con Nhạc Dương, nấu canh gửi đến. Nhạc
Dương uông canh thịt con tỏ lòng trung rôì đánh bại quân Trung Sơn.
(46) Hai bố con ông này cùng
tên là Kỳ. Bố là Kỳ vơi nghĩa Kỳ trong
Mục lục:
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét