Suy nghĩ về Con vua rồi lại làm vua

Con sãi ở chùa lại quét lá đa

Xưa, các cụ tuyển chọn người ra làm việc nước thường qua các cách: 

Một là huân công: tức là những người có công với nước với dân thì được làm quan. Ví dụ như sau chiến thắng quân Minh, Nguyễn Trãi, Trần Nguyên Hãn, Nguyễn Xí là những công thần. Sau khi lê Lợi lên ngôi, Lê Thái Tổ đều phong cho các ông tước vị lớn.

Hai là thi cử: tức là ai thi cử đỗ đạt thì ra làm quan, ví như cụ Lê Văn Thịnh thời Lý là điển hình.

Ba là tiến cử, trường hợp của cụ Đoàn Nhữ Hài thời Trần là rõ nhất. Hoặc có thể quan cử, hoặc có thể vua thích (như cụ Lý Thường Kiệt chẳng hạn)

Và cuối cùng là tập ấm. Theo từ điển Bách khoa toàn thư Việt Nam thì tập ấm (còn gọi là ấm phong) là  chế độ phong tước hiệu danh dự và ban cấp đặc quyền cho gia đình, họ hàng của các quý tộc và quan lại cao cấp thời phong kiến.

Năm 1267, nhà Trần định lệ phong ấm cho quý tộc tôn thất. Năm 1449, Lê Nhân Tông đặt lệ miễn trừ lao dịch cho những người được tập ấm. 

Năm 1471, Lê Thánh Tông ban hành quy chế về phong ấm cho các quý tộc và đại thần (từ tứ phẩm trở lên). 

Thời Lê - Trịnh, việc phong ấm quá nhiều, có phần bừa bãi, nên năm 1722, phải chấn chỉnh lại. Thời Nguyễn vẫn còn nhưng quy mô bị thu hẹp. 

 

Thể lệ và số đời con cháu được hưởng phong ấm thay đổi tuỳ theo cấp bậc và tuỳ theo triều đại. Một số nguyên tắc chung là họ hàng quý tộc, quan lại được phong ấm gồm cả những thế hệ trên (cha mẹ, ông bà), thế hệ ngang (vợ) và thế hệ dưới (con, cháu). Con trai trưởng được phong ấm cao hơn con thứ. Thế thứ càng xa (trước hoặc sau), cấp bậc phong ấm càng giảm dần từng bậc (từ vương xuống công, rồi hầu, bá, tử, nam). Khi không còn tước phong, thì được hưởng nhiêu ấm (miễn lao dịch, binh dịch và một số thuế).  

Trong các cách tuyển chọn người tài cho đất nước có lẽ tập ấm là bị người dân ưa nhất và cũng ghét nhất.

Thế mới có câu :

"Con vua rồi lại làm vua

Con sãi ở chùa lại quét lá đa

Bao giờ dân nổi can qua

Con vua thất thế lại ra quét chùa"
Vừa để ca thán vừa để đả kích chế độ tập ấm. Nhưng các cụ cũng không thể không công nhận "Một người làm quan, cả họ được nhờ". Nói như cụ Trần Quốc Vượng là PHẢI ĐƯỢC NHỜ.

Cho nên ai cũng muốn làm quan, ai cũng mong nhà mình có người làm quan để được nhờ cậy là vậy.

Nay, thế giới đã chuyển sang thế kỷ XXI, từ phong kiến quân chủ quá độ sang Xã hội chủ nghĩa, tức là cách thời Lý thời Trần ngót nghìn năm. Trường Đại học mở ra như nấm mọc sau mưa. Nhưng cách dùng người tài thì vẫn không thoát khỏi bốn cách trên, tức là vẫn Huân công, Thi cử, Tiến cử và Tập ấm. (Sưu Tầm)