(Thư viện VLOS lược bỏ phần giới thiệu của tác giả so với bản gốc [1])
Chúng tôi quan niệm rằng đại học không phải chỉ là nơi để truyền thụ
văn chương, kỹ thuật, triết lý suông, mà chính còn phải là môi trường để
tạo nên những con người toàn diện, biết sống xứng đáng của danh hiệu
con người, biết trọng nhân cách, danh dự, biết kính trên, nhường dưới,
biết xả kỷ vị tha, biết hy sinh cho đại nghĩa.
Chính vì thế trong bài thuyết trình của tôi nhưng cũng là của trường này, chúng tôi muốn chọn đề tài: Lễ, Nghiã, Liêm, Sỉ.
Đề cập đến Lễ, Nghĩa, Liêm, Sỉ ngày hôm nay, trong giờ phút long
trọng của buổi lễ khai trường này, tức là muốn dùng chiêu bài Lễ, Nghĩa,
Liêm, Sỉ để đặt nặng vấn đề đức dục, vấn đề giá trị tinh thần, tình
tương thân, tương kính và tình đoàn kết để phuc vụ cho xứ sở, phụng vụ
cho tương lai.
Sở dĩ chúng tôi đề cập đến vấn đề Lễ, Nghĩa, Liêm, Sỉ nhất là thấy từ
ít lâu nay, do ảnh hưởng chiến tranh tàn phá, cũng như do ảnh hưởng nếp
sống vật chất văn minh, người Việt Nam chúng ta đã mục kích nhiều cảnh
băng đọa tinh thần, những nếp sống phù du sốc nổi, những thái độ buông
thả quá trớn, không có đếm xỉa gì đến đạo lý cương thường.
Nay là thời hậu chiến, là thời chúng ta phải sửa sang lại tất cả
những tàn phá về phương diện vật chất lẫn tinh thần đó. Những tàn phá về
vật chất có thể được sửa chữa bằng tiền bạc, nhưng những tàn phá về
tinh thần thì chỉ có thể sửa chữa được bằng công trình cổ súy và phục
hưng lại nền đạo lý cổ truyền, khuyến khích mọi người phải tu tỉnh phải
sống theo cương thường, phải tiết độ, phải cần cù lao tác.
Hầu chuyện cùng quý vị và anh em sinh viên hôm nay về Lễ, Nghĩa,
Liêm, Sỉ chúng tôi cũng còn có mục đích là tiếp tay với cụ Trọng Nghĩa,
một vị thượng khách của trường, hiện có mặt nơi đây, một vị lão thành
khả kính đã gần 80 tuổi đầu mà từ nhiều năm nay đã tốn công, tốn của để
hô hào trên mặt báo chương cũng như trên các đài truyền thanh, truyền
hình để quảng bá sâu rộng vào trong quần chúng 4 chữ Lễ, Nghĩa, Liêm, Sỉ
ngõ hầu vãn hồi nhân tâm, thế đạo.
Vì thế mà mấy năm nay, chúng ta thường thấy trên mặt các báo Chính
luận, Hòa bình, Sóng thần, Tiền tuyến, những khẩu hiệu: Lễ, Nghĩa, Liêm,
Sỉ.-Lễ, Nghĩa, Liêm, Sỉ còn, Việt Nam còn v.v…
Thưa quý vị,
Chủ trương dùng bốn chữ Lễ, Nghĩa, Liêm, Sỉ để phục hưng tinh thần
đạo đức cho quốc gia dân tộc là một chủ trương cố hữu từ ngàn xưa.
Cách đây 2600 năm, Quản Trọng (- 645) khi làm tướng quốc nước Tề, đã
áp dụng 4 chữ Lễ, Nghĩa, Liêm, Sỉ để làm quốc sách chấn hưng tinh thần
đạo đức cho dân.
Quản Tử nói: «Lễ, Nghĩa, Liêm, Sỉ là Tứ duy tức là bốn đầu dây của một nước. Bốn đầu dây ấy nếu không dương lên được thì nước sẽ diệt vong.»
Nguyên văn của thiên Mục dân trong sách Quản Tử như sau:
«Nước có 4 đầu dây. Một đầu dây đứt thì phải nghiêng. Hai đầu dây
đứt thì nước phải nguy. Ba đầu dây đứt thì nước phải đổ. Bốn đầu dây đứt
thì nước phải diệt.
«Nếu nghiêng thì còn làm cho ngay lại được; nếu nguy có thể làm
cho yên được; nếu đổ có thể nâng lên được; nếu diệt vong, thì không thể
nào gây dựng lại được nữa.
- «Thế nào là tứ duy?
- Một là Lễ, hai là Nghĩa, ba là Liêm, bốn là Sỉ.
- Lễ là không vượt quá chừng mực tiết độ.
- Nghĩa là không hành động theo lối riêng tư (mà làm điều hợp lý).
- Sỉ là không làm điều sằng bậy.
- Bởi không vượt quá chừng mực nên người trên sẽ vững ngôi.
- Bởi không hành động theo lối riêng tư, nên người dân sẽ không xảo trá.
- Bởi không che dấu lỗi xấu của mình, nên hành vi tự nhiên sẽ hoàn hảo.
- Bởi không làm điều xằng bậy, nên những chuyện gian tà sẽ không sinh.» [2]
Ngày nay, khảo lại vấn đề, xin quý vị hãy cùng tôi đào sâu hơn cân
nhắc kỹ càng hơn, có như vậy chúng ta mới thưởng thức được cái hay cái
đẹp của người xưa. Tôi xin lần lược bàn về từng chữ Lễ, Nghĩa, Liêm, Sỉ.
LỄ
Lễ là một danh từ rất bao quát, hàm súc rất nhiều ý nghĩa.
- Lễ trước hết là một danh từ chung bao quát mọi định luật thiên nhiên chi phối vạn vật quần sinh. (Ensemble des lois naturelles)
- Lễ là nghi lễ, là tất cả các bổn phận con người đối với trời đất, tổ tiên (Céremonies, rites religieux, rituel, céremonial).
- Lễ là tất cả các quy luật chi phối sinh hoạt tâm thần con người. (Lois morales)
- Lễ là tất cả các các tổ chức chính trị xã hội (organisation politique et sociale) có thể đem đại hòa, đại thuận đến cho nhân quần.
- Lễ là những cách cư xử tiếp nhân, đối vật thanh lịch, khéo léo (Bonnes manières, convenances, décence, bonne conduite, bonne tenue, courtoisie, bienséance, politesse).
- Lễ là phong tục, tập quán hay nói đúng hơn là tất cả những gì gọi là thuần phong mỹ tục (Usages et coutumes, tradition).[3]
Gần đây các học giả Âu Châu, như Escarra[4], như Needham[5] đã tìm hiểu sâu xa về chữ Lễ.
Các ông cho thấy rằng dân Trung Hoa cũng như các dân tộc khác, xưa nay thường sống theo hai bộ luật.
Một là theo bộ luật tự nhiên, do Hóa công đã ấn định. Bộ luật này
được gắn liền vào với tính chất vạn hữu nhân quần. Bộ luật này chi phối
vạn hữu từ các vì tinh tú trên trời, đến con người nơi gian thế. Trung
Hoa gọi những định luật tự nhiên là Lễ.
Hai là theo bộ luật nhân tạo, do chính quyền lập ra. Bộ luật này vì
là nhân tạo, nên có khi hợp lý có khi không hợp lý và thường có tính
cách gò bó, khô khan, cứng cỏi không uyển chuyển như những định luật tự
nhiên.
Trung Hoa gọi những định luật tự nhiên này là Pháp, hay Pháp luật.[6]
Từ khi đức Khổng ra đời cho đến khi các Nho gia chân chính sau này,
nhất nhất đều chủ trương dạy con theo nững định luật tự nhiên, theo
những định luật tâm lý, nhân sinh, tức là phải theo Lễ.
Chủ trương Lễ trị này cũng còn được gọi là Nhân trị.
Chủ trương Lễ trị hay Nhân trị có thể toát lược như sau:
Muốn sống một đời sống cá nhân, gia đình, quốc gia hay xã hội hạnh
phúc, ý nghĩa, đầm ấm, hòa hợp, cần phải biết rõ định luật thiên nhiên
chi phối vạn vật, chi phối sinh hoạt cá nhân và đoàn thể.
Muốn tìm cho ra những định luật thiên nhiên cần phải:
- Biết quan sát ngoại cảnh.
- Biết tâm lý.
- Khảo lịch sử, phong tục.
- Dựa theo lẽ phải.[7]
Có vậy mới suy ra được hoạt động, cư xử lý tưởng. Những định luật
thiên nhiên chi phối con người có thể quy kết lại thành 3 đề mục:
- Con người sinh ra đời cần phải biết thích ứng với hoàn cảnh. Chẳng
những thế lại còn phải biết lợi dụng hoàn cảnh để mà sống cho vui, cho
mạnh.
- Mặt khác, con người sinh ra đời còn có nhiệm vụ truyền giòng giống.
- Những nhiệm vụ chính yếu nhất của con người là phải tiến hóa để tiến tới chân, thiện, mỹ.
Suy ra ta sẽ có những tiêu chuẩn, những định tắc sau đây để hướng dẫn hành vi, sinh hoạt của ta.
- Phải biết vệ sinh, phải biết hiếu sinh.
- Phải lo cho có một dòng dõi hoàn hảo, lành mạnh.
- Phải lo gia tăng sinh lực, trau dồi tình cảm, mở mang trí tuệ, nâng
cao phẩm giá, nhân cách con người, vươn mãi lên theo hướng chân, thiện,
mỹ.
Vậy cái hay là cái gì làm cho đời sống ta thêm mạnh, thêm sướng, thêm
trật tự, thêm an lạc, thêm hòa hợp,thêm văn minh, thêm tiến bộ.
Cái dở là cái gì làm cho đời sống cá nhân, gia đình, xã hội, quốc gia trở nên rối loạn, bệnh hoạn, vô lý.
Nói cách khác, cái gì làm ta sống xứng đáng với danh nghĩa con người,
cái gì nâng cao giá trị con người, nâng cao phẩm cách con người, khiến
con người tiến về phía tinh thần, trở nên thanh cao là hay.
Cái gì làm con người trở nên cục cằn, ti tiện, gian manh, tàn ác, trở nên thoái hóa giống như muông thú là dở.[8]
Thánh quân, hiền phụ xưa khi lập ra lễ, lập ra những định tắc nhân
luân đã dựa trên những tiêu chuẩn thiên nhiên hết sức chắc chắn.
- Vì thấy trời đất liệt bày lẽ tôn ti trật tự, nên các Ngài minh định
rằng xã hội này cần phải có tôn ti trật tự, mới có thể sống thái bình
hoan lạc, vì thế nên các Ngài đã minh định phận vụ cho mỗi hạng người.[9]
- Các Ngài minh định rằng con người cần phải theo định luật tự nhiên
thì mới có thể có đời sống hay, đẹp; mà đã nói đến định luật thì phải
nói đến tiết độ. Cho nên các Ngài suy ra rằng con người không thể sống
một cuộc đời buông thả, nhưng làm gì cũng có một chừng mực, tiết độ.[10]
- Các Ngài minh định rằng con người sinh ra ở đời cần phải nhân nhượng
lẫn nhau, kính trọng lẫn nhau, mới có thể đi đến chỗ đại hòa, đại
thuận.
Nếu phàm gặp trường hợp bất đồng ý kiến nào, người xưa cũng cố điếu
đình, nhân nhượng để đi đến cỗ ý hiệp tâm đầu tránh mọi chuyện đổ vỡ.
Chính vì thế mà ta thường hay nói: Lễ nhượng.[11]
- Các Ngài cũng chủ trương rằng muốn được lòng người khác, con người
ta phải luôn luôn khiêm cung, nhún mình, trọng người. Chính vì thế mà
khi nói đến Lễ, ta thường liên tưởng đến hai chữ Lễ phép, Lịch sự.[12]
- Các Ngài cũng thường quan niệm rằng thuần phong, mỹ tục chính là
kinh nghiệm của tiền nhân. Chúng gói ghém tất cả những cách thức tốt đẹp
để đối phó với mọi hoàn cảnh, để giải quyết mọi công việc, vì thế cần
phải bảo trọng.[13]
Tóm lại nếu mọi người trong một quốc gia xã hội:
- Sống theo những định luật tự nhiên.
- Không tự do buông thả.
- Biết lo trau dồi tâm thần cho một ngày một nên cao khiết, trang nghiêm.
- Nhường nhịn nhau kính trọng lẫn nhau, lịch sự tử tế với nhau.
- Sống theo điều hay lẽ phải thì sẽ đem đến cho mình một đời sống xứng
đáng, sẽ tạo cho quốc gia xã hội một quang cảnh hạnh phúc, đầm ấm, hòa
hợp.[14]
Mới hay Lễ chi phối mọi hành vi cử chỉ của con người, những cách giao tiếp của con người. «Lễ
không cho phép đi quá trớn, quá giới hạn, mực thước đã qui định, không
cho phép xâm phạm quyền lợi của người khác, vũ nhục, khinh khi hay sàm
sở với người khác.» [15]
Mục đích của Lễ là:
- Dạy dân cho biết nhân luân, biết hiếu, biết kính.[16]
- Nuôi dưỡng những tính tốt.
- Ngăn chặn những tính xấu.
- Điếu hòa đời sống tình cảm tâm tình.
- Xác định tôn ti, thiện ác, thị phi.
- Đem lại hòa hợp, ngăn chặn sự chia rẽ, loạn lạc.
- Đào luyện cho con người ngày một thêm thanh lịch, thêm nhân cách.[17]
Hiểu Lễ là những định luật tự nhiên, là những cử chỉ, những cách đối
đãi đẹp đẽ mà muôn thế hệ đã lọc lõi, lưu truyền lại trong các nếp sống
hay đẹp của dân gian, ta sẽ thấy thánh hiền Đông Á xưa đã có chủ trương
hoàn toàn phù hợp với chủ trương của các bậc thượng nhân, thượng trí mọi
nơi, mọi đời trên thế giới.
Aritote cũng đã phân biệt hai loại lề luật:
- Lề luật trời hay lề luật tự nhiên.
- Lề luật người hay lề luật nhân tạo.[18]
Cicéron cũng cho rằng: Luật tự nhiên chính là luật trời, cố sức dạy con người làm điếu hay tránh điều dở.[19]
Âu Châu xưa cũng cho rằng: Luật nhân tạo kém vua chúa; luật thiên
nhiên hơn vua chúa. Vua chúa mà dạy làm điều gì trái với luật tự nhiên
thì dân chúng có quyền chống đối.[20]
Thánh Thomas cũng cho rằng lề luật thiên nhiên chính là thiên lý,
chính là sự khôn ngoan của trời hướng dẫn mọi hoạt động mọi biến chuyển.[21]
Luật con người làm ra chỉ đúng là luật khi nào phù hợp với lề luật
thiên nhiên, còn nếu chúng đi ngược lại với luật thiên nhiên thì không
còn phải là luật nữa.[22]
Hiểu Lễ là những định luật tự nhiên giúp con người sống xứng đáng với
danh nghĩa con người, sống hòa hợp với mọi người, đoàn kết với mọi
người, ta mới hiểu rõ ràng được nững câu sau đây của Lễ ký và Tứ thư:
«Con chim anh vũ tuy biết nói nhưng vẫn là chim. Con khỉ con vượn
tuy biết nói nhưng vẫn là cầm thú, nên nếu con người không biết lễ thì
tuy biết nói cũng vẫn là có lòng cầm thú.
«Cầm thú, vì không biết lễ nên mới có sự loạn luân, chung chạ.
«Cho nên thánh nhân lập ra lễ để dạy dân, để con người biết theo lễ mà ăn ở khác với loài vật.» [23]
Lễ là điều gì hợp lý.[24]
Lễ nghĩa là đầu mối của con người.[25]
Cho nên lễ phát nguyên từ trời, có tầm hoạt động lan khắp trần gian,
bao quát vạn sự biến chuyển theo thời, thích ứng với mọi nghề nghiệp,
hoạt động con người. Nơi tâm con người lễ giúp làm nảy nở các đức tính
tự nhiên. Trong hành vi con người lễ bao quát mọi cách thức tặng dữ,
trao đổi, mọi hành động, mọi phép lịch sự, xã giao, mọi vấn đề ăn uống,
quan hôn, táng tế, bắn cung, đánh xe, yết triều, thăm hỏi…[26]
«Lễ nghĩa quy định những gì hay, những gì phải cho con người, nên
rất cần yếu đối với con người. Nó dạy con người biết làm sao để trở nên
đức hạnh thật sự, làm sao để hòa thuận với người. Nó giúp cho xương thịt
con người trở nên cứng cát, rắn chắc, dạy con người cách nuôi người
sống, chôn kẻ chết, tôn kính quỉ thần. Nhờ Lễ như là một cửa lớn, mà con
người tìm ra được thiên đạo, sống thuận với nhân tình. Vì thế mà thánh
nhân cho rằng cần phải biết lễ.
«Quốc phá, gia vong, nhân tâm ly tán chính là vì con người không
còn biết cách sống theo những định luật của trời đất, của nhân sinh…» [27]
Cho nên muốn trị dân có hai cách.
Thượng sách thời dùng lễ trị dân. Khi ấy người trên làm gương đáng
cho người dưới, sống theo định luật thiên nhiên, theo vật lý, tâm lý,
thiên lý, theo danh dự, dạy dân biết nhường nhịn lẫn nhau, biết xấu hổ
mỗi khi mình làm điều gì xằng bậy. Đó là Nhân trị, đó là Vương đạo.[28]
Hạ sách là luật pháp trị dân, dùng thủ đoạn trị dân, dùng hình phạt
đe nẹt dân, lúc ấy dân sẽ tìm cách để trốn tránh lề luật và không còn
biết xấu hổ vì những hành vi bất chính của mình nữa. Đó là Pháp trị, đó
là Bá đạo.[29]
Các Pháp gia xưa như Hàn Phi Tử (chết năm 232, năm thứ 15 Tần Thủy
Hoàng), Thương Ưởng (chết năm 338) (làm tướng quốc đời vua Tần Hiếu
Công) đã có một đời dùng luật pháp nghiêm minh để trị dân, nhưng cuối
cùng đếu thất bại, vì đó gò bó miễn cưỡng, vô nhân đạo không phù hợp với
tâm lý con người.
Âu Châu ngày nay cũng đề cao Pháp trị, cũng dùng những lề luật hình
pháp bên ngoài để trị dân, cũng dùng những thủ đoạn để thằng thúc,
nhuyễn hoặc dân, chỉ bắt bẻ dân trên những hình thức bên ngoài, chỉ cần
dân tuân theo những thể chế, qui ước bên ngoài mà thả lỏng lòng dục của
dân, mặc cho các tính xấu của dân tha hồ phát triển, miễn sao là dân
khéo léo tránh né được con mắt dòm hành của pháp luật, của các nhà cầm
quyền, thế là đủ.
Vì thế nên thế giới ngày nay đã trở nên thác loạn. Cá nhân thác loạn
vì có thể sống buông thả vô kỷ cương; gia đình thác loạn, sự tương kính
tương thân trong gia đình dần dần mất đi; xã hội thác loạn, vì giá trị
con người đã mất, vì lòng trọng kính thương yêu nhau cũng chẳng còn.
Cho nên ngày nay bàn về Lễ tức là muốn kêu gọi mọi người chúng ta hãy
sống một cuộc đời hẳn hoi, chừng mực theo lẽ phải, xứng với danh nghĩa
cao quý của con người, cổ súy tình tương thân, tương nhượng, tương,
kính, cố gắng bảo tồn những thuần phong mỹ tục, những nề nếp đẹp đẽ của
tiền nhân, để xã hội quốc gia đi đến chỗ đại hòa đại thuận.[30]
NGHĨA
Nếu Lễ là những định luật tự nhiên, là tất cả những điều hay lẽ phải
cầm cân nảy mực cho cuộc sống con người toàn diện, cả công lẫn tư, từ
tinh thần đến vật chất, thì Nghĩa là những gì hay, những gì đẹp phải đem
áp dụng vào đời sống xã hội, vào đời sống giao tế con người. Như vậy Lễ
có phạm vi lớn hơn, còn Nghĩa có phạm vi hạn hẹp hơn, vì Nghĩa chỉ chi
phối con người xã hội.
1) Cho nên Nghĩa trước hết phải được hiểu là mọi cách cư xử hẳn hoi.[31]
Nghĩa cũng còn là những bổn phận mà mỗi người phải tuân giữ khi đóng mỗi một vai trò trong xã hội.
Người xưa quy định mười bổn phận, gọi là thập nghĩa. Mỗi một hạng người trong xã hội lại có một bổn phận khác nhau:
- Vua phải nhân.
- Thần phải trung.
- Cha phải khoan từ.
- Con phải hiếu thảo.
- Anh phải hẳn hoi.
- Em phải kính thuận.
- Chồng phải đường hoàng.
- Vợ phải nhu thuận.
- Người lớn phải thi ân.
- Người nhỏ phải vâng phục.[32]
Nếu ai cũng ăn ở cho đúng với phương vị, đúng với bổn phận mình, thì thân tu, gia tề, quốc trị, thiên hạ bình.[33]
Sở dĩ ngày nay chúng ta chứng kiến những cảnh loạn lạc trong nhân
quần, những cảnh băng đọa trong gia đình, ngoài xã hội, chính là vì vua
chẳng ra vua, tôi chẳng ra tôi, cha chẳng ra cha, con chẳng ra con,
chồng chẳng ra chồng, vợ chẳng ra vợ, anh chẳng ra anh, em chẳng ra em.[34]
3) Nghĩa cũng là sự công chính, sự chính trực, cho nên sự bất nghĩa thường được hiểu là gian tà, bất lương, bất chính.
Tôn chỉ người xưa là phải sống cho quang minh chính đại dẫu phải
nghèo hèn vì thế cũng cam, còn hơn là theo đường gian tà mà được hưởng
giàu sang phú quý.
Đức Khổng nói: «Ăn cơm thô, uống nước lã, co cánh tay mà gối đầu
trong cảnh đơn bạc như vậy mà nhà đạo đức vẫn lấy làm vui. Chớ do nơi
những hành vi bất nghĩa mà trở nên giàu có và sang trọng, thì ta coi
cảnh ấy như mây nổi.»[35]
4) Nghĩa chính là sự công bình xã hội. Sống trong xã hội này, có ta
mà cũng có ngươì. Ta muốn sống hẳn hoi, thì cũng phải cho người được
sống hẳn hoi nữa.
Cho nên người anh hùng trọng nghĩa là những người sẳn sàng chiến đấu
để dẹp tan những nỗi bất bằng, luôn luôn ra tay để bảo vệ những kẻ cô
đơn hèn yếu.
- «Anh hùng đã gọi tiếng rằng,
- Giữa đường chẳng thấy bất bằng mà tha.» (Kiều)
5) Con người sinh ra ở đời tất nhiên phải có liên lạc chặt chẽ với nhau.
Giây liên lạc thiêng liêng nhất được tạo nên bởi huyết thống hay tình cảm, yêu đương. Ví như ta nói tình phụ tử, tình bằng hữu.
Mối dây liên lạc thứ hai cũng không kém phần quan trọng. Đó là tình
nhân loại, mối tình này được tạo nên do tiếp xúc với nhau, hoặc do những
cách đối xử đẹp đẽ với nhau. Có tình tức phải có nghĩa, có thương tức
là phải có bổn phận.
Ta thường nói:
- «Một ngày nên nghĩa chuyến đò nên quen» là vì vậy. Ta cũng còn nói:
- Nghĩa quân thần, nghĩa phu thê v.v…
Như vậy, chữ nghĩa còn thường gói ghém tình thương, tình yêu. Mà thật
ra, Nghĩa chính là biểu dương của lòng yêu thương. Không thương nhau,
không yêu nhau, thì khó mà đối đãi với nhau cho đẹp được.[36]
6) Nghĩa là con đường hướng thượng, con đường lý tưởng của cuộc đời.
Lễ ký cho rằng nếu ta biết giữ Lễ, nghĩa là nếu ta tuân theo những
định luật của trời đất, ta sẽ đạt được thiên lý, và sẽ sống thuận nhân
tình.[37]
Trong khi đó thì Mạnh Tử lại cho rằng nếu ta biết chuyên lo làm việc
nghĩa, chuyên lo làm điều hay lẽ phải thì trung đời ta, thì ta sẽ bồi
dưỡng khí hạo nhiên của trời đất nơi mình ra. Nói cách khác, nếu ta luôn
làm điều hay lẽ phải, nếu trong bất kỳ trường hợp nào ta cũng cố xử sự
cho hay cho đẹp, cho hoàn toàn thì tức là ta đã thực hiện được sự hoàn
thiện, đã thực hiện được tinh hoa nhân loại.[38]
Nếu nói theo từ ngữ Đại Học, thì làm việc Nghĩa, làm theo điều hay lẽ
phải, ta sẽ làm cho ánh sáng Minh Đức trong ta rãi sáng dần ra bên
ngoài, và có thể làm cho ánh sáng ấy lan tỏa ra khắp năm châu.
Như vậy tức là muốn thực hiện một cuộc đời lý tưởng, ta phải làm điều nghĩa, phải sống cho lý tưởng trong bất ký trường hợp nào.
LIÊM
Chữ Liêm có nghĩa là thanh liêm, liêm khiết.
Một người liêm khiết luôn luôn giữ cho nhân cách mình được vẹn toàn
thanh danh mình được trọn vẹn, không lợi dụng địa vị mình để chiếm công
vi tư, để bóc lột nhũng nhiễu đồng loại.
Sách Chu Quan xưa đã dùng chữ Liêm để bao quát mọi đức tính của một người đứng ra đảm đương công vụ.
Theo Chu Quan, thì một công bộc quốc gia liêm chính phải: có đức, có
tài, biết kính trọng nghề nghiệp, vui vẻ với mọi người, công chính vô
tư, biết lễ, biết phép, biết hay dở phải trái, tóm lại một người liêm
chính la một người tài đức xứng với danh vị của mình, với chức tước,
phận vị của mình.[39]
Liễu Di Trung bình về chữ Liêm như sau:
«Liêm là thấy của người, không ham được một cách phi pháp. Thế tức là
biết xét nét đâu là giới hạn giữa công và tư của mỗi người không dám
làm điều xấu rồi tìm cách che đậy.
Quản Tử cho rằng: Không che đậy điều xấu, tức là đức hạnh vẹn toàn.
«Thế là Liêm có mục đích bồi dưỡng và kiện toàn nhân cách vậy.[40]
- «Lễ nghĩa là đại pháp để trị người. Liêm sỉ là đại tiết để giúp con người nên người.
- «Vì nếu không liêm thì của gì cũng lấy, không sỉ thì việc gì cũng làm.
- «Người mà đến như thế, thì họa bại vong loạn còn cái gì, mà chẳng đến.
- «Phương chi kẻ làm quan mà cái gì cũng dám lấy cái gì cũng dám làm,
thì làm sao mà thiên hạ không loạn, quốc gia không mất cho được.» [41]
Gương thanh liêm xưa nay rất nhiều, nhưng có lẽ cảm động nhất là
gương Gia Cát Vũ Hầu. Gia Cát Khổng Minh suốt trong 12 năm trời giúp vua
Thục, ra thời làm tướng võ, vào thời làm tướng văn, binh quyền nắm hết
trong tay, mà rút cuộc bản thân cũng chẳng giàu có gì, lại còn gởi thân
nơi chiến địa. Đến như con cái cũng chẳng được thừa hưởng gì công danh,
lợi lộc của cha. Lúc xuất chính Gia Cát có 800 gốc dâu, 50 mảnh ruộng
thì đến lúc chết cũng vẫn chỉ có 50 mảnh ruộng, 800 gốc dâu. Thực là
liêm khiết hết mức.
Mạo Tôn Cương bình về Khổng Minh như sau: Tào Tháo, Tư Mã Ý làm tướng
cũng nắm hết quyền binh như Khổng Minh. Ba người cùng có những thần cơ
diệu toán khiến mọi người khâm phục. Nhưng một bên thì soán đoạt, một
bên thì trung lương mà được. Một bên thì bụng riêng tư, bên thì lòng vô
tư. Bên thì giao quyền lại cho con cháu, mưu đồ cho con cháu, bên thì
không giao cho con cái, không mưu chiếm cho con cháu, chỉ trao người
hiền tài, chỉ lo cho quốc gia. Tháo chết giao quyền cho Phi. Ý sắp chết
giao quyền cho Sư Chiêu. Vũ Hầu thì không thế. Khi lâm chung giao việc
thừa tướng cho Tưởng Uyển, Phí Vy. Việc Đại tướng quân thì giao cho
Khương Duy. Còn Gia Cát Chiêm, Gia Cát Thượng không hề dự đến. Ngoài 800
gốc dâu và 50 mảnh ruộng, gia đình Gia cát không con chút gì riêng để
làm giàu. Thế là cái ông Khổng Minh ra tướng võ vào tướng văn, với cái
ông Khổng Minh ôm gối gảy đàn…chỉ là một, chẳng có gì khác vậy. Xưa kia
lúc sắp bước chân ra khỏi lều tranh, lòng đã những mong sau khi thành
công sẽ chu du Ngũ Hồ như Phạm Lãi, sẽ tịch cốc như Trương Lương. Thế mà
không được như sở nguyện, lại chết giữa mặt trận gió lạnh sao rơi ở Ngũ
Trượng Nguyên! Than ôi! Con người như thế, dễ gì tìm thấy trong đám
công danh phú quý ở đời? (Tử Vi Lang dịch thuật, Tam Quốc Chí diễn
nghĩa, IV, tr.1856, 1857)
Như vậy, người xưa khi nói đến liêm khiết, những muốn đề cao nhân
cách con người khi ra giúp nước, và khuyên người cầm quyền phải luôn
luôn vì nước vì dân, không màng lợi lộc, chỉ cốt sao cho hẳn hoi trọn
vẹn, tiết sạch giá trong.
SỈ
Sau hết người xưa thường đề cao chữ Sỉ. Sỉ là biết xấu hổ. Nhưng đối
với người xưa, xấu hổ không phải là vì tiền bạc thua người, áo xống kém
người, nhưng xấu hổ vì đã không làm tròn phận sự mình, xấu hổ vì những
điếu xằng bậy mình đã làm, xấu hổ vì đã không theo được lý tưởng mình đã
vạch ra.
Trong Luận Ngữ, Đức Khổng khen Tử Lộ: «Mặc áo dài bằng vải cũ rách, đứng chung với những người mặc áo lông hồ lông hạc mà chẳng hổ thẹn, đó là trò Do chứ!»[42]
Ngài cũng còn nói: «Kẻ sĩ chuyên tâm cầu đạo, nhưng còn hổ thẹn vì nỗi áo xấu, cơm thô, thì chưa đáng được nghe bàn luận đạo lý.»[43]
Luận Ngữ cho rằng:
Điều đáng xấu hổ, là bên trong thời gian ác, xấu xa mà bên ngoài thời
dùng lời nói hay, bộ tịch khéo léo, lịch sự để che đậy; bề trong thì
ooán ghét người mà bên ngoài lại giả tảng thân thiết với người.[44]
Điều đáng xấu hổ là khi trong nước loạn ly, mà mình dùng những phương tiện bất chính để trở nên sang trọng dư dật.[45]
Điều đáng xấu hổ là lúc nào cũng bo bo nghĩ đến lợi lộc cơm áo riêng tư, còn vận nhà, vận nước thì mặc cho gió cuốn, sống vùi.[46]
Người xưa chỉ xấu hổ khi tài đức không xứng với chức vị khi không có
tài đức mà dám cầm trọng trách, đẻ cho cơ đồ tan hoang đổ vỡ. Chính vì
thế mà trong một cuộc đối thoại với Mạnh Tử, Lương Huệ Vương tỏ ra xấu
hổ vì trrong khi cầm quyền đã thua trận, mất đất.[47]
Ngươi xưa chỉ xấu hổ khi mình đã ở cấp lãnh đạo mà không làm được cho đạo đức thi hành.[48]
Lễ Ký cho rằng người quân tử khi cầm quyền xấu hổ 5 điều:
- Có địa vị mà lời ăn tiếng nói không xứng đáng.
- Lời ăn tiếng nói xứng đáng mà hành động không xứng đáng.
- Đã có đức độ rồi lại làm mất đức độ.
- Trị dân mà dân bỏ ra đi.
- Người khác trị dân cũng có phương tiện như mình mà lại thâu lượm được kết quả gấp đôi.[49]
Mạnh Tử cho rằng:
«Biết xấu hổ rất hệ trọng với con người. Những người chuyên sống
xảo trá, quỷ quyệt đã bỏ mất tấm lòng hổ thẹn của mình rồi. Khi đã không
còn có liêm sỉ như mọi người, thì làm sao mà còn là giống người được
nữa!»
Tóm lại có biết trọng danh dự thì mới xứng đáng là con người. Làm
người mà bán rẻ khí tiết danh dự thì làm sao mà còn có thể gọi là con
người được nữa?
Thưa quí vị và quí bạn,
Đầu niên khóa mà trình báy cùng quí vị và quí bạn đề tài Lễ, Nghĩa,
Liêm, Sỉ tức là muốn nói lên ý nguyện của trường Đại Học Nhân Văn và
Nghệ Thuật Minh Đức muốn đề cao những giá trị vĩnh cửu của con người,
muốn khuyến khích các bạn sinh viên ra công trau dồi trí não, rèn luyện
xác thân.
Chúng tôi thành khẩn ao ước các bạn sẽ trở thành những mẫu người xứng
đáng biết trọng nhân cách, danh dự, biết sống theo những định luật tự
nhiên biết tự xử tự giác, biết kính biết nhường, biết yêu chuộng lý
tưởng biết tha thiết với những điều hay lẽ phải.
Chúng tôi hết sức ao ước quý bạn luôn luôn cố gắng phát huy mọi tiềm
năng, tiềm lực các bạn, hãy cố gắng vạch ra cho mình con đường hướng
thượng, con đường lý tưởng và luôn luôn hướng về tinh hoa cao đại.
Chúng tôi ước mong quí bạn lúc nào cũng sống cho hay, cho đẹp trong
bất kỳ hoàn cảnh nào, và bất kỳ là đối với ai. Chúng tôi ước mong các
bạn sẽ là những trung tâm sống động quy tụ lại tinh hoa, tú khí của trời
đất, tinh hoa của cả hai nền văn minh Âu Á.
Chúng tôi cũng xin tặng quý bạn bốn câu thơ cổ:
«Minh kính chỉ thủy dĩ tồn tâm,
Thái sơn, kiều nhạc dĩ lập thân.
Thanh thiên, bạch nhật dĩ ứng sự,
Thanh phong minh nguyệt dĩ đãi nhân.»
Tạm dịch:
Lòng như nước lắng gương trong,
Thân như non Thái phong long cao vời.
Thanh thiên, bạch nhật đối đời,
Trăng trong gió mát với người ở ăn.
Đến đây tôi xin kết thúc bằng một câu Luận Ngữ:
«Người quân tử trước học văn chương để mở mang trí thức mình, kế
đó nương theo lễ giáo mà kiễm giữ lấy nết mình nhờ vậy mà khỏi trái với
đạo lý.»[50]
Ước mong anh em sinh viên sẽ lấy đó để làm những phương châm hướng
dẫn mình trên con đường tu thân, cầu học. Ước mong anh em sẽ trọng lễ,
nghĩa, liêm, sỉ như là những nấc thang để tiến tới chân, thiện, mỹ.
Chú thích
- ^ Đã đăng Tập san Minh Đức, số 8, tháng 12-1973 & 01-1974.
- ^ Xem Trương Kỳ Quân, Trung Hoa ngũ thiên niên sử, quyển 3, chương X, tr.127.
- ^ Cf. Séraphin Couvreur, Mémoires sur les bienséances et les cérémonies (Li Ki) Tome I. P.IX.
- ^ Cf. Jean Escarra, Le droit chinois, Editions Henri Vetch, Pékin, Librairie du Recueil Sirey. Paris, 1936.
- ^ Cf.-Joseph Needham, Science and Civilisation in China Tome 2 p.518-584.
- ^
Cf. Needham, Science and Civilisation in China Tome 2, pp.518-538.
Human Law and the laws of nature in China and the West. -Jean Escarra,
Le Droit Chinois, p.17.
- ^ Jean Escarra, Le droit chinois, p.59.
- ^ Cf. Nguyễn văn Thọ, Chân dung Khổng Tử, tr.181-182.
- ^
…Hỗn độn nguyên khí ký phân, khinh thanh vi thiên tại thượng, trọng
trọc vi địa tại hạ, nhi chế lễ giải pháp chi nhi lập tôn ti chi vị dã.
(Khổng Đĩnh Đạt) 5 Couvreur, Li Ki, I, p.527, notes) Khi nguyên khí đã
phân, thì khí thỉnh thanh ở trên thành trời, khí trọng trọc ở dưới thành
đất, nên người lập ra lễ, phỏng theo đó mà lập ra thứ vị thấp cao: …Phù
Lễ giả sở dĩ chương nghi, biệt vi, dĩ vi dân phường giả dã. Cố quí tiện
hữu đằng, y phục hữu biệt, triều đình hữu vị, tắc dân hữu sở nhượng.
(Lễ Ký, Phương Ký, XXX) Lễ là dùng để làm cho rõ điều ngờ, biện bạch
những điều vi ẩn, để lâm sự phòng giữ cho dân. Cho nên người sang, người
hèn có bậc, y phục có phân biệt, chỗ triều đình có ngôi thứ, thì dân
mời nhường nhịn lẫn nhau.
- ^
Phù Lễ giả, tiên vương dĩ thừa thiên chi đạo, dĩ trị nhân chi tình. (Lễ
ký, Lễ vận, IX) : Lễ là tiên vương vâng theo cái đạo của trời để trị
cái tình của người. -Lễ hồ, lễ hồ, sở dĩ chế trung dã. (Lễ ký, Ai công
vấn). Lễ để điều chế cho vừa đúng mức. -Trung nhân chi tình hữu dư tắc
xỉ, bất túc tắc kiệm vô cấm tắc dâm vô độ tắc thất túng dục tắc bại. Cổ
ẩm thực hữu lượng y phục hữu tiết, cung thất hữu độ, súc tụ hữu số xa
khí hữu hạn dĩ phòng loạn chi nguyên dã. (Khổng Tử tập ngữ: Tế ầu vấn,
XIII) (Cf. Trần Trọng Kim. Nho giáo I, 117).
- ^
Thị dĩ quân tử cung kính, tốn tiết, thoái thượng dĩ minh lễ. (Lễ ký,
Khí lễ, I). Vì thế nên người quân tử cung kính, sống cho có chừng mực,
tiết độ, nhún mình, nhường người để làm sáng tỏ chữ Lễ…L’idéal suprême
du Kiun Tseu (quân tử) est, en toutes circonstances de faire preuve,
d’une juste mesure, d’une modération rituelle, qui se traduit par le
gout du compromis, des concessions réciproques, de la cote plus ou moins
taillée. Abuser de son avantage invoquer «son droit» sont des choses
mal vues en Chine. Le grand arrt est de céder sur certains points, afin
de réserver une monnaie d’échange pour obtenir des avantages ailleurs.
Toute la philosophie chinoise est incluse dans cette notion de Yang
(Nhượng) céder, faire preuve de modération…(Jean Escarra, Le Droit
chinois, pp.17, 18) -sở dĩ trị ái nhân, Lễ vi đại; sở dĩ trị Lễ Kính vi
đại. (Lễ Ký Ai công vấn, XXIV, 9). Muốn cho mọi người yêu thương nhau,
cần nhất là Lễ. Muốn có Lễ cần nhất là Kính.
- ^ Phù Lễ giả, tự ti nhi tôn nhân. (Lễ ký, Khúc Lễ thượng, I, 25. Người biết lễ tự nhún mình để trọng người.
- ^
Quoi qu’il en soit, cet enseignement confucéen de la suprématie des
rites surr la loi traduisant des notions longuement élaborées, depuis
des oigines dans la conscience du peuple chinois demeure vivance…(Jean
Escarra, Le Droit chinois, p.19) …Il y a là des textes qui reflètent
intensément ce qu’il y a de permanent dans la civilisation chinoise et
qui à ce titre, sont un précieux complément des lois civiles récemment
promulguées. (Ibid. 162) -La conception du droit traduit
fondamentalement des notions qui se sont élaborées, à l’aube d’une
civilisation, dans la conscience des hommes qui ont peuplé la Chine. (Ib
p.78).
- ^
Tứ thể cử chính, phu cách sung doanh, nhân chi phì dã. Phụ tử đốc,
huynh đệ mục, phu phụ hòa, gia chi phì dã. Đại thần pháp, tiểu thần
liêm, quan chức tương tự quân thần tương chính, quốc chi phì dã. Thiên
tử dĩ đức vi xa, dĩ nhạc vi ngự, chư hầu dĩ lễ tương dữ, đại phu dĩ pháp
tương tự, sĩ dĩ tín tương khảo, bách tính dĩ mục tương thủ, thiên hạ
chi phì dã. Thị vị đại tuận. (Lễ ký, Lễ vận VII)
- ^ Lễ bất du tiết, bất sâm vũ bất hiếu áp. (Lễ ký, Khúc lễ, Tiết I, câu 10)
- ^
Tử viết: Chế độ tại lễ, văn vi tại lễ, hành chi ký tại nhân hồ! (Lễ ký,
Trọng Ni yến cư, XXV). Lễ quy định mực thước phải giữ, hành động hay
đẹp phải theo, nhưng giữ được là tùy nơi người. - Thị cố thánh nhân tác,
vi Lễ dĩ giáo nhân, sử nhân dĩ hữu lễ, tri tự biệt ư cầm thú. (Lễ ký,
Khúc lễ I).
- ^
Tử viết: …Quân tử lễ dĩ sức tình (Lễ ký, Tăng tử vấn). Người quân tử
lấy lễ làm đẹp tâm tình. - Phù lễ, tiên vương dĩ thừa thiên đạo, dĩ trị
nhân chi tình. (Lễ ký, Lễ vận IX). Lễ là tiên vương vâng theo cái đạo
của trời, để trị cái tình của người. - Lễ giả nhân chi tình nhi vi chi
tiết văn, dĩ vi dân phường giả dã. (Lễ ký, Phường ký, XXX). Lễ là nhân
cái thường tình của người ta mà đặt ra tiết độ, văn vẻ để làm cái ngăn
giữ cho dân. - Phù Lễ giả, sở dĩ định thân sơ, quyết hiềm nghi, biệt
đồng dị minh thị phi dã (Lễ ký, Khúc lễ thượng, I). Lễ là cốt để ohân ra
trật tự, khiến cho vạn vật kông có điều gì hồ đồ, hỗn độn. - Phù Lễ
giả, sở dĩ định thân sơ, quyết hiềm nghi, biệt đồng dị minh thị phi dã
(Lễ ký, Khúc lễ I). Lễ cốt để định thân sơ, tránh hết lẫn lộn, nghi ngờ,
phân biệt cái gì giống nhau, cái gì khác nhau cho thấy rõ cái nào là
phải, cái nào là sai… - Nhân hữu lễ tắc an, vô lễ tắc nguy, cố viết: lễ
giả bất khả bất học dã (Lễ ký, Khúc lễ, I). Người có lễ sẽ bình an,
không có lễ sẽ nguy, cho nên nói lễ cần phải được học hỏi vậy. - Lễ khí,
thị cố đại bị. Đại bị thịnh đức dã. Lễ thích hồi tăng mỹ chất (Lễ ký,
Lễ khí VIII). Lễ cốt là để rèn luyện con người. Lễ giúp con người đi đến
chỗ thành toàn, đi đến chỗ nhân đức, hòan thiện. Lễ giúp con người sửa
nết xấu, mở mang tính tốt.
- ^
Political justice is of two kinds one natural (physicon) and the other
conventional (nomikon) …(Nicomach, Eth.V,VII, tr. Rackham p.295. -
Joseph Needham, Science and Civilisation in China, Vol 2, p.520.)
- ^
Cicérron (-106 te-43) of course, reflection this, saying: «Natualem
legem divinam esse censet (Zeno), eamque vim obtinere recta imperantem
prohibentemque contraria.» De Natura Deorum, I, 14 (tr. Brooks, p.30).
-Joseph Needham, Science and civilisation in China, Volume 2, p. 534.
- ^
Positiva lex est infra principantem sicut lex naturalis est supra.
(Joseph Needham, Science and civilisation in China, Volume 2, P.538)
- ^
Lex Oeterna nihil aliud est quam summa ratio divinae sapientine secun
dum quod est diectiva omnium actuum et motionum. (Summa.I.(2). Q.93
at.I.- Joseph Needham Science and Civilisation in China, Volume 2, p.
538.
- ^
Every law framed by man bears the nature of a law in the extent to
which it is derived from the Law of Nature. But if on any point it is in
conflict with the Law of Nature, it at once ceases to be a law; it is a
mere corruption of law. (Joseph Needham, Science and civilisation in
China, Volume 2, p. 538).
- ^
Anh Vũ năng ngôn, bất ly phi điểu. Tinh tin năng ngôn bất ly cầm thú.
Kim nhân nhi vô lễ, tuy năng ngôn, bất diệt cầm thú chi tâm hồ? Phù duy
cầm thú vô lễ cố pụ tử tụ ưu. Thị cố thánh nhân tác, vi lễ dĩ giáo nhân,
sử nhân dĩ hữu lễ, tri tự biệt ư cầm thú. (Lễ ký, Khúc lễ thượng).
- ^ Tử viết: Lễ giả, Lý dã. (Lễ ký, Trọng Ni yến cư. XXV)
- ^ Cố Lễ nghĩa dã giả nhân chi đại đoan dã. (Lễ ký, Lễ vận VII)
- ^
Cố Lễ tất bản ư thiên, động nhi chi địa, liệt nhi chi sự, biên nhi tòng
thời, hiệp ư phân nghệ. Kỳ cư nhân dã viết dưỡng, ký hành chi dĩ hóa
lực, từ nhượng, ẩm thực, quan hôn táng tế, sạ ngự, triều sinh. (Lễ ký,
Lễ vận, VII).
- ^
Cố Lễ Nghĩa dã giả, nhân chi đại đoan dã. Sở dĩ giảng tín tu mục, nhi
cố nhân coơ phu chi hội, cân hài chi thúc dã. Sở dĩ dưỡng sinh tống tử,
sự qui thần chi đại đoan dã. Sở dĩ đạt thiên đạo, thuận nhân tình chi
đại đậu dã. Cố duy thánh nhân vi tri lễ chi bất khả dĩ dĩ dã. Cố hoại
quốc táng gia, vong nhân, tất tiên khứ kỳ lễ. (Lễ ký, Lễ vận, VII).
- ^
Tử viết: Đạo chi dĩ chính, tế chi dĩ hình, dân miễn nhi vô sỉ. Đạo chi
dĩ đức, tề chi dĩ lễ, hữu sĩ thả cách. (Luận Ngữ, Vi Chính II, 3).
- ^
Liêm Khê tiên sinh viết: “Cổ thánh vương chế lễ pháp, tu giáo hóa, tam
cương chính, cửu trù tự, bách tính đại hòa, vạn vật hàm nhược…hậu thế lễ
pháp bất tu, chính hình hà vẫn, túng dục bại độ, hạ dân khốn khổ…(Cận
tư lục 0.9, tr. 1a).
- ^ Lễ chi dụng hòa vi quý. (Luận ngữ, Học nhi I).
- ^ Nghĩa giả nghi dã. (Trung Dung chương XX, Lễ ký chương XXVIII, Trung Dung, tiết II, câu 6).
- ^
Hà vị nhân nghĩa: Phụ từ, tử hiếu, lương huynh, đệ đễ, phu nghĩa, phụ
thính trưởng huệ, ấu thuận, quân nhân, thần trung, thập giả vị chi nhân
nghĩa…Cố thánh nhân sở dĩ trị nhân thất tình, tu thập nghĩa, giảng tín,
tu mục, thượng từ nhượng, khử tranh đoạt, xả lễ hà dĩ trị chi? (Lễ ký,
Lễ vận)
- ^
Tề Cảnh Công vấn chính ư Khổng Tử. Khổng Tử đối, viết: «Quân nhân, thần
thần, phụ phụ, tử tử». Công viết: «Thiện tai! Tín như quân bất nhân,
thần bất thần, phụ bất phụ, tử bất tử, tuy hữu túc, ngô đắc nhi thực
chi?» (Luận ngữ, Nhan Uyên XII, II).
- ^
Tề Cảnh Công vấn chính ư Khổng Tử. Khổng Tử đối, viết: «Quân nhân, thần
thần, phụ phụ, tử tử». Công viết: «Thiện tai! Tín như quân bất nhân,
thần bất thần, phụ bất phụ, tử bất tử, tuy hữu túc, ngô đắc nhi thực
chi?» (Luận ngữ, Nhan Uyên XII, II).
- ^
Tử viết: «Phạn sơ tự, ẩm thủy, khúc quăng nhi chẫm chi, lạc diệc tại kỳ
trung hỹ. Bất nghĩa nhi phú tha quy, ư ngã như phù vân.» (Luận ngữ,
Thuật nhi, VII, 15)
- ^ Nhân giả nghĩa chi bổn dã, (Lễ ký, Lễ vận, VII, tiết IV, II) Lý giả nghĩa dã. (Lễ tang phục tứ chế, 13)
- ^ Cố Lễ Nghĩa dã giả…sở dĩ đạt thiên đạo, thuận nhân tình chi đại đâu cả. (Lễ ký, Lễ vận VII).
- ^
Cảm vấn: «Hà vị hạo nhiên chi khí?» Viết: «Nan ngôn dã. Kỳ vi khí dã
chí đại chí cương; dĩ trực dưỡng chi nhi vô hại, tắc tắc hồ thiên địa
chi gian. Kỳ vi khí dã, phối nghiã giữ đạo; vô thị, nỗi dã. Thị tập
nghĩa sở sinh dã. Phi nghĩa tập nhi thủ chi dã.» (Mạnh Tử, Công tôn Sửu,
chương cú thượng, 2) Dám hỏi thầy: Sao gọi là khí hạo nhiên? - Khó giải
lắm. Cái khí rộng lớn, bao la, cứng cỏi vững vàng lắm. Nếu mình thuận
theo lẽ thẳng mà bồi dưỡng nó, đừng làm tổn hại nó thì nó sẽ lan ra khắp
trong khoảng trời đất này. Cái khí ấy phối hợp với việc nghĩa việc đạo
băng không nó sẽ hư hoại đi. Mình cần phải làm nhiều việc hợp nghĩa, cái
khí hạo nhiên ấy mới sinh ra; chẳng phải làm một việc nghĩa rời rạc, mà
thâu đoạt được cái khí lực ấy. Nếu mình làm việc quấy bậy chẳng thuận
với lương tâm thì cái khí ấy phải hư hoại vậy…
- ^ Trương Kỳ Quân, Trung Hoa ngũ thiên niên sử, quyển 3, chương X tr.128.
- ^ Trương Kỳ Quân, Trung Hoa ngũ thiên niên sử, quyển 3, chương X tr.128.
- ^ Trương Kỳ Quân, Trung Hoa ngũ thiên niên sử, quyển 3, chương X tr.128.
- ^ Tử viết: «Ý tệ uẩn bào, dữ ý hồ lạc giả lập, nhi bất sỉ giả, kỳ Do dã dư!» (Luận ngữ IX, Tử Hãn, 25).
- ^ Tử viết: Sĩ chí ư đạo, nhi sĩ ác y ác thực giả vị túc nghị dã. (Luận ngữ, Lý Nhân IV, 9).
- ^
Tử viết: Xảo ngôn, lệnh sắc, túc cung, Tả Khâu Minh sĩ chi, Khâu diệc
sĩ chi. Nặc oán nhi hữu kỳ nhân, Tả Khâu Minh sĩ chi, Khâu diệc sĩ chi.
- ^ Bang hữu đạo, bần thả tiện, sĩ dã. Bang vô đạo, phú thả quí sĩ dã. (Luận ngữ Thái Bá, VIII, 1)
- ^ Hiến vấn sĩ, Tử viết: Bang hữu đạo, cốc, Bang vô đạo cốc sỉ dã.(Luận ngữ Hiến vấn, XIV, 1)
- ^
Lương Huệ Vương viết: «Tấn quốc thiên hạ mạc cường yên, tẩu chi sở chi
dã. Cập quả nhân chi thân, Đông bại ư Tề, trưởng tử tử yên: Tây táng địa
ư Tần thất bá lý: Nam nhục ư Sở. Quả nhân sĩ chi; nguyện thí tử giả
nhất tẩy chi, như chi hà tắc khả.» (Mạnh Tử, Lương Huệ Vương chương cú
thượng, 5)
- ^ Lập hồ nhân chi bổn triều nhi đạo bất hành, sỉ dã. (Mạnh Tử, Vạn Chương chương cú hạ, 5).
- ^
Quân tử hữu ngũ sỉ: Cư kỳ vị nhi vô ngôn: quân tử sỉ chi. Hữu kỳ ngôn
vô kỳ hành, quân tử sỉ chi. Ký đắc chi nhi hựu thất chi, quân tử sỉ chi.
Địa chi dư, nhi dân bất túc, quân tử sỉ chi. Chúng quả quân nhi bội
yên, quân tử sỉ chi. (Lễ ký, Tạp ký XVIII, tiết IV, câu 20) Mạnh Tử
viết: «Sỉ chi ư nhân, đại hỹ. Vi cơ biến chí xảo giả, vô sở dụng sỉ yên.
Bất sỉ bất nhược nhược nhân, hà nhược nhân hữu?» (Mạnh Tử Tận Tâm
Thượng, 7).
- ^ Quân tử bác học ư văn, ước chi dĩ lễ, diệc khả dĩ phất bạn hỹ phù. Luận Ngữ, Ung Dã, VI, 25.
Nguồn
