Luu Van Chuong: Đình Làng Don Hạ (Yên Tôn Hạ)

Đình Làng Don Hạ (Yên Tôn Hạ) được công nhận di tích Lịch sử

Đình Yên Tôn Hạ ở làng Hạ, xã Vĩnh Yên, huyện Vĩnh Lộc. Theo sử sách, đình Yên Tôn Hạ có một hậu cung thờ Cao Sơn Tôn Thần - một vị tướng có công dẹp giặc Đông Di, thời triều Tống Ninh Hy.

Đình được dựng theo hướng Nam, tọa lạc trên khu đất rộng, thoáng giữa khu dân cư. Theo nguồn tư liệu điền dã và truyền thuyết ở địa phương, cùng với dấu ấn kiến trúc điêu khắc gỗ để lại trên các bức cốn, vì kèo, xà bẩy của toàn bộ khu di tích thì đình được xây dựng vào thời nhà Nguyễn. Toàn bộ không gian đình được phân bố bao gồm: sân, nhà tiền đường, hậu cung. Đình được cấu trúc 5 gian, hai dĩ, chiều dài 18,7m, chiều rộng 7,7 m, tổng diện tích 144m2. Ngôi đình có tổng 24 cột gỗ đứng trên hệ thống chân tảng gồm 12 cột cái, 12 cột quân và 6 cột hiên đá xanh. Các cột ở đây được tạc theo kiểu “thượng thu, hạ thách”, các xà, câu đầu có sự tương ứng với nhau. Đình làng gồm 5 gian, 6 vì, có kết cấu kiến trúc cân đối tương xứng nhau. Từ vì 1 đến vì 6 có kết cấu kiến trúc giống nhau, theo hệ thống giá chiêng, chồng rường kẻ hiên trước. Đầu con rường thứ nhất trên nóc được ăn mộng vào đầu cột cái, đầu con rường thứ hai được ăn mộng vào đầu trụ đứng (trụ quang đèn), để nối hai trụ đứng này là một con rường dài nằm ngang ăn mộng vào đứng đỡ hoành tải của hai mái trước sau (còn có tên là rường bụng lợn). Đặc biệt, trên rường bụng lợn ở những vì kèo này được các nghệ nhân thời bấy giờ tạo tác hoa văn, trang trí hoa cúc cách điệu, trang trí đầu rồng, miệng khắc chữ thọ. Được biết, đình Yên Tôn Hạ là công trình kiến trúc gỗ điển hình về phong cách nghệ thuật chạm khắc thế kỷ XIX còn lại rất ít trên đất Vĩnh Lộc. Kỹ thuật chạm khắc đã đạt tới đỉnh cao, điêu luyện, dùng lối chạm bong, nét đục sâu, nổi rõ hình khối, nét chạm sắc, dứt khoát đã khẳng định giá trị thẩm mỹ của công trình. Đình làng là chốn tôn nghiêm trong đó có thờ vị thần bảo vệ cho làng, vì vậy các họa tiết trang trí là những vật thiêng: Long, Ly, Quy, Phượng chiếm vị trí chủ đạo của công trình. 6 bộ vì được chạm lá sen, các đấu kê được chạm hình bông sen, loài hoa biểu hiện sự tinh khiết. Trên xà hạ, ở vị trí gian giữa, phía trên bàn thờ, vị trí quan trọng nhất của ngôi đình được đặt bức đại tự với nội dung (thánh cung vạn tuế), các chữ này được đặt từng ô và gắn chạm đôi rồng chầu mặt nguyệt bằng nghệ thuật chạm bong, nét đục sâu, tạo khối nổi dáng vẻ uy nghiêm. Bên cạnh các mô típ tứ linh giữ vai trò chủ đạo bởi kích thước các bức chạm hầu như chiếm bằng hết diện tích bề mặt kiến trúc, xen vào giữa hình tượng linh thiêng (Long, Ly, Quy, Phượng) là các con vật gần gũi với đời sống cư dân nông nghiệp như con cua, con cá. Tất cả những họa tiết trang trí ở vì, trò, kẻ hiên, kẻ bẩy, đại tự đã làm tăng tính uyển chuyển mềm mại, thể hiện nghệ thuật điêu khắc thời Nguyễn, mang nhiều màu sắc tôn giáo, hợp với đời sống dân gian, thể hiện cuộc sống no đủ của con người lúc bấy giờ.

Đình Yên Tôn Hạ cùng với đình làng Phù Lưu, đình Yên Tôn Thượng, Nghè Đồn, chùa Phú Lĩnh, đình Tây Giai, đình Đồng Môn đã tạo nên một quần thể di tích vệ tinh khá đặc sắc xung quanh thành Nhà Hồ.